REGÜLARUM MORALIUM COGNITIONE VULGARI. håg. dan. boethio, Éth, et Pol.it. Prof. Reg. et Ord. CARO LUS JOHANNES IRRMARK, PR^SIDE

Transkript

1 DJS SERTAT 10 DE COGNITIONE REGÜLARUM MORALIUM VULGARI y- a.- MM i.. i <. QUAM CONS. AMPL. FAC. P HI LOS. UPS. PR^SIDE håg. dan. boethio, Éth, et Pol.it. Prof. Reg. et Ord. PUBLICE PUOPONIT. CARO LUS JOHANNES IRRMARK, Stip. Reg. Vestmanniis. IN AUDIT. GUST. MAJ. D. III JUNII MDCCXCV. Horis Confuetis. UPS ALI^E, LITT ER IS JOH. FRED. EDMAN, REG. ACÅB. TTPOGft*

2 KONUNGENS BORGMÄSTAREN ÄDEL och HÖGAKTAD T Ts HERR S' SAMT DESS FRU FÖDD iöthel BRANDBERG3 MINE VÄLGÖRARE/ Dä jag ej annat medel fer Att Er min tackfamhét förklara, Mä detta offer, fom jag ger, Därtill ett litet tecken vara! För mig är icke ofr igt mer, Än att i minnet djupt Ert ädelmod bevara Må Edert ode blott emot min ofan fvar ad Den fållhet Ni fårtjent fkaü då belöna Er. Med djupaße vördnad framhärdar EDER odmjokafte tjenare CARL JOH. IHBMARK3

3 DE CGGNITiONE REGULARUM MQRALIUM VULGARI.,. i." Inesfe humans namrs normam, qus racnti ideam veri & opinionum ac rernrxi mutabili poteftati non fabjecti prctii ita ingenerac, ut ad illud fpontaneo virium ufu adquirendum nemo rationis particcps non femet obligatum faceacuc, libenter fibi perfvtdent omnes., qui non abje&am nimis de homine fo«vere voluerinc opiuionem. Ornnes de natura homi nis moraii difquliitiones eo fpe&ant, ut cfficiatur> an hsc perfvafio fundamentis extra dubitationis aleani pcfitis roborari posfit, atque eapropter irsftituuntur, ut diftinfåe appareat, qus Sc qualis fit hsc norma Sc quomodo natura infit humans. Manifcftum unicuique esfe putamus, oportere oninia, quatcnus na tura inesfe rite dici posfint, vim fuam prodere & veftigia de fua exfiftentia teftatura imprimere, ut prisnum apta materia Sc occafto, qua fe exferant, fubrniniftrata fuerit: fieri itaque non poteft, quin in judiciis & a tionibus-, quales communiter inter homines valent, indubia agnofcamus veftigia immutabilis norms jufti 8c re ti, fi eandem revera tribuere hu man«naturs absquc formidine oppofiti licebit. Ne- A fcio

4 4 De Cognitions Reguhrium fcio vcro an Iiis, qu«eandcm produnc, vefligiis 5c cffeqibus, a quibus ad norm«exfiftentiam concludimus, quales eosdem vel intra fe cxperiuntur homines, vei a confendente aliorum cxperienria rohorare posfunt, fatis tuco cosnrnitti posfit de morali re&itudine Judicium, adeo ut inutilis & fuperv-acanea ha ben posfit omnis de norm a moralis reqicudinis, illius indole ac fundamento disquifitio, q nas ad eandem ulterius, quam a confendente hominum fenfui & experientia, indagandam pergit. Fateor quidern ftudia Philofophanbum, in fundameneis moralitatis indagandis pofita, parum plerumque tini, quem fibi propofitum habere debuisfent, conduxisfe*, haud e- nim raro dubia & difficultates in luccm protraxerunc, quas nequidem fufpicaretur vulgiis, cceco 1cgum, quas in pc&ore geftat, impetui in judicando cbediens. Sed falfo tarnen calculos fubducere mihi videretur ille, qui communi morcalium judicio fidens, curam impendere ad illius fundamenta ultra hominum confendente opinione quaerenda o per«non esfe pretium cenfuerit; prxterquam enim quod ingenium humanuni, ut primum ad res curiofius inquirendas excitatum fuerit, nulla vi, in re praeeipue tanti momenti, fuffocari potefi:, nec unquam fibi fatisfatfum esfe putare, antequam ipfum ultima funda menta fibi videre videat; ipfa cognitio, qualis in com muni hominum fenfu aepprobata videttir, vacilhns femper manebit, quamdiu ultima principia Philofophorum cura adhuc dete&a non fuerint, quorum ope, quid inter res communi opinione aüprobatas verum 5c

5 Motilium Vulgnri. 5 & quare verum fit conftet. Ad lueem hu'c noflrac asfercioni conciliandam paueis indolem vulgaris cognitionis regukrum moralium delcribere apud ammum conftituimus,. II. Cognitionem vulgarem tam ab Erudita quam a Philofophica communi loquendi ufu diftingvimus. Dum enim & hxc & illa ftudio & propo-fito in res colligendas & inqulrendas adquiricur, iåa e con trario, prout tulerint occaßones fortuito magis confilio quam quxiuar, oritur & crcfeit. Eft effefifcus. facultatum cognofcendi homini a natura inditarum & materix facultaribus objecfoe, non tantum (ine diftin&a cögnidone legum fccundem quas componitur, verum etiarn (ine ullo confilio easdem pervedigandi onus, & hoc prxcipue criccrio a Philofophica Cognition differc, qlise a (hidio ipfas quxrendi leges incipit & a ratione earundem, quam (ibi ipfi reddidisfe videtur, progredient*, ab erudita vero eo diflinguitur, quod illa maceriam quxrere, vulgaris vero (ibi oblatam tantum recipere videtur. Nec eruditx & Philpfophicae cognitionis indolem confundendam esfeputamus, qtiamvis altera akerius ope (ine detrimento civrere nequeaq narn eruditos, etjam in ipfa philofoph-ia, offcndis haud paucos, quibus Philofophi notnen nulla nation«tribuerc potes. Erudita (cilicet cognitio per fe hifforiea tantum eft & quamvis ftudio colle&a, di ta< fa- fcaque continec (ine ullo aiio in eorum! fundamcnu* inquirendi confilio. quam ut appareat,. eaéem vokw* A 3 di-

6 b Ve Cognition* Regulärmm diffca fa&aque fuisfe; dam Philoföphica cognitio principia qusrit, quorum opc' efficiatur an rcäe diéfoi fattave fuerint, ncc antea quiefcit, quam ad ukimum hujus reäitudinis fundamentum {c pervenisfe ita videt, ut rationem, cur ultcrius qaserendum non fit, (ibi aliisque reddere posfit. Hsec in gcnere ad indoiem cognitionis vulgaris ailata indicant cognitio nern regularutn moralium vulgarem defcribcndam esfe, per effeclum naturs hominis rationalis in confi- Iiis, judiciisque de liberis atfcionibus hominum fine fpeciali cura ad diftin&as ideas legum, quae ipfani rationalitatem conftituunt, (ibi formandas confpicuum, fivc tacita ad regulas liberis a&ionibus praefcriptas provocatio, quacenus in concreto in quolibet de morali re&itudine judicio adfunt, vei inde abftrahendi artificio feparatse menti fe prsfentes fiftunt, antequam ullum ultima earundem fundamenta inquirendi initum fucrit cpnfilium., III Veftigia cognitionis vulgaris regularum, quatcnus morales jure voeahds funt, offendis in omni ju dicio, quo honedam ab utili diftingvitur. Horum uniim vel alterum, in quibus confcientia rcgularum moralium luculentisfime femet proderc videtur, ad indoiem & virn cognitionis de qua loquimur adfcrre lubet. Nihil omnino eft, quod in judiciis homi num abfoluta & omni exceptione majori adprobatione dignum habetur, praeter id quod in voluntate bonum appellamus. Mangna ingenii vis, fcicntiis ar-

7 Motalmm Vulgäri. 7 artibiisque exculta, fortis animus, & q as funt reifqua, qus in pretio habere folenc hom i nes, magni quidem faciuntur, non tarnen per fe id pretii habent, ut fine conditione, a fine, per bonam voluntatem u- nice propofito, petita adprobari posfint. Nec in hoc de bonitate voluntatis judicio, an eventus confilio refpondeat, qusritur, Ncque magis res externas 8c earundem fruitio, fi vel felicitatis defiderio otnnimode fatisfaccrent, abfolute in bonis cenferi posfiimt, felicem & felicitate dignum femper diftingvimus4 nec ulla bona homini audit felicitas, nifi ca conditione, ut fclicitatc digno competat. In ferio, quod (ecum confcicntia cogcnte inftituere interdum non recufac homo, examine de pretio quod jure fibi tribuere poteft judicaturus, vel, quod adhuc faepius, quae pcrverfa esfe folet hominum indoles, accidere fblet, de pretio aliis tribuendo quaerens, annon quisque extenuari & clevari tam propria quam aliena mcrita dcprehendit, ut primum alias eorundem caufts detcgere fibi videtur, quam non fucatam re H revcrentiam? Crefcit pretium, quod confiliis aciionibusque tribuinius, eadsm ratione ac in caufis easdem producentibus immunitatem ab Iis, qus fcnfibus jucunda esfc vel ingrato fenfu animos hominum terrere folent, animadvertere nobis videmur. Hsc fingula in vul gär! cognitione frequenter occurrentia judicia totidem funt ad legem, phyficis conditionibus non fubje&am, ablolutam, & libcrae voluntati datam provocationes, atque indicia legis ultirnse, qus formam regulis vit# addit, qua easdem a prü den-

8 / g De Cögnitione Regulärium dentis praeceptis diftingvimus, & cujus confcicntia, quamvis ad diftin&as adhuc non reda h fueric ideas, non fucataro virtutem per (e commendat. Haec quoque fucre legis indicia, qu# difquifitionibtis Philofophorum de rnorali hominis natura primam prstbuerunt aniam, qua? omnes eo Ipetlsnt m eorum fundamenta appar.eanc,. & diftinöe proponaneur. Dolendum vero eft, an od Phiiofophantium disquirendi cura -ad hsec fundamenta extra dubiura ponenda minus contulerit, Ted potius in ife, quibus vim roburque addere debuerac & haud raro optaverat, novas & vu'.go alias ignotns & latisfime patentes errandi occaliones spperuerit, Sed an ab his iisdcm, qux PhiloTophöndi cura magis confpieuos & latins divagantes reddit, erroribus, cognitio vulgaris ooinino immunem lernet pnrftare & confervare poteft? Videor mihi viderc, aitius in ipfa hurnana natura iatere femina errorum, quae puritaci regularum moralium ctiam (ine ulla Philofophantium culpa obftant, qine indicasfe eo magis juvabic, quo cercius inde illuliratum iri confidimus, quac (it indoles cognitionis vulga ris regularum moralium.. IV. Quaeftionem heic non movendam esfe cxilbmamus de erroribus, quae a corrupta & fenfuum illecebris capta voluncate originem dueunt atque de frequemibus (ophismatibus ex impuro hoc fönte ad {uffocandam conlcicntix vocem emananttbus. Sed fiinc multi quoque, qui puritati regularum moralium

9 Motalium Vulgäri. 9 obftant, errores in cognicione vulgari, non magis quam in ea, quse Philofophandi ftudio procrcacur, evitandi, quamdiu ultima & vera moralitatis fundamenta adhuc non invcnta & extra dubium pofita fuerint, in quos prolabitnr humanum ingenium, quamvis nnllnm adfuerit fenfuum illeccbris velificandi confilium. Fieri fcilicet non poteft, quin in vis qua- repraefcntatione rcgulae, confilia a&ionesque direfturae, adfit idea finis, ad quem fpe fcare debent. Quotquot vero de iis, quae ad puram lcgum mor a- iium idcam formandam conducunt, ferio omnibusque, quae Philofophia, qualis hac noftra aetate majori colluftrata eil luce, porrigit, fubfidiis inftru ti cogitaverint mecum facile fatebuntur, pendere ipfam rcgularum puritatcm a ratione, qua hic finis cjusquc cum regulis nexus mcnti fiflitur; quamdiu fcilicet regula propter finem aliunde conflitutum forrnäta vi* detur, ultimo ad di lamina prudentias reduci potefl illius indolis, adcoque re ipfa moralis csfe nequit, nifi fi nis per regulam oir ni finis idea priorem propofitusfuerit. Et omnes forfan conccdent, puram non esfc moralitatis idcam, quamdiu virn indolemque fuam a prudentia mutuatur, Jam vero alio ordine ad cognitionem rerum progredi humano non datum cfi ingenio, quam ut ab iis, quac in experientia oblata funt incipiat, hinc oblato rum a fenfibus finium prius diftinäe fibi confcia efl humana mens, quam regulae finem per fe conflituentis, & quamvis in ipfa facultate regulas formandi adfit regulac abfolutse, hoc efl, a fine, aliunde dcfumpto, non pcndentis requifitio, tarnen naturali & vix nifi per B Phi-

10 De Cognitione Regularium Philofophiam ad intimos facultatis, qua regul# formantur, rccesfus perfcrutandos admisfam evitanda confufione, reprefentationi omni regularum impuri quid, (ive quod idcm eft a finc aliunde po (ito petiti, immifcetur quo vircus fuurn pretium magis vcl mi nus dire&e a prudentia miitiiatiir. Hinc, qualis vulga ris csfe fölet, regularum cognitio obligandi vim illis raro nifi a fanbtione petitam tribuit. Ipfis moralis naturae fundamentis nexu non divellendo copulata eft requifitio, ut qua? illa ut rebta jubet fan&ione muniantur, (ed quamdiu perverfo ordine rectitudo a fanbtione non vero fanbtio a re&itudine dijudicatur, rcgulis, quas fibi proponit homo, pura, qualis csfe deberec, non adeft moralitas, atque eam ob caufam legalitatcm quidem, non autem verum morale pretium, parere posfunt. Hxc impuritatis femina vulgari regularum cognitioni imrnifta eandem fem per fxdabunt, quamvis minus confpicua & non a- deo late divagantia eadcm ibi offendis, qeam poftquam Philofophantium cur-a confufi cognitionis vul garis fenfus ad didinbtas redigere duduerit ideas, & fyftcmatum illis fuperdrubtorum indole quo tandem ferant, in aprico pofitum fuerit. Sunt duo a via, quae ad veram moralitatis Cognitionen! rebta tendit, late patcntia diverticula, quorum akerum ad Epicurcidnum, alterum ad Mysftifmum ducit. Vulgus pariter ac Phiiofophi communi errorc vet in hoc vel in illud illabuntur. Vulgus, qui non longius quam prout tulerit pråfens nccesfitatis fenfus progreditur, fe de rebta deflexum esfe vix. fufpicatur, &

11 Mutallum Vulgärt. il & in crrorc tutus quiefcit; Philofophus vcro ad nietam confulto tendens via pergit, usquednm erroribus, quos ipfe initio non fufpicatus fuit, adeo implicatum fe fiftk, ut, quamvis pedem omnino referre ipfe raro queat, an Tarn tarnen aliis eodem fludio occupatis verum tramitem tandem inveniendi praebeat. Et antequam hic inventus & indieiis vulgari ocnlorum acie non minus quam excrcitatiori faeiie diftingvendis munitus fucrit, ab erroribus perfedioni, ad quam tendere debemus, inimicis immunis vix com fervari poteft nlla neque vulgaris neque Philofophica regularum moralium notio. Fundamcnta raoralitatis non tantum naturae nertrae indidit Sapientisfimus Creator, fed etiam purisfima Ethices praeeepta Sandisfima, fingulari beneficio ad nos propagata, religione cradidit; fed quae objedive pura & per fe ab omni errandi periculo tuta rede dicis, fubjedive five quatenus notiones de iisdem (ibi format humanuni ingenium facile errorum maculis inquinatur, ad quas abftergendas & in porterum praeeavendas, nullum nifi in Philofophia ad ultima moralitatis prineipia progresfa, unquam dabitur in humana poteftatc porttum rcmediuni.. V. Ab errandi periculo tutam porro non invenies vulgarem rcgularum moralium cognitionem, quando quaeftio fuerit de earundem applicationc, five ad propriam animi confiliorumque indolem dijudicandam, iive ad jura, quae fibi ad aliorum liberas adiones B 2 CO-

12 12 De Cognitione Regulärtum Motalium Vulgaris cocrcendas permittere posfunt homincs, determinanda adhibeatur. Etjam ubi a pravo affe&ibus & propriis commodis indulgcndi confilio immunem confervasfe nobis ipfis ridemur mentem, facile evenit, ut abfoluta legis moralis praeeepta conditioni a prü fend virium noftrarum ftatu petita fubjiciamus, & fic virtutis ftudio, quod nifi femper ante oculos verfetur meta fublimis tdeo & e longinquo pofita, ut continuis & fempiternis viritim incrcmentis fpes ci dern adpropingvandi urtice fuleiri posfit, remoram objeiamus, &, quod haud raro fieri folet, cxftingvamus. Non lex ad virium Ted vires adlegis menfuram, exigendae funt, quod nifi (ollicita obfervaverimus, ea nec exitari neque foveri poteft, anxia mentis follicitudo, qua ad majorem indies moralem perfe&ionem non abrupto curfu tendere datum eil:. Monuimus quoque, erroribus hnud raro pbnoxiam esfe vulgarem regularum moraiium cognicionem ad jura hominum externa dijudicanda applicatam. Sexcenta funt hujus rci documcnta quorum ea faltem attentos oculos effugere non posfe credidimus, quse ubique obvia offendis in litibas quas de juribus liominum do&i pariter ac indofti hoc noftro prxcipue aevo tanta animorum contentione movere folent.