ANDREA CELSIO, PLU R ALIT ATE MUNDORUM, Dn. Mag. Confenß Amplisjmu facult. PHILOSOPHICA, 1SACUS SVANSTEDT, PR^SIDE VIRO CELEBERRIMO, DISSERTATIO

Transkript

1 DISSERTATIO PHILOSOPHICA, De PLU R ALIT ATE MUNDORUM, Quam, Confenß Amplisjmu facult. In Rena Λca derma Upsalten[ι, PR^SIDE VIRO CELEBERRIMO, ANDREA Dn. Mag. CELSIO, Aitronomiae PROFESSORE Reg. & Ord» Nec iion Reg. Societ. Sci^nt,JSRCRETARIO PRO GRADU," JPublico bonorum examini modefte fubinittk, Alumnus Thunianus, 1SACUS SVANSTEDT, SMOLANDUS. In Audit, Guftav. Maj. ad diem VIII, Tunii, Anni MDCCXLIII. Horis, ante meridiem ^ folitis. UPSALUE Typis Viduse B. Höjeri.

2 'Qarisßmo Domino Candidato^ A U C T O R I, Amico integerrimo. Ρ. D. ARduum. Eft. Et. Gravifllmum. De. PLURALITATE. Argumentum. MUNDORUM. Imperitis. Inconveniens. Et. Periculofum. Ceteris. Probabile. Maxime. Et Egregium. Materia. Sane. Deo. Gloriofa. Eruditis. Jucunda. Te. Loquor. Praeclaram. Digna. Eruditionis. Tuoe. Suppelleétilera. Nam. E. Meliori. Luto. Praecordia. Tibi. Finxit. Titan. Nec. PaiTus. Fuifti. Fcecundum.Quem.Natura.Conceffit.Agrum.Incultum.jacere. Sed. Arduo. Labore. Indefefiis. Lucubrationibus. Id. Effecifti. Ut. Te. Ingenii. Gloria. Virtutibus. Et. Moribus. OrnätiinL Laudenaus. yfftiimemus. Extollamus. Hinc. Tuo. Jure. Hoc. eil. Optimo, Laurea. Coronåberis. Corolla. Et. FrTOia. Reportabis. Uberrima. Digniiiima. Vale1 ANDREAS UNGE SMOLANDUS.

3 ι Ν. S. "> β ^ 1 a^a? de qiiibus a Philofbphis ggll f)mmm in utramque partem diiquiri iolet, S Plj jp p3st eft pervulgata illa de pluralitate ' mundorum hypothefis, id quod antiquitfimae eorundem de hac ipfå difceptationes fåtis iiiperque evincunt. Scilicet fueruntolim, uti nec hodie forte defunt, qui adfirmativam fententiam utpote rem periculi plenam ex e- ruditorum caftris, fårdörum i nitar ve naliu m, profligatam cupiverunt; Fuerunt vero Se iiint ex eruditorum grege haud pauci, qui eandem, utpote validitfima pro infinitis ilimmi Creatoris perfeftionibus tcllrimonia exhibentem, fiimmo iludio defendere conati funt. Noftras circa hoc ipiiim argumentum expofituri meditationes exiles, ingenue fatemur, nihil nos perfpicere poife, vel abfurditatis, vel periculi, ex adftru&a pluralitate mundorum redundaturi, quin potius, quemadmodum ad Theologiam naturalem A " tan-

4 *- m ) o ( m> tanquam lydium fuum låpidém merito examinands iiint omnia, quac in Philofophia naturali, materiålibus de rebus earundémque origine & caufla traduntur; ita hane, de qua loquimur, opinionem in Theo logie illius dogmata minime impingere, nec ullo modo injuriam eiie,ied eadem potius mirifice con-- firmare, perfuafiffimi fumus.:,. II. Äntequam vcro ulteriusin bis exponendis pro-: gredimur, quid vocabulo Mundi intelligamus, ver- Scilicet nobis heio voca- bo forte indicaife juvabit.. bulum iftud non totum entium finitorum ae contingentium complexum; iignificat> fed plures folummodo;, praeter eum, quem nos incolimus, orbes ieu globos inhabitatos.. Et hoc obiervato, ad propoiltum ftatim accedimus endis? qusnam pro h is adftru- iuppetant argumenta, breviter inquifituri...: III. Gorpora, quae bunc, cui infiftimus, globunr terraqueum imdiquaque cingunt, atque in.immenfo cceli ipatio iiiipenia conipiciuntur, non unius ejusdemque naturse eile ac conditionis, aftronomise non penitus ignarus hodie ignorat nemo. Licet enim o- mnia aliquale de fe ipargant lumen, & communi no mine fteller adpellentur;. maximum tarnen, refpe- hi, & ad iitum, Sz lucem habito, dudum obierva- Queedam. nimirum biliter fitum fenfi- femper,fervant eundem,& ftelle dicunturfixa; qusedam vero ab una verfus aliam tranfeunt ftellam, crrantiumque ideo? feu j>lmetarum nomine, infigniuntur.. tum eft difcriminis.

5 <m ) o c t» t sur. Hofiim e numero praecipui ilint: Mercurius\r Venus, TeHus, Mars, Japter & Saturms. Hi cum rnotibus iiiis folem cingant, vocari folent frimarii; ceteri vero, utpote Luna,,qux terram, quatuor illi, qui Jovem, & quinque, qui Saturnum ambiunt, feeundarii: plures, faltem ad noftrum fyitema planetarium fpeöantes, nondum obfervare licuit. Ceterum ftellas fixas proprio lumine radiäre; planetas vero in fe corpora, inftartelluris noffca^ eite opaca, & omne, quod ad nos redeftunt, lumen a.fole mutuari? ex obfervationibus conflat.. IV. Quoniam ilellse fixse a planetis "hand raro occultantur, nunquam vero viciffim, hos Ulis terra eiie propiores, dubio caret omni; interim tarnen,& horum alii aliis a globo noftro terraqueo fimt remotiores, &>nimis quantum ab eodem difhnt; quodquidem ex diverfis ipfbrum a ible diffcantiis, ab Aftronomis fatis adcurate definitis, haud obfcure intelligi poteft Abeft autem terra a ible in media fua diflantia fere mill Suecanis^ quibus in 10. par tes aequales divifis, continebit Merciirii a iole diftantia earundem partium 4, Veneris 7, Martis 15, Jo vis 52 & Saturni 95. Efficit nimis longa hasc eorum a riobis diftantia, ut admodum exigui nudis 0- culis confpe ti fe iiflant, cum tarnen omnes (fi duos stut tres folummodo exeipiamus, Martern puta, Lunam&MercuriumJ terram magnitudine, vel xquent, yel iuperent. Inprimis Jupiter & Saturnus tellure Xioftra multo funt majores 5 eil: enim terrae folidte A 2 fecui^

6 --- ι «ι) o c s* iecundum calculum recentiorum ad molem Jovis in ratione i ad 763; ad corpus verosaturni ut 1 ad V. Quoniam igitur ex ha tenus di&is quodammodo conftat, omnes globos hoice planeticos in ie esie opacos, ingenti a terra noilra diftare intervallo, éamque magnitudine, ex maxima parte, vel aequare, vel iuperare: iatis nobis videmur habere cauflae, cur in eorum eamus fententiam, qui, non obftante ea, quae ad terricolas ex planetis reiultat, utilitas, hos i- pios tarnen in illorum tantum gratiam iic,& non alb ter, fa&os & diipoiitos eile negant. VI. Siquidem enim, iine impietate, ne iuipicari quidem licet, Deum infinita iapientia ac potentia praeditum, quidquam iine ilifficientiflima ratione feciile, rationes quoque eum habuiffe, oportet, cur corpora haec, & quidem hac natura, fitu ac magnitudine condidit: ii vero incolarum duntaxat terreftrium cauiia id factum eile dicamus, nulla hujus coniilii alia facile adferri poterit ratio, quam ut nobis lucerent; tantum enim illa inter ac terram noifram eifö interftitium, ut vel minima in globo noilro terraqueo ab illis producenda mutatio, ii lunam exceperis, excellentiffimis Mathematicis ac Philoibphis plane videatur impoilibilis. Quod fi autem nihil, präs ter debile, quod telluri adfundunt lumen, per eadem intendiitet Creator, nulla profe&o adparet ratio, cur illa omnia condiderit opaca, terrae noftrae iimillima, tamoj tam vada tamque longe a nobis remota. Quin ~ * potue-

7 4M ) ο Γ $ potuerit iummus rerum arcifex infinite variantiafabricare Iiimina,& quidem per fe talis, fortiora vel debiliora, prout terrae indigentia id requirit, ne mi nimum exftat dubium. Quin etiam fic xque bene, fi non melius, huic fini fuiiient iniervitura, fmiliter dubitandum non eft. Quoniam igitnr nee Ineis er go, nec alius cujusdam in tellure noftra effe&us producendi, adeoque nec propter incolas terreftres tantum fa&a funt haec omnia talia, & probabile ta rnen non eil:, Deum vailas quasdam & inanes folitudines, terra noilra ex parte multo majores condidifle, nihil aliud fupereite video, quam ut planetas fingulos, propter proprios, quibus ieateant, inco las, fe & non aliter a iapientiiiimo Conditore for matos ac diipofitos elfe dicamus.. VII. Huic iententiae baud leve acceflurum arbitramur robur, ii ad motum, quo in ccelo perpetuo feruntur, paullo attentius animum advertamus. Seilicet extra dubium, apud Aftronomos hodie poiitum eft, planetas primariosjdiiphci gaudere motu, eentrali nempe ac periodico. Mars, tellus ac Ve nus, iecundum obiervationes Cassini, eodem fere tempore, 24 puta horis, circa axes iuos revolvuntur; Jupiter autem, planetarum omnium maxi mus, ceterisque a fole multo remotior, inträ 10 ho rarum ipatium eundem iuurn perficit motum. Periodicum vero, ieu annuum abiolvit Saturnus 30, Ju piter 12, Mars 2 fere annis; Venus vero 224, & Mercurius 88 diebus. Efficit duplex hic motus ad- A 3 cura-

8 >m )o f tm curatam non in terra Xolum, fed & in ceteris planetis iingulis didin&ionem dierumac no Hum, immo aftatis, hiemis, veris atque autumni., ii axes eorum ad planum orbitse fiierint inclinati, ut quidern in Vencre & Saturno contingit. In Marte vero veljove vernale tempus perpetuo viget. Quam optime per has viciffitudines terra ineolis confultum ii t, nemo non novit; experientia enim plus iatis loquitur, quantum ipforum interiit, negotia ilia per flatas vices diilribuere: taceo, terram beneficio hujus motus ab omni parte habitabilem eile.. VIII. Ingenue fatemur, hofee planetarum motus muh tos pofle reipicere fines,nobis plane incognitos. Ouoniam vero telluris exemplo eonilat,, titrumque.hune motum, incolarum in commodum, a natura Domino effe inditum, quod & ceteris planetis, eadem de eauda, fuit cenceiius., vero eil iimillimum. Nulla enim adparet ratio,.cur hos Deus ipiis largitus iit motus, niii adiint..in eis incola, qui temporum & tempeftatum intervalla diilinguant, & in^iios uiusae commoditates convertant. Mee fine iapientiihmo confilio, fieri putamus, quod lentitudo &: eeleritas motus periodici omnium, axilaris vero plerorum que planetarum, diflantia eorundem a fble reipondeat ; nam, quo flint a Sole remotiores, eo debiliori ejus adbciuntur lumine, vi ae calore: optime itaque eonvenire arbitratur Cel. wolfius #), celerius eos circa axes moveri, ne per longiores no tes debilis, qui diebus a Sole adfuncfttur calor^ penitus deficiat ;

9 ) ( ί* Ϊ leiitilis verö in orbitis circumferri, qtio longioribus fruantur aeftatibus. Sapientiffimam hane optimi conditöris diipofitionem penitius excufiiirus,- planetis fiios nön miniis ac telluri eile incolas vix dubitabit. ä) Von den abfichten da" natürlichen dingen. Gap, VIII jt. f IX. Si porro ad iatellites, quos primarioruni quibusdam adjunxit Auftor naturae, adtendamus, validum iterum s quantum nobis quidem perfpicere li cet, de incolis primariorum nobis fiilitur argumen tum. Diximus $. 3. tellurem uno, Jovem quatuor, Saturnum vero quinque ornatos eile iatellitibus. Hi motu conftanti & ordinato circa primarios ilios moventur, eosque ubivis in ccelo comitantur, lurhenio-- lare undique ad eos refle&entes. Habet praeterea Sa^ turnüs, utpote a Sole maxime diflitus, annulum,quo aequäliter a fe undiquaque diftante circumdatus eil, qui,non minus acsaturnus ipie, a Sole illuminatur & non parum ad corpus Saturninum ipargit luminis.jam terrae noflrae exemplå cönvinclmur, Lunam luminare effe magnum in terricolarum uium, ad terram ambiendamadeo ordinatum. Aft funt circumjovialia & fatnrnina corpora,ut ex obfervationihus patet, Luna noftra mtilto grandiora, &primariis eodem modo, fed propius collocata: Quin itaque eodem, quo Lima ter rae adjun&a eil, confilio, haec fic & non aliter difpofita fint, nulla difiiiadet ratio. Neqtie enim ullam vel probabilem adduci pofie rationem crediderim,cur iapientiffimus rerum omniumfator ilatorque, eoplu-

10 β <1 ) ( B» res corporibus planeticis proipicere voluerit Lunas, lucem iblarem ad ead m iparliiras, quo minori luci folis fint expofita, nifi admittatur, exiftere in illis creaturas quasdaqi viventes,luce,vel So!ari,vel lunari, indigentes. Siquidem vero Deus nulla alia caufla final i, tamquam primaria Sr ultima, ad creationis a&um acceifit, quam ut cognoiceretur, infinitis ipfiim rerefplendere perfe&ionibus, & proinde digniflimum effe, qui honore adficeretor & amore. Deum autem cognofcere, venerari & amare creaturas irratio nales & res inanimse proprie loquendo nequeant,ra tionales, quse planetas inhabitant, oportet, fint crea turas, quocunque demum nomine veniant. Χ- Sic itaque planetis primariis fiias vindicavimus incolas; idem vero num de fecundariis quoque aliqua ratione adfeverare liceat, paucis inquirere lubet. Hos, quoniam tam infignem in illis colluftrandis exhibent uium,inhabitatos dicere, abfonum forte videbitur. Sed unum alterum non tollere, rationibus adcuratius fubdu&is, jam videbimus. Prasfiant enim planetas, ut ex obfervationibus haud dubie conftat, fibi invicem mutuas operas. Nimirum ficut Prima rius a fecundario illuminatur; fic vicifiim hie ab illo lucem accipit ea iui parte, qua a Sole eftaverfus, & quidem tanto majorem, quanto primarius fecundarium magnitudine iliperat. Quoniam vero iplendet minus lumen propter incolas. 9., quo minus majus radiäre eredamus,ob eaufiam eandem, impedire nihil video a). a) Confr. Cantz. de Civit. Dei pqg. m XL

11 )0C S» 9 ί XL Prseterea eandem fere circa hasc corpora iapien«tiftimam& mirabilem prorilis inftitutionem venerari licet, ac circa primaria. Ut enim iimt illa, quemadmodum hsec, opaca, aliaque aliis majora, nec non diverfa a primariis fuis diftantia; ita quoque aliis velocior, aliis iterum tardior prscfixus eil in orbitis curilis, lin de quoque diftin&io dierum ac no tium in fingulis diveria. Hactenus quidem nihil de motibus Jovis & Saturni iatellitum circa axem tuto definire licuit. Quoniam vero teftantur obfervationes Aftronomorum,Lunam iemper eandem partem terrse obvertere, eamque menftruo ipatio circumcirca fucceffive a So le illuminari, iatis inde evadit veriftmile, eodem modo circumjoviales & iaturninos circa primarios revolvi. Sic enim patet, quare quintus Saturni iatelles tunc folum conipiciatur, cum planetas primario ad occidentem poiitus eil; ab Oriente vero conftitutus femper lateat b). Motus itaque periodiciis fecundariorum, cum motu eorundem circa axes, eani ob cauftåm conipirare videtor, q-uod intra non adeo longum temporis ipatium motum in orbita fua abfolvant. Eft enim tempus periodicum lunx circa tellurem circiter 27 dierum; reliqui autem omnest fi ultimum modo faturninum excipiamus, breviori adhuc tempore fuas conficiunt periodos, b) Hugen. Cosmoth. p $. XII. Sunt ex literatorum cohorte haud paüci, qul Varia prxterea pro incolis planetarum, inprimis Lu- B nae.

12 to 4 Ί ) 0 ( SÄ nas, adferre folent argumenta, ex adfinitate foli lu~ naris cum folo terreftri, petita, atmosphseram, mom tes, cavitates, iilvas, maria, fluvios, ftagna,paludes &c. ibi reperiri contendentes. Sed etii luna, inter planetas, nobis fit proxima, vel longiilimis tarnen te^ lefcopiis adeo particulatim ejus fupérficiemrimari adhuc minime licuit, ut, präster quarundam partium majorum figiiras & colores, de adfinitate phyiica corporiim ttinärium cum corporibus terreffribus, quidquam certi determinari queat. Interim-id manifeitum ed:, Luham montibus & vallibus diftinftam eile; nubes vero ibidem non dari, quas tarnen in Jove & Saturno reperiri, ex mutatione macularum nonnulli concludunt. Quemadmodum vero non valet, coniequentia: nos in Luna nihil diftinq:e videre poitumus,ergo nihil eft; itaquoque abfonum föret Lunas, aliisque planetis abjudicare velie, quidqnid in illis obfervare non licet. Sane whistonus exiftimat, vapores tantumin atmoiphaeralunac rariori interdiirattolli, nofhi vero déicendere, prout etjam ante dilu viumin teilure noflra contigiiie,iäcra docet pägina r); ied il Luna vel rnaxime aquas, atmosphasrx aliarumque rernm, quibus terra ad fru&us producendos apta redditur, expers eilet, hoc tarnen non obil&re exiftimaverim, quo minus herbae, friitices & arbores, vel his ad minimum iimilia,in iblo lunari proge* nerari pofient. Fluidorum ipecies, pl-antis&animalibus neceflarias, innumeris modis variare poflunt. Dantur apud nos ftiiida, qua* caloribus folis iittenfisiimis expofita, non evaporant Neque omnia, ad faciem v

13 -m j o c sm iacicm noftri globi iimt dijudicanda. Potiiifte enmij Deum, mfinitis aliis, ac fit in tellure, viis, fuccum,i quo nutriuntur fru&us, corpori lunari adducere,: inficias ire quis ftiftinebit? Certe,qui asqua lanqeponderat corpora telluris partialia, quas, ceu totidemper-, fe&ionum fuarum ipecimina,in triplici naturae regno, ociilis non folum animoque nobis contemplanda, fed & in perfe&ionem noftram convertenda, ordinavit o- ptimus Deus, is mukitndinem eorundem ac yarietatem, ad ftuporem usque, admiretur, oportet. Sed ceteri planetas tellurem noftram magnitudine,vel x- quant, vel ftiperant, ($.4^) praetereaque ita a iapieri tiftimo Inftitutore diipofita iunt, ut omnes cujus vis planetas partes iucceifive a iole colluftrentur ac concalefiant: dubitationi itaque vix reli&us nobis vide tur locus, quin & ii mirabili multitudine ac varietate rerum circumveftiti atque ornati ftnt, ita ut iinguli fingularia prorfus referant ipecula perfe tionum Divinarum. c) Ajlron. Princip, Relig. ρ. 6g. Etil vero ftc planetas ftngulos, creaturis tam rationalibus, quam irrationalibus, nec non aliis re bus inanimis, telluris inftar noftras, abundare, admodum eft probabile; inde tarnen non fequitur,quemquam planetarum, vel qua ipfiiis foli naturam, vel qua creaturas, quae in eodem fuftentantur, veldenique, qua reliquas res, a manu creatrice ibi plantatas, telluri huic efte prorfus ftmilem. Etenim globi no ftri argumenta convincimur, res, in diverfts Γ

14 t ' m 3 o C f» dem plagis pro ratione intentioris, vel debilions caloris a fole emiiii, diverfas quoque efie: quare, ίί terra noilra una vice longius brevinsve a fole eilet remota, ac jam eft, omnia quae in folo terreftri progenerantur, hujus, qua nunc funt, natura, nimis, vel frigore, vel seftu, peritura effent. Hinc, quoniam diftantias planetarum a fole tantopere variant C - 4-), a- lius natura incolas ceterasque creaturas ac res aliis planetis ineffe, quem vis facile largiri exiftimamus.. XIV. Antequam a fyilemate noilro planetario difcedimus, pauca quoque de maximo ac fulgentiffimo illo cceli jubari, fole, addere vifum eil. Neque e- nim deiiint, qui nec hunc propriis incolis deilitui autumant, ad magnitudinem atque ad maculas,quas in difco folari nonnunquam confpiciuntur, imprimis provocantes. Scilicet credibile eis non eft, Deum, qui nihil facile per totam naturam vacuum relinquere voluit, corpus, quod iecundum calculum recentiorum terräs in ie comprehendere poteit, mere vacuum voluifte: igne vero &ca1ore cor pus folare, totum quantum, repletum eile, diitüadent maculae. Sed ii mültitudinent, magnitudinem 8z in» terilitium planetarum refpiciamus,<x iuxta cogitemus, tantum folis eifern his omnibus colluflrandis ac fovendis, ufum, ut anima ac vita eorum baud incommode falutari poifit, ad munus tam grave adminiftrandum vaftum iane ac itupendum requiri luminare corpus, facile videbitur. Ut taceamusi tantam requiri in fole molem, ne a planetis? fe ambientibus, attraclus

15 m ) o c *» xt e loco iuo prorfus chturharetur. Amplitudo igitur folis, incolas eidem inefie, non evincit. Ncc macufe fatis validum pro incolis folaribus nobis fiftunt ar gumentum, fiquidem, quid fint illas maculse, nondum adfeverare licet. Quin potuerit Deus creaturas, natura folis adaptatas, condere, ipfumque cor pus folare ita interne temperare, ut habitacula ibi fint pulcherrima, amceniifimaque, absque frigore Sc caligine, qualia ne mente quidem concipere valeamus, dubium quidem eft nullum, fed, deficientibus aliis rationibus, verbo tantum hoc attigifie fufiiciat, 5- xv. Altius jam ad fublimia illa ccelefiium templa, ftellas fixas pertrafhmdas cogitando, adfurgamus, num ex harum confideratione ad aliquot, extra fyftema noftrum planetarium, orbes inhabitatos, aliqua ratione concludi queat, breviter pervifuri. Stellas fixas proprio radiäre lumine, omnibusque, ad no ftrum fyftema planetarium fpe&antibus, planetis a terra remotiores efie,. 4. verbo indicavimus. Seintillatio autem in caufia -efle-xddefcttr, cur diameter earum fenfibilis nobis fiftatur; nam radiis fcintillantibus,a tubis opticis quafi refettis,lucidorum inftar punftorum, fine fenfibili magnitudine conipiciuntur d). d) vid. Gravef. inft. aftron. p. nu 60. % XVI. Licet vero fic ftellas fixas planetis longe remolius a terra diftare, exploratum habeant Aftronomi; hane tarnen illamm diftantiam accurate determinare non poffunt. Effe vero eandem ftupendam & fere mir

16 14,. ) 0 C immeniåm, ve! hinc patet, quod nulla adh'uc obfervata ffivearumi annua parallaxis. Gerte ex obiervationibus Cl. Bradleji conilat, flellas fixas non pofle propius ad tellurem collocari, quam ^ iemidiam, orbital terrefiris, ieu milliar. Suec. 5280,000, 000,000. Quoniam igitur proprium ftelte fixas habent lumen, oiiinibnsque planetis longius a terra diflant, adeo ut fola illarum diflantia in cauffa eile videatur, cur fole noflro adpareant minores, & cur tamanguilis iibi invicem adcumbere videantur ipatiis: nihil obflare videmus, quo minus illas totidem dicamus eile Soles, qui non ad minorem, quam Sol nofter diflantiam, lucem fortiffimam caloremque inteniiilimum emittunt. Sed illa imbecillius, hie vero pla ne non ad tellurem, immo, nec ad fyflema noflrum planetarium pertingit: quare nec globi noftri terraquei, nec fyflematis planetarii cauila, illa corpora fa- ta eile poffimt. Siquidem ergo fingulas flellas fixas totidem iiintsoles, qui ad asque magnam, acsol noiler, diflantiam, & lucem, & calorem fundunt, indeque fingulas non minori a ie invicem, quam a fole.noflro, probabiliter diflant, intervallo,adeoque, qus folis officio fungantur, maxime idoneas, neque ta rnen ulla ratione, globi noflri terraquei, vel etjam fyilematis huius planetarii caufia, conditas di'ci poffimt,.non probabile modo, ied & neceffe effie videtur, ut fint circa illas corpora quasdam planetica, qux Juce & calore earundem indigeant. Eflent enim alias immenfi Soles creati, ex quibus nulla unquam utili-,las ad quemquam redundavit, immo, de quorum exi-

17 «s ) o f B* exiftentia nemini quidquam conflat e), quo nihil vel cogitari faciie poterit ineptius. Quot itaque ffelhe fixas, tot etjam nobis concipienda fimt fyftemata planetaria, noftro licet non in omnibus fimilia; in eo tarnen cum planetis hujus fyftematis convenientia, ut creaturis, tam irrationalibus, quam rationalibus, pro habitaculis inferviant. e) Vid. Cantz. de civitate Deipag. 20p.jT.j72.. XVII. Numerum ftellarum fixarum majorem eile, quam ut ab ullo mortalium certo determinari queat, vel inde fatis liquet, quod coelum oculis armatis contuentibus innumeras offerantur flellae, ubi ocu lis nudis plane nullas vrdentur. Viam laöeam mi nimarum flellartim congeriem efle, primus detexit Galilteus: Antonius Rheita in conftellatione O- rionis tubo Belgico numeravit 2000; in plejadibus vero 188 Quoniam vero, quo perfe&iores adhibe? antur tubi, eo femper plures deteguntur ftellae fixae^ ouin ineffabiiis earum fit multitudo,nulluni videtur dubium. Faciie hinc liquet,incomprehenfibilem or~ bium inhabitatorum däri numerum. Quod licet eis, qui nihil, nifi quod oculis corporis videant, credunt, vel maxime videatur paradoxum atque abfbnum; neque tamen ideo eruclitis, qui acie menris longius profpiciunt, tale efle debet. Siquidem e- nim eo potiffimum confilio Deus omnia creavit, ut agnofcaturac honoretur, tamquam maximus, & ametur,tamquam optimus; fequitur fåne, quo diilinctius opera Divina ab entibus intelligentibus cogno; fcancar,

18 ;ifi «WC ) o ( ieantur, eo illuftrius propagari gloriam ejus, ail plurima, immo, innumera corpora coeleftia ne excellentiifimis quidem Philofophis aoftris, vel qua i- piam exiftentiam, cognita iunt. Aut itaque Deus per eadern nullam fibi referyavit gloriam, aut creatursd intelligentes in illis fint, oportet, quas perfe- Honum Di vinarum, in illis comprobatarum,ipecimi~ na propius intueantur, admirenturque, adeoque gloriam Dei, cujus ergo hiec corpora creata fiint, promoveant f). Prius a iana ratione abhorret: fierius po- itaque admittendum efie, cuivis facile eft dijudicatu. Atque fic qusedam tantum, fed potiora, ut fperamus, adduximus argumenta, qua: pro pluribus, immo, innumeris orbibus inhabitatis pugnare nobis vifa fimt. De ftatu ac conditione incolarum in ceteris globis, de diipofitionibus ac operationibus nihil addimus. Vult quidem Hugenius, eos nobis in omnibus fere fimiles, quod ad formam nimirum, tam internam,quam externam, artes, fcientias, virtutes, vitia, valetudinem iecundam &ad- Teriam, quod ad vitam denique & mortem. A li ter autem nos fentire, ex antea didpis facile patet Cconf. $. 13J. Geterum omnia, quse de fiatu eo- Tum felici, vel infelici, difquiri folent, nudis inniti eonje&uris, nec quidquam nofira referre, exiftimamus. Optime nobis confiilitur, fi totis viribus in id incumbamus, ut qux noftrarum, in hocce globo, quem nos in habitamus,partium fint, diligenter en* remus. Quod ut fiat, Te, o infinite & incompre benfibilis Ofnnium rerum Monarcha, qui tot g) va-

19 «t 3 ) o ( t? fla planetarum imperia fuis quasque ordinibus di-c< ilributa, tot fixarum fyftomata-innumerabilibus ite-" rum iterumque planetis incolisque diftin los, neccc * mcnte creata, quantalibet adfequendos, ne dicam" comple&endos, uno nutu, una ineffabili majeilatecc obnoxios tenes. Te,inquam,fupplices veneramur, velis pro inexplicabili T 11a bonitate facere, ut nos Te, ex operibus Tuis omni admiratione majoribus, propius propiusque, quotidie cognofeamus, quo fic ex vera perfe&ionum Tuarum cognitione, pietas in Te vera magis magisque in nobis excitetur, fiducia ac amor firmius firmiusque confirmetur t uno verbo: quo gloria Tua, propter quam nos omniaque creafli, in omnibus a nobis quseratur & celebretur. ; TANTUM. f) Cfr. Canz. de eiv. Dei. pag jf. ji&tf p. 2l(f. $-3l9 S) Vid. Canz. civ. Dei p *

20 Til Höglärde Herr AUCTOREN. Ά/JAnfer fajordens klot mång tufendkroffar krokas, **- I haffens wilda diuf, i luften likafd, Man fer des antal ock, ju mer och mera okas, At Jk,afaren herom och ähra winna må. Men detta år ej nog; Wi wilja alla fika Med Ehr, Herr Candidat, at uff åt himlen kika. 'De himlla Hoj]en, fom i flierno - taket lyft, De wittna efiven om en ewiv Almachts handi Man billigt fiuta kan, att dejfe måfle hyfa bibygggare och diur, en hwar uti fitt land Kan Salamandra ock i elden endafl trifwas, Så kunna efwen diur i fielfwa Solen gifwas. SE detta, med hwad mer det wara kan och heter, Det räckes, utaf Er till Lärda weriden I jram wifen: Mykenhet af weridar: at Planeter De äga diur, faflän af olik ätt och flam. 'Ty /kola Dafhnes blad Ehr hiefa fiiart bekrona, Och lyckan Edert wett med ymnigt mått belöna. wålment lammt af JOHAN JACOB HOLLANDT.