'JO H A NN E IMGE NATURALI, Mac, ACTIONUM quoque INTERNA- RUM HOMINIS NORMA, P T Wl I I? F HEDEEN, D l Im Ml n ii II 3.

Transkript

1 D. D DISSERTATIO ACADEMICA De IMGE NATURALI, ACTIONUM quoque INTERNA- RUM HOMINIS NORMA, Quam Confenf. Ampliff. Facultat. Phihfophicce in Regia Mac, Auram Acadcmia, FRvESIDE ad 'JO H A NN E P T Wl I I? F D l Im Ml n ii II 3 Hisx. et Phil. Pract. PROFESSORE Reg. et Ord. Publico Examini modejle defert ADOLPHUS ERICUS BOREALIS. HEDEEN, In AUDITORIO MATORI Die XV. Junii Anni Loco MDCCLXXI. & I-loris a. m. Confvetis. /I B o je Typis JOHANNIS CHRISTOPHORI FRENCKELL.

2 VIRO Aämäm Reoerendö cttque Prceclariffimo^ Domino NICOLAO HEDEEN, Ecciefiarum, q na; DEO In Lartala!k Hinnerjoki colliguiv tur, PASEORI nieritifiimo, PAREJNTI INDULGENTISSIMO. Ingratiilimi omuino hominis, ne dicam fiili, nullo :1 modo erlugerem macuiam, fl benericia plus quara PaternÉj quious Tu, Parens Inåutgentrfpihe, inde a fafeits ad hunc usque diem me ornatum voluifti, filentio involverem. Impenfe equidem in linu mihi gratulor hane occafionem, tot anxiis diu expetitam votis, meam erga Te declarandi pietatem. Aft ipfe dicendorum copia ad triftem verborum inopiam redigor, nec digna oratione celebrare poilum Tua in me ingentia merita, ojc.x lngenii yires longe (uperant. Sufficial nominaile, quod majori apud Te fim aire, quam ut remunerationi ullus mihi (it locus. Aft rogo humillimus, velis, Parenslndulgentifjfmc, hane opeliam, quam Jibi cernuus offero, in fignum venerationis & pietatis rnéze firmioimum fufeipere. Ego viciflim opto, velit omnium rerum Arbiter Te, Parens Optime/v.i longam armorum feriem fervare: ferve t canos Tuos quotidie magis magisque albicantes, coneedarq-ue Tibi tranquillo ienectutis otio fruii Sic ex intirao corde vovet PARENTIS INDULGENTISSIMI Filins obedicntiffiimse ADOLPHUS E. HEDEEN.

3 INSPECTÖREN Öfver Månnåis Masugn, famt Defs underliggande Gods, HÖGACKTAD, Herr MÅRTEN ALMSTRÖM, GUNSTIGE GYNNARE. t len benagna gunft och ynneft, hvanned Herr Infpe- * floren mig bemött hela den tiden, jag haft förraon, at vara i Deji Hedervärda Hus, är ftörre, än at jag bor låta. detta tilfålle gå förbi, utan at häröfver ådagalägga min fkyldiga arkånda. Men då jag härvid åfven öfverväger min egen ofullkomlighet, at kunna håruti fullgjora min önfkau och fkyldighet, få kan jag ej annat an oroas, då jag foretagit mig en fak, om hvars tiiborliga utförande jag varit ovifs. Up tagen nu dock, Gunflige Gynnare, detta mitt förfta Academi.Jka SniUe-prof\ hvilket jag Eder med all vördnad upoffrar, fåfom et vedermåle af den tilgifvenhet och högaktning, jag för Eder i mitt inre hyfer; livarmed jag äfven liar äran at framhärda HÖGACKTAD HERR INSPECTORENS ödmjuke tjeftare. ADOLPH E. HEDEEN,

4 PRjEFATIO. fn publicam lucem vix prodicrat Nob. PUF-ENDOR- FII Liber de Ofjeio Hominis Zj 3 Civis, quum tam propter hunc, qu.am paulio ant.epropter majas opus, afe conieeium, de jfure- Natitrce & -G2ntktm in rhndarn maltorum incurrit cenfuram. Pr^ftantiora enim fuerunt u- "traqiie opera, quam ut Eruditi nonnulli, quibus propofitam praaipiebat palrnam, eadem vei fine examine, quod. jequum omnino fuit, vei fine adfperfa im.pietatis atque hirreieos macula, quod valde inhumanum putamus, in confpecfum atque utiiitatem generis noftri prodire patereht.ur.- Taceo ali a aliaqae momenta in utroque Isbro paftim occurrentia, qua; minas folida plurimis, eisdemque fuperioris fubfellii Vitis, non immerito funt vifa, folummodo obfervans, PUFENDORFIO fuifte vitio verfum, quod in prjefatione prioris Libri ufum Legis -Naturaiis inträ Spharram hujus vita; ineludat. Nam circa finem. IIX. ita -difterit: Inde <!f ffuris Naturalis Jcita ad forum duntaxat humanum adaptantur, quod ultra hane- non extendit. Et fequenti. IX. ita conclu- ce vitam fe dit: Ex quo Of Ulud fluit, ut quia forum humanum circa externas tantum hominis acliones occupatur, ad ea vero, aut fignum qu< fntra 'pecfus 'fätitänt,. nec aliquem effcehtm foras producunt, non penetret, adeoque nec circa eadem Jit foilieitum ; ffus quoque Naturale magnam partem circa formandas hominis affiones exteriores verfciur. Unde quidam PUFENDORFIO exprobrarunt, quod Legem Naturalem pro Norma actionum tantummodo externarum habe-

5 m)5 ( m -fiaberet. Quibus vero mox Obviam ivit PUFENDOR- FIUS; nec alii defuerunt, qui ipfum defenderunt, oftendentes, quod fi ad reftrictiones & limitationes ab Auctore additas probe adtendatur, ipfius fententia facile admitti poftit. Qua; vero ab utraque parte vehementer difputata funt jam pnetermittimus, accurati Philofophi rnunus efte exiftimantes, inquirere, non quid hic vel ille ftatuerit, fed-potius, quid pra;via ratione & falva veritate ftatui debeat. Hinc igitnr occafionem nafti fumus difpioiendi: An Lex Naturalis pro norma etjam a- ctionum.hominis internarum haberi debeat? Cui argumento breviflime, quantum fieri poteft, explicando dum nos accingimus, mitiorem B. Lectoris cenfuram enixe expetimus..i. Sicut Lex in genere eft Decretum, quo Superior fibi obligat inferiores, ut ad ipfius pradcriptum adtiones fuas componant; ita in fpecie Lex Naturalis eft decretum DEI, quo fibi obligat omnes homines, ut ad ipfius voluntatem, quatenus ipfa ex confideratione tam perfedionum Divinarum, quam natura; humanas innotefcit, acfiones fuas componant. Ex qua definidone fatis apparet, quod Lex Naturalis ad ea omnia fefe extendat objeda, qua; DEUS vi fandtitatis fux aliarumque perfedtionum aut vult aut etjam deteftatur In relatione ad DEUM id unice bonum efl, quod fum~ mis Ejus perfe&ionibus eft congruum, <zf id mafum, quod ipfius perjetlionibus repugnat. Omne enim bonum perfecfionem atque realitatem, & omne malum imperfectionem feu perfecfionis defecfum involvit. Ergo in relatione ad aliud, bonum-eft, quod vel alterius promovet perfedionem vel alterius perfedionibus eft congruum, malum autem, quod vel alteri imperfectionera A 3 adfertj

6 m)g ( adfert, vel faltem ejus perfe&ionibus repugäaf..erihtl-' vero DEI perfectionibus nihil addi nihilque detrahi poteft, quoniam ipfe eft Ens abfblute perfcclum atque immutabile. Nihil igitur aliud in relatione ad. DEUM dici poteft bonum, nifi quod fummis Ejus perfeddonibus eft conveniens, & nihil aliud dici debet malum, quam quod cum fummis Ejus perfectionibus pugnat DEUS perpetuo Zf conftanti aflu vult omne bonum y m & averfatur omne malum. DEUS enim, quum vi eflentia; fusc fit infinitus, fucceflive in alio atque allo ftatu efle nequit, fed omnia, qua; habere poteft pra;dicata, habet fimul ipfo actu. Quod fi igitur DEUS quid vellet:, quod antea nondum volebat, aut fi in pofterum vellet, quod antea non voluit, fequeretur, quod DEUS fucceflive efle poftet in alio atque alio ftatu, id quod impoflibile. Quicquid igitur DEUS vult, id conftanti ac perpetuo vult acfu. Pra;terea in relatione ad DEUMi id unice bonum eft, quod fummis Ejus perfectionibus eft congruum, & id malum, quod perfecfionibus DEI repugnatj quamobrem quum DEUS feipfum abnegare nequeat, non poteft non fummas fuas approbare perfeiftiones, & omnia ea, qua; cum his aliquam habent convenientiam; ficut & ea averfari, qua; perfectionibus Ejus contrariantui\ Ergo etjam DEUS vult omne bor num, & averfatur omne.malum. Coroll. Quoniam DEUS irifinito gaudet intelledtu, diftinctiftime etjam tam feipfum, quam res omnes extra fe pofitas cognofcit; quare etjam accuratiflime novit, quam qua;que res cum fuis perfectionibus habeat relationem, & ideo eujusvis boni &-. mali ada:quatiffimas & diftindtiflimas poflidet ideas. Enimverö.:DEUS " vult omne bonum, & averfatur omne malum: quicquid igitur vult& averfatur, idvult&averfaturjuxta adarquatifllmam & diftin-

7 m)7 ( m diftindtiffimam relationis rei ad fuas perfediones cognitioném.. IV. DEUS velie non potefl nifi acliones tam intrinjece y quam extrinjece bonas. Quum enim DEUS velit omne bonum, qua tale a feipfo cognitum; DEUS autem ada;- auatiftime ac diftindtiflime omnia cognofcat, qua; quiem cognitio eft voluntatis Divina; motivum ; Ergo quicquid DEUS vult, erit tale, ut juxta diftindtiftlmam Ejus cognitionem perfedtionibus ejus conveniat : Ergo nihil vult, nifi quod omnibus numeris bonum eft: Ergo DEUS velie non poteft nifi adtiones tam intrinfece, qucjm extrinlece bonas. Id quod apogogica etjam hac demonftratione conftat. Ponamus, quod DEUS velit a- dtiones extrinlece bonas, qua; fimul interno quodam vitio laborant; ergo quum DEUS ponatur hane velie a- dtionem, fequeretur quod DEUS aliquid adprobaret fuis licet perfectionibus non conveniens: Ergo DEUS fibi ipfi föret contrarius, id quod cogitatu impium & didtu eft horrendum; Ergo denuo fequitur, quod DEUS velie non poflit, nifi actiones tam intrinfece quam extrinlece bonas. Coroll. Quoniam Lex Naturalis eft Decretum, quo DEUS fibi obligat omnes homines, ut ad ipfius voluntatem, iiiis manifeftatam, adtiones fuas componant; DE- US autem non vult nifi adtiones tam intrinfece quam extrinlece bonas: Ergo Lex Naturalis non folum externam (ed internam etjam adtionum humanarum moralitatem concernit : Ergo Lex eadem actiones humanas tam internas quam externas moderatur. Schol. Confentiunt plerique Moraliftse, docentque adtionem humanam non efle bonam, fi vel in uno alterove circumftantiarum momento perperam fe habeat.. V.

8 m)3 ( m. v., "" " Prxterea fi Legem Naturalem cum alia Lege Divina, Decalogum intelligo, conferamus, ex utriusque convenientia conftabit, quod Lex Naturalis & internas & externas hominis actiones < moderetur. Docent enim E- ruditi, quod Leges memoratae in tribus potiifimum momentis a fe differant: <i?o Ratione diverfa; promulgatio* nis, qua; tamen Legis pra;cepta, de quibus heic (ermo eft, non mutat. 2:0 Quod ratio noftra fibi relidta tertium Decalogi praeceptum non plene adfequatur, quip- -pe qua; animadvertit, aliquem diem cultui Divino, alio- quin fénfim difperituro, efle impendendum; fed quod feptimus quilibet dies fandto huic negotio (it confecrandus, non nifi ex Divinis conftat oraculis. 3:0 Nec decimi prsecepti rationem fktis adfequitur mens noftra. Intelligit quidem, concupifcemiam in prava tendentem, perfedtionibus repugnare; fed non perfpicit, quomodo radium jam involuntarium, aliquando fueric voluntarium, adeoque fibi ex merito poffit imputari. Ca;tera autem Decalogi prxcepta funt talia: ut eorundem a;quitas ex Lege etjam Naturali oftendi queat;ceu ferme per fe patet, Quare quum ex Sacris conftet Pandectis, quod Decalogus perfedtam requirat obfervantiam, id eft adtiones tam interne quam externe bonas; nemo fbbrius dubitabit, quin huic analoga Lex Naturalis internas etjam hominum adtiones moderetur.. VI. Ulterius fi Lex Naturalis non concernat internas hominum actiones, fed externas tantum; iequeretur, quod per diclam legem homines non obiigentur ad cultum 'DEI internirm; ouod tamen abfurdum efle, fatis docet ratio. X)uum enim cultivs DEI fint adtus, quorum rno- " ivä_ iiuit perfedtioncs divin?;, atque Lex Naturalis nobis injungat, ut DEI voiuntati ceterisque ejus perfedtio- ". nibus

9 m ) 9 (' m nibus convenienter vitam noftram inftituamus; igitur quum DEUS non tantum ea, qua; funt, quoque fiunt, fed etjam qua; fieri poflunt, funtque futura, verbo o- rnnia poffibilia diftindliffimé cognofcat, temerarium föret, fibi perfvadere, quod DEUS non perfpiciat, quicquid in abfconditis cordis noftri plicis volvamus. Adeoque motiva adtionum noftrarum fumemus etjam ab hac DEI omnifcientia, cui interna seque ac externa in äprico funt pofita: & proinde homo ad cultum DEI internum per Legem Naturalem obligatur. Quid enim cultus externus fine interno hoc eft fine amore, fine filia- -11 timore, fine fiducia, acquiefcentia & veneratione? Profedto mera hypocrifis, DEO tan to magis invifum vitium, quod in fupremam Majeitatem fit plane injurium. Hinc etjam Salvator noder graviftime taxat Pharifaros, crederent, fe operibus externis pofle cultu DEO Suod ebito rite defungi. " VII. Denique prarvia experientia conftat, quod cum a- dtionibus internis, (eu qua; inträ propofitum folummodo confiftunt, varia confedtaria fint conjundta, qua; pro adtionum internarum diverfiindolevel propra;miisvelpoenis haberi poflunt. Si enim quid boni in DEI Gioriam aut generis noftri commodurh meditemur, quantamne aut quam finceram expérimur vbluptatem, qua; nos exhiiarat in medio etjam curarum teftu, &fi fucceflus votisnoftrisnonrelponderit, ipfa tamen memoriaimpenfiftudiifacit, ut nos non poeniteat, egregia tentafle. Contraea vero, qiii maleflcia meditantur, quamanxiis curis fe dies nodtesqué torquent,. quomodo ita celabunt facinora, ut nec vola nec veftigium auctorum appareat, quamne turbulenta eft ipforum fröns; & fi velmaxime opus diu meditatum clanculum perfecerint, non fic tamen acquiefcunt, fed timent homines, timent etjam cafus nunquam pracvifos B & fic

10 10 & fic levibus quoque ab auris terrentur. Praeterea internum cxperiuntur tortorem, qui eos jugiter vexat, «ruentat, excamificat. llinc CHiLO Laceckemonius, in agpne mortis conftitutus, graviter adflictus ftiit propter unum crimen, cujus ipfe folus fibi confcius fuit. Quum itaque interna; actiones conjuncta fecum habeant varia confedtaria, qua; vel pnemiorum vel poenarum nomen.promerentur, & qua; indicia funt legum vel obfervantia; vel negiigentia; aut tergiverfationis, Lex autem hsec fefe extendat ad populos, craflls etjam gentilifmi tenebris, involutos, adeoque Lex ha;c fit Lex Naturalis, liquido conftat, quod Lex Naturalis internas quoque homiminum adtiones moderetur.. VIII. Quamvis ea, qua; in medium hadtenus attulimus, fatis oftendant, quod Lex Naturalis ad internarum adtionum moralitatem fefe extendat, juvat tamen adhuc qucedara addere argumenta,fcntentiam noftram confirmantia. Quum itaque virtus fit conftans propofitum ad voluntatem Divinam fefe componendi; omnes etjam motus noftri ad normam Legis Naturalis funt dirigendi. Motus autem humani funt vel interni vel externi; Ergo utrique perfedlionibus Divinis convenienter funt componendi. Ergo quum Lex Naturalis generale hoc officium nobis injungat, ipfa quoque poftulat, ut interni noftri motus fint perfedtionibus Divinis, quantum humana patitur conditio, conformes. Quod fi igitur poneremus, quod Lex Naturalis externas tantum actiones, nullo internarum habito refpedtu, moderaretur ; Lex Naturalis abhominibus non tam virtutes, quam fimulacra tantum virtutum requireret; quo admiflo, ficut omnis exfularet fmceritas, ita continuo mortales agitarentur metu, ne ab aliis in quovis negotio decipiantur; quare ipfa Socialitas, ad quam homines invicem deftinad

11 »Si ) w nati videntur, brevi tolleretur. Noftro autem judicio omnes in univerfum, qui fpeciofä tantum externa; virtutis gloria cindli funt, non jequivalent uni, qui folidam feclatur &-finefuco virtutem. Tollas enim aliquantisper externa decora & immerita fepe fortuna; munera, illis collata, qua; temporum viciftitudinibus immane quantum funt obnoxia, vix umbra priftina; dignitatis reftabit. Pour P homme vertueux, inquit Quidam ex recentionibus, cejont les bonnes mceurs qui fontfestitres jtitresjo- Jides, auxquels P adverfité, loin de P en depouifler, ajoute un nouvel éclat. Le Miniftre Affyrien, enncmi de la Nation jtuive, perd P honneur avec la vie. Mais f eftime Fouquet dans fa dijgrace, &je revere Saint Louis dans fes Jers (a). (a) Vid. Les Merurs in prof. n. XV.. IX. Si Lex Naturalis externas tantum moderetur adtiones; Lex ifthax juftas folummodo non item bonas, juxta confvetam a Philofophis diftindlionem, requkeret ab hominibus actiones. Ergo cefiabunt etjam officia fic didta imperfedta, adeoque neceflarium non eft, ut aliis benefaciamus, vel ut mala ab illis propulfemus, fed fufficit, fi neminem ljedamus. Ita quidem eft, dicet forte quifpiam : Si enim officia imperfedta intermiferim, propter hane negligentiam in jus vocari aut poena civili muldtari non poflum. Fateor omnino, quia tribunalia civilia tunc cauflarum cognitione inundarentur, non tamen propterea credendum eft, quod Leges civiles o- mnia ea.approbent, qua; non condemnant. Efto quod Leges civiles non concernant nifi externas actiones, non tamen inde confiequitur, quod Lex Naturalis eifdem circumfcribatur limitibus. Immo in foro etjam humano circa aeftimandam actionum moralitatem in cenfum ple- B a rumquc

12 12 rumque venire fölet, qua intentionc quove propofito qnis fadtum aliquod fufceperit, tit aleo adtiones interna;, non humanam cenfuram, nedum Divinarn pocnam fubterfugiant. Sed ut ad officia imperfedta redeamus, verum quidem eft, quod qui hccc ncgligunt, nulias poenas in for-o civiii fiubeant, nifi quod ceteri cives eos ut ia;navos fucos contemnant, tales tamen fibi minime perfvadeant, quod Legi Naturali plene fatisfecerint, quippe qua; poftulat, ut alios nobis a;quales habeamus, utque alios, tamquam nofinet iplbs, amemus, adeoque illis, quantum noftra; permittant facuitates, benefaciamus. Denique non adparet, quis fit in Jure natura; locus jurijurando, fi.internorum adtuum ibi cura nulla eft; fed lolia ingravefcunt Lojolitica, atque poflunt homines refervationibus fuis mentalibus ufum omnem juramentorum eludere, poffuntque ad exemplum HJPPO]J'TI apud EURIPIDEM jactare, quod Ltngva quidem jurent, Jed mentcm injuratam gerant. Paucis: Quanquam fieri poflit, ut aiiquis Ipe metuque pravas cogitationes comprimat, ne noccxnt, quod tamen a'gre fit, attamen. noij. efficiet, ut profint. Quamobrem qui non recte animatus fuerit, farpe peccabit, ialtem ofiicii omifiione; ut a- deo parum tuta & ficilis fit hypothefis, animi intus pravi, Jed Joris innoxii. " X. Denique fententia; noftra; de Lege Naturali, actionum humanarum etjam internarum inoderatrice, exinde quoque robur accedit, quod conftet, non Chriftianos tantum Phiiofophos, fed & veteres Echnicos, quorum ievera magis & fbbria fuit Philofbphia, in eanclem i- vide opiniouctn. Quis enim ignorat, Piatonicorum, Stoicorum,immo & Poetarum doctrinam fuifie,degs eiieimitandos, Diisque oiferendum, ceu canit PER.SIUS : Com-

13 il ) i3 ( i* Compofitum jus, fascjue animi, finstosque recejfus Mentis, / incoclum generojo peffus honeflo. Neque Phiiofopho, fed juris confuko civili tribuit CICERO, exterms contentum ejfe: Leges enim docet carare, quae manu teneri poflunt, Phifofophos quce ratione f intelligentia. Adeone igitur degenerabit apud Chriftianos Philofophia, quam Ethnici, faltem in allato argumento, tani fanctam & gencrofam habuerunt. Enimvero & temporis anguftia & factftatum tenttitate impediti heic gradum fiftere cogimur. Fac autem O! Sandtiflime DE- US, ut genuinam virtutem, cafliflimam cceli Filiam, qualem Sanctiflima Tua nobis pradcribit voluntas, in o- mnibus (ectemur, nec ab auguftiflima hac Regula vel ad dextram vel ad finiftram declinemus, fed ea^ curatiffime agamus & meditemur, qua; Summi Tui Nominis gloria; inferviant.

14 Differtationis hujiis AUCTOIU, JLs iv. ij jg^/ \_/ f_ w < JL j J \_/ JLi JLi, JL w 1-^ ' HEDEE N 9 Confängvineo ftio dilectiftimo O 1:) Jangvinis, quo Tecum junsfus fvjm vinculum, non po- <<!, quin his induftrics & dextcritatis Tux J<rimitiis gratulationen ccf y vota vtea, cx ffneero affcciu adponerem. Quantq diligentia atque quam ajfidue literis invigilaveris, ha:c 'Eua optime clucubrata dijfcrtatio Jatis ieftatur fupcrque. Quani praclure obfcuram banc, & multis perplexitatibus involuiam materiam: de Lege Naturali, actionum hominis quoque internarum Norma, elabcra/fi, hac quidem vice non pttjjum exponerc. Id tamen poftulo, quod tritftm hocce Virgilii DiEium : L*abor omnia vincit improbus, optimo jure Tibi apblicari debeat. Laudo proinde induflriam Tuam, quod nobilifffmam hane materiam tam dextre explicueris. Res habes copiofas, notabiles, Jecretis meditationibus plenifffinas : cliffio caudida eft B J elegans-, Gratulor idcirco Tibi ex a-nimo injfgnes in Hteris progres- Jus ; gratulor peramplam Jcientiam. Gratulor Parenti Tuo fidium optimum, Jenecfutis Jolatium certijffnium. Gi atulor mihi atque ceteris, quocunque vinculo Tecum conjunelis y sonlangvineum 'ef amicum yucundiffffnum. Quod reflat, telam, quam exorfus cs, bonis avibu.s conpeere pergas. Vivas t? ftcreas, mihi cariffinius, Jrrccmia viriutis überrima dignis- Jlma reportes, tundemque mortalitate exafla eetcrno Icitus Jfuctris gaudto! Jic adpfaudit GUSTAVUS DAHLGREN.