I^Rllil^i JOHANNE FIERI POSSIT BILMARK, ISRAEL STÅHLBERG, EXPLICATURA QU^STIONEM AN VOLENTI DISSERTATIO PHILOSOPHICA, Impreffit JOH. Q. FRENCKELL.

Transkript

1 6. A. O. DISSERTATIO PHILOSOPHICA, EXPLICATURA QU^STIONEM AN VOLENTI FIERI POSSIT I^Rllil^i ()UH^I (70/?/tt^t Amplijjimi Senatus Philofophici in iliuftri ad Auram Atbeuceo,?li^3ll)L Mac JOHANNE BILMARK, «187-. & Phil. Pract. PROF. Reg. & Ord. Publico bonorum examini mocie/ie fubjiat Alumnus Reoius, ISRAEL STÅHLBERG, TAVASTENSIS. IN AUDITORIO MAJORI Dm IV. Junii Anm MDCCLXVII. H. A. M. C. ABO, Impreffit JOH. Q. FRENCKELL.

2 Kongl. Waj:ts Tro Tjenare och LIEUTENANT, Walädle/ Herr MAGNUS LÖFWIN G, Gunstige Gynnare Manckan af Herr Lieutenantens ogemena $&? wälgärningar mot mig kan ej annars/ än hos mig upwäcka djup wördnad för Herr Licutenantens Person/ tacksam arkansla för Dess wälgärningar/ glad pllckt at allmänt betyga sådant. I hwilken «fflft upoffras ät Hcrr Lieutenanten denna korta afhandling. Liten gafwa/ men mycken wälmening; ingen galning/men dubbel ihogkomst. jag med wcder< Denna förenar beständig förbön för Herr Lieutenantens lyckliga wälgäng. Himlen gifwe Herr Lieutenanten ljuslig lefnad för all framtid/ rolig ålderdom för mycken möda/ och ändeliqen fält flut uppä Des dagar. 3 hwilken önstan med wördnad framhärdar WtMle Herr Lieutenantens Hbmilise Tsenare/ ISRAEL STÅHLBERG,

3 Handelsmannen I Sjö-och Stapel Staden HV5>/ Högachtad Herr JACOB SIMOLIN, Högtarade Gynnare och Anförwant. f(sr flera tmgärningar/ dn en lam fjäder (I^ fem afstlldra/upoffras Eder/Min Gunstige Gynnare och Anförwant/Dessa ringa blad/ c» ni någon wedergcilning för Eder godhet/ ritan til et wedermäle af tacksam erkänsla. Uptagen därförc bendgit det/ som dr nitat walment. Försynen göre Eder lefnad mångårig och fäll Det stal bllfwa min beständiga och uprlktiga önstan/ hwarmed jag framhärdar Högachtad Herr Handelsmannens ödmjufc Tienare, ISRAEL STÅHLBERG.

4 Viro Vlurimum Keverefido atque VrtfdarijJiwo\ Dn. Mag CAROLO FRIDERICO LEOPOLD,, Ecclefia?, quae Oco in It!"li3 colligitur, Sacellano Meritiflimo, Parentis loco ad cineres fuspicienclo. Viro /'e/^l/h??^ Stremto, vn. JOHANNI STÅHLBERG Subfignifero OigniMmo, Patruo ut unicoj ita ex intimo peftore amand Fobis. Parens. Benigmffime. fj. Vairue. Cariffime. Opufculum. Uoc. Nitore. Prorfus. Qrbalum. Tsullis» qae. Verborum* Pbaleris. Cotifpicimm, ln. Tejjeram. Debit, Obfervaiitia. Et. In. Spenn Ulterkris. EenevvUn-?/<?. (»//». 6ai//>//M7?o. Voto. Pro. Feremii. Veflro. Flo* re. Dal. /)/col. Dedicat. NOMINUM. VESTRORUM. Ohedientiffimus (f Ghfervantifimm Cultor ISRAEL STÅHLBERG.

5 1. N. J. C.. 1. riphccm dari methodum Moralia tradendij Parxneticam fcilicet, Paradigmatham & Dogmattcam, czlu?^>l!osop^>i^m vel a limine faluraverit, fufere porett neminem. /'a^»^ //'^, ut de eeteris nihii izm dicgmu^, hanc elle indoiem novimus, ur nudas sapienmm fententias ac morum plcrcepta luc<.'inse exkibegs, fvavi, perfpicua & concifa orarione, ceterum ipfa nec de nexu veritzrum fyflematico, nec de concarenatis demonsirano» nibu3 elt jfbllicfta. Non mulrum dispurar» non subtiles amat argumenrationes, nee arte utirur fyllogifti* cg : sed praecipir, sed adhortatur, sed excit.ir szlceni & animum quafi pungit. Monftrat IiXC certam vizm ad de^der^czm metam, nempe fejicirarem, perveni» endi; ducesq'2e euntibus adfunt luculentiflimi, liinc juft.tiaj illinc Lene^eenna. Enimvero licuc in hortis reperjre licet flores, qui colorum varietate ac venu- Kate oculos pafcunr, atque odorum fragrantia nares animlimque recreant, quos vero li in ulteriorem convertaidus usum, maxime noxios deprehendimusj ita inter präecfaras p^r^nesez inveniuntur lubmde rafes, czux nonnili cum grano falis funt admittcndx. (^uum Å 3 vero

6 5 vero lapsus in Moralibus fit gravi^limuz, fiquidem conlcientia la-datur, vitiisque patrandis adfvefcanr mortales, quorum praeliigiis feduäi infelicitatis voragine abripiuntur & tandem fubmerguntur; quisque facile animadvertif, quod generis humani maxime interfir, ut speciol^ par^neles a veris probe discernantur, ne nubem pro Junone ampleäamur. (Zuocirca quum inde ab antiquilllmis temporibus inter parxneles relatus fuerir canon: Volenti non fit injuria; bunc ad sequitatis & juuyitia? frutinam paucis hisce pagellis examinare conltituimub. lnterea vero dum hoc facimus, Te, C. L. qua par ell observantia rogatum volumus, ut quod in medium proterre tenuig nollra valeac Minerva» benigne excipias, lalcem mitio» ri perltringas cenlura Ne in leges iussae methodi impingamus, tam de injuria, quam de voluntate erunc nonnulla pr?rmic> tenda; ur lic fententiam nollram de Canone: Volent/?/o// {it?///tt,^»faei!iub aperiamus, sicut La/io in genere eli aifio quaevis, per quam alter imperfeétior reddicur; ira /?//tt^/am definimus per laefionem, ql,am quis ex proaereli alceri pratter fuum merifum inferf. Alii definiunt injuriam per Iselionem, qua ex proa> reli 6^ deliinato consilio alicui invito F? non lacedenti iiialura inferrur; quam definitionem nos admitrere baud polllimus, luculenter, ut opinamur, onensuri in fequentibus, quod infria ille etjam interdum pos» fic adtici, qui in fa&um quoddam consenlerit. l-linc porro apparec, quantum injuria diflferat tam a culpa quam

7 7 quam ab infortunio. Si enim non deftinato confilio, sed per errorem ve! negligentiam quid fiat, Culpa dicitur,quia culpari meretur & ad damni reparatio» nem imputaeur; actamen nifi malitia acceflerk & no» cendi propofitum non punitur. lnfortumum avi majore Divina naturali vel humana exortum non pr etta» tur; quia incerti cafus aut non praevideri, aut prae» vifi non prarcaveri poffunr, Ornavit Suramnm turnén animam noflram duabus,eisdemque prieftantiflimis, facultatibus: i>//ck//t'c?s/, quo res libi diiiinéfe repr^sentare ac verum a falso discernere valet, atque voluntate, qua bonum appetir» inalum autem averfatur. Quicunque enim ad se iplum adcenderit, faeiie animadvertit, quod, absoluta boni alicujus repmfentatione, mox in nobis oriatur inclinatio major minorve pro diversa menfura bonicatis in objeåo, bonum illud consequendi; sicut e contrario (Lim mali idea nos percellir, omnia molimur, ut idem effugiamus. Ab ipla autem reprafentatione, cujus origo ett natura animx limplex, digert qua indo* lem speeilieam vis appetendi & aversandi; ex multip!:eatis enim utcunque reprslentationibus nunquam oriri poteli ve! appetitus ve! averiatio, fiiliee reprsfentationes nullam relationem ad Itatum noftrum habeant, adeo ut eundem vel perficiant vel deteriorem reddant. Dererminatio igitur ad agendum, quee ex sola vi representativa anima; minime intelligitur, con» «unita cum vi animae eilentiali, volunraris & noluntatis naturam conftituit. (iuod igicur intelleclus sc volun»

8 . 8 voluntas a fe invicem differant, ut unnm eflentiale ab altero, nunquam nobis perlvadere poffumus. Appe» tit quidem voluntas, ceu modo diåum elt, bonum; sed quum non omnia, que lub jpecie boni defiderat animus, vere bona fint; igitur probe obfervanda eli dittinclio inter Lonum verum 6c apparens. Bonum verum appeliaraus, quod studium virtutis corroborar, vitia autem reprimit. Illud juvat fimul ac deleftat, adeoque eft inltar cibi salubris si. bene preparat!, qui exhauftas corporis vires reiicir» integras vero confirmar. öotttt^/ apparens dicimus, übi, appetitus vincit rationem & voluntas proinde senluum, iroaginarionis & adfeduum turbulento fubjacet imperio. Oeleilat bonum apparens in prylens, in futurum nocet. Eli igitur inltar dulcis veneni, non tamen conleltim ne» cantis, led lenram inlerencis tabem. iv. Sicut nihil tit line ratione sufkiciente; ira nec voluntas noftra ad aätionem quandam se determmat fi» ne prsviis motivis. Heic autem voluntati partim fese offert Ratio, partim imaginatio & senluum atque adfeäuum familiae sele obtrudunr, quarum unaquas» que fua jacfat munera sc meram pollicetur felicitatem* Ratiö verum proponit bonum; adfeftus A lenlus praefentem fiftunt svavitatem, hominemque, motiva per» penfurum, interftrepunt, turbantque. In confula autem motivorum confiderarione fieri vix potelt, ut quis rite observet merita K menluram bonitatis in objeflo, eidemque attemperet aåiones, qualitatem aut gradus. Hinc apud multos, pr*fertim apud eos,qui jufta

9 9 julta fe raetiri decempeda aut adfectibus frena injicere non didicerunt, plus valent adleäuum lenocinia, quam rationis dikamina, illisque se in träns verlum rapi sirpe panuntur. Qujs diximus, ilk.ftrari poftunt eieganti exemplo, quod ÖVIDIUS circa mit. L. VII, Metamorph, adferr, MEDEA, Virgo Regia, vehementer exarferat in Principem <3ra?corum.!A80!^E^I: animus presagieb^r infelix cou)ugium: diftvadebat ra» tio conjuncnonem cum homine peregrino & ignoto: senlus autem formofum juvenem cornmcndabant. I^unc animi tumulrum ita cxprimit MEDEA: hxcttte Virgineo cenceptas pecfore flammas, Si poies, infelix. Si po/fem, janior ej]ar. Sed träbit invitam nova vis, aliudque cupido, Mens aliud fvadet. Video mcliora, proboque, O^is^/o?*a! /se*/?/tt^. Scilicet Medea videbat meliora fecundum intelleftum, rationi sele conformiter gerentem; sequebatur autem sen eligebat deteriora fecundum volumatem, senfibus odfequentem. Illius prascepris obtemperans poterat Kammas pe^tore excutere, & tunc mutata fuiilet voluntas; borum agitata iilecebris, quse ftimulos addebant ftimulis, non poterat. Ex quibus asparet, quod voluntas noltra interdum velut «gra fir, dum fcil. pr<r> judiciis, adleätibus & fenfibus regitur; quibus dum iibi illudi patitur homo, ad talia le non raro determinat, qu B felicitarem ejus non tam promovent, quam deftruunr. Qaare diftingui folec inter Vohmtatem anteceäentem, qua quis ad a&ionem fufcipiendam le prius determinat, quam fingulas hujus circumftantias prob? B rumi-

10 10 ruminaverit, & Confequentenij qua aclionem circumftantiis, qux tempore aåionis se exferunt,»ttemperare ftuder. (^uare voluntas confequens ab antecedente diverftftima interdum videtur.. - Quamdiu homines in aélionibtts verfantur licitis, Volenti non /si' injuria. Actionem licitam vocamus eam, de qua Lex live Divina five humana in neu» tram partern qiidquam difponir, Quamdiu igitur in talibus verlar.iur bomines, in nullam impingunt legem; quare mc åkeri, li in a^tionem confenferir, malum infertur, adeoque nec in injuria. Adde, quod in adfionibus licitis fufcipiendis tranqnifius plerumque fit anime noftrae ftatus; quare erjam jldta cura expendere poftumu-s Gngula morrema, circa aftionem occurrunt, antequara eidem patrandae nos se accingamus. Pone ex. gr. quod cuis fbi comparet prasdium pretio, de quo inter venditorem Se emforem libere fuit conventum, se quod ab utraque parte omnia fm» cere agantur: pone vero insuper, partim quod pro«ventus hnjus prasdii calculo emtoris non respondeanr, partim quod pretia rerum, sicur mutabiles funt hominum vices, decrefcant; tunc licet emtor revera minus in hoc ftatu habeat, qu2m fi numeratam retinrnsfet pecuniam, attamen de injuria con> (ueri non pot» eft, quum se venditor Le emtor in re licita versentur, nec in ipfb paåo quidquam vitii reperiatur. Si homines in re illicita atque mala ver{entar, volenti peri />o^/l wm/h. Homines quidera nihil ap» pecun( v.

11 11 petunt nili bonum, fed hoc duplex eft verum 5c ap» parens, quorum hoc lub fpeciofa bonitatis larva re ipfa malum continet: dum igitur homo in bonum ap» parens fertur, revera in malum properar. Si igitur quis favum bonitatis apparentis åkeri propiner, arque ita voluntatem ejus tnoveat, reipfa malum, quod tale elfe novir 5c quod åker ex poftfaåo tale elle animadvertit, ei inlert. Sed qui malum alicui prakter suum mentum inferc, ipium injuria adbcic Ergo volenti Keri $. VII. Volenti pt injuria, fi hic in errore genuina indo* /^ faéli verfet ur; qu<g injuria /<lmtt gravi or cenfetur, fl a//^/ttr ctt//?a in hunc (latum pervenerit. Qui enim errore ductus in laätum quoddam confencic, ille reipfa non in fadum propofkum, fed in aliud,a priore diverium, conientit; sc cum effedus difparis hujus fadi lic diverfus, igitur fi polterius ad felicitatem illius conducit, prius ad incommodura ejus five direde live indirede conseret, adeoque malum eft, quod volenti, sed crauti, preter meritum iniertur,sc proinde injuria, qua? tanto gravior cenfetur, ft alter malö con> filio in errorem induxerit alterum, quippe fallendi artes e diametro contrariantur legibus. Et licet unicuique incumbar, omnia prius ad vivum relecare, quam fado fe accingat, non ramen propterea vel fas vel licitum eft, lacilkare 5c fimplicitate alicujus temere abuti. Exemplo rem illuftrabimus. Jacobus, ad avunculum labanum perveniens, padum cum ipfo iniir, vi cujus per Vil. annos curam pecori^ ejus ageret, fi mo do

12 12 do, bis transadis, filiam ejus/?^/'t/em in matrimonium impetraret: quod utrinque fancitum fuit. Venit defi» derata diesiduckur Jacobo uxor : vult matrimonium, quod celebratur; quum Rachelem crederet ftolarara fponfam, sed artibus Labani fponfo obtrudkur /^s, cujus nullö dacebatur amore. Quin Jacobo ita lada tit injuria, vix quisquam dubitabit. Malum enim eft, rationes fnas ceconomicas prakter meritum tur* b ätas videre. malum eft, fibi ingenuo per pada temere illudi: malum denique eft, fuos labores ac moleftias) longo tempore devoratas, prorius contemni.. Vill. Volenti fit injuria, /t alter illius adfecfus commo* verit, 65^/75, 6/5 aflmntibus, efjiciat, ut alter velit /s» t?//m /)^O/*?ft/vm^. Qnantum verborum lenocinia A geliuum blandimenta valeant ad aliorum adfedus eommovendos, satis docet experientia. Si igitur qms, adledibus aftuantibus, in fadum quoddam confentias, hic non rationem, led imaginationem 5c fenfus conlulit; ideoque pro vero bono apparens, id eft, verum malum, eiigit. Sed quum akerius culpa in talem ftatum pervenifie fupponkur; evidens est, quod präster (uum meritum maio quodam adficiatur, adeoque ei, licet volenti, fiat injuria. Pone, quod quis virginem blandkiis circumveniaf, eoque rem tandem perducat, ut ipfa Zonam virgineam disrumpi permittat; plerique conrendunt, quod falaci huic pueliae nnlla liar injuria, quia voluerit fadum 5c in idem confenferit. Sed qualis, quafo, eft bic conlenlus, dum animus adfectibus turbatur & adionig cir-

13 13 ckcurrftamhs nec ponderar, nec rite ponderare valer. l^t^ie quod limplex illa & credula puella vulc voluntate anrecedente, idem non vuk voluntate conf que.ue. Gontendunr autem, qui defendunt canonem: Volenti non {it injuria, quod non tam ipfi lemina, qua ltuprum paritur, fiat injuria, quam potius parentibus se cognaris, quibus inlamia labes ita inuritur; q!,o etjatn intuitu scortator ex tenore Jegurn civilium pcena adficitur. Quid vero? Si dida femina ex iua familia fuerk fola iuperftes. In hoc cafu pcena ftupratoris aur nulla eric» aut fal tem minuenda, li ratio allata efter genuina. Laditur autem femina ipfa, quamvis adfedibus delinira velir, quodad ex» iftimationem fbam, se de salute ejus temporali ple» rumque ita adum eft. Quod nifi quis injuriam dicar, nefcio quid praterea. Sed laditur praier suum tneritum, nam ut canic Poéta: Faliere credentem non eft opercfa prelhm Gloria* bimplicitas digna favöre fatt* Kam fi pulchra femina, ft venufta, li elegans, fi feftiva, an propterea corr mipi meretur? Poteft certe ftupratori appjcari illa Thai'dis lententia apud TEBLENTIUM:.._... $M te digmim, C&eféta.i Fecifti* Nam fi ego digna hac contumelia Sum maxime, At tu indignus, qui faceres, tamen.. IX. Volenti ft injuria, fi hunc alter ad eas inritas, redigat ut optio tantum ei relinquatur inur duo ma- B 3 la

14 14 la, en <Ztt/'bi^ minus vtt/i, e//^/'i ac rom)»/'///t, ut majus declinet; prxfertim fi inimico nullum competat jun alterum cogendi. Valet in Moralibus fententia: Quod voluntas cogi non poftk, Quid enim eft voluntas coada? Eft voluntas & fimul, fi barbare loqui liceat, noluntas. Sed homo poreft cogi, ideoque voluntas per novas circumftantias -se ideas in alium ftatum infledi ac mutari poteft. Id quod pracipue contingir, quoties ex duobus malis minimum eft eligendum. Minus enim malum tunc induk naturam boni, se qua tale eligitur. Voluntas ergo nunquam cogi poteft, ut bonum pro malö aur malum pro bono habeat, sed bomo cogi pocelt, ut minus malum velit ac tolerer, ut minus bonum eligac vel bonum apparens vero pralerar; quod cerre non facerer, Ci fui eller arbirrii. Si quis igitur efficiat, ur åker ex propofitis malis minus non proprer se, sed pro circumftanciarum ratione eligac ac velit, ide malö quod«<m akerum adficif, se quidem prater illius meri* tum; fiquidem nullo cogendi jure munitus fupponitur, adeoque nullum eft dubium, quin coadus, licet in iadum propofitura conlentiac, injuriam ramen patiatur. Ex. gr. In Lucretiam, Collatini uxorem, quam modeftia se vita innocentia commendabanr, exarferac Tarquinii Superbi filius, ipiamque p!uri«minn sollicicavir, ut impudicis suis annueret preci» bus. Sed quum. meriram tuliflet repulfam, immeritum ipfe meditatur facinus. souvenir mulierem, minatus fi suo defiderio non fatisfaciat, le ipsam protinus interemturum. Sed quura ferali bac sen» ten-

15 15 tentia nibil movereturmatrona Romana, Tarquinius ad metum addit dedecus, ut docet Livius, cum mortua jugulatum feryum nudum pofiturum, ait, ut in fordido adukerio necata dicatur. Ita Lucretia non amplius fult optio inter mortem & ignominiolam vitam, sed cantum inter flsgifofam vi» tam se turpiffimam morfem. Re igitur delil erata, ferocia Tarquinii cefiit, curporis viol<<tionem memoria, perpetua inlamia macu;ataj praiercns. Ferreus 111 oportct, qui non confkttur, f.ucietia, fiuprum potius, quam maxim? ignom niofam mortem eli» genti, graviffimam fr dam luifte injuriam.. X. Quamvis plerique Moralium Dodores contendant,quod volenti non fiat injuria; altanen li veram iplorum mentem magis, quam nuda canonis hujus verba expendamus, facile inter nos conveniemus. Voluntatem enim dividunt in /)7e//H?» se minus /,/e//hm. Illam, quam hic intelligunt, dicunt, qua homines ea appetunt, qua pravia libera ac matura circumftantiarum confideratione ftatum fuum perficere judirant. Hane autem nuncupant, quando fcnfus & adfedus lobria rarionis decreta impediunt aut pervertunt. In priore cafu, dum voluntas a ratione probe eft illuminata & hujus decreta libere fequitur, malum omnino effugit homo, adeoqu? in boc cafu nulla volenti fieri poteft injuria; quod nos etjam in antecedentibus evidum dedimus, oftendentes, quod, quniidiu homines in adionibus vcrfsntur licitis, nulla volenti fiat injuria.

16 16 na. In pofteriori autem cafu, dum adleduum turbines rationis lumen magis minusve intercipiunt, quod in adionibus, boni fpcciem habentibus, p!e> rumque contingit, quisque videt, quod alteri volenti, etjam prater fuum meritum, inferri queat malum,quod nos appellamus injuriam.. XI. Hsc fuerunt illa, <^u«circa prarfens ai-gumentum in medium adferre conftituimus. Pauca quidem funt, fed pro» lixiores medkationes nec temporis feit ratio, n^num tenues noftrae lacultate» perwittunt; verum hatc tamen luc» non deftitui ulu fperamus. Multi enim lunc adeo persi*i>stle frontis, ut, dum malum quuclcjzm commilerunt, gravitatem flagitii immiouere 6e callum conkientix luze ob6ucere nnantur trito hocce proverbio : Folenti nen/i injuria. Dikant autem ex rnodo allatis, <)uac! liujuz axiomatis pratextu nullam mereantur veniam aut exculationem ve! in foro tivili, nedum in foro confcientiae 6e idivino. Difcant etjam minus läxa e«- fe jicemi* pomceria, quam pridem crediderinr. Tu vero, 01 Optime DEUS, yui voluntatem jnoftram perssciz & vi» res, (^u«fumma "I7ua eft graria, nobis largiris, czuoci bonum & "libi acceptum elt, a^en6i, esslcia*, lubmisse precamur, ut niki! meclitemur, nihil veiimus, nihilque un<^uam agamus, nid quod ad Nominis Tui gloriam & noftrara aliorumque vcram pertineat feiicicateml