LINEiE, M< DAN.BOÉTHIO, ΕΤΗ. ET POLITs PROF. REG. ET ORD. PRiESIDE. UPSAl/IJE, PARTICULAM XVII. exhibet. venia av.pl. ord. philos.

Transkript

1 71 Ό. D. LINEiE, QUA R U Μ PARTICULAM XVII. venia av.pl. ord. philos. ups, PRiESIDE M< DAN.BOÉTHIO, ΕΤΗ. ET POLITs PROF. REG. ET ORD. >. \ exhibet g υst a rus medelpndus. IN AUDIT. GUST. *MAJ. D. XV. JUNI!. MDCCXCL H. A, U. S. UPSAl/IJE, LITTERIS VIDUffi DIRECT. JoHANN. EDMAK.

2 KONUNGENS TROTIENARE, BORGMÄSTAREN UTI SUNDSVALL HÖGÄDLE OCH Ψ8 7\Τ SAMT 3OQ, FIDTLAHERR HÖGÅDLA FRÜH fru född SANDELIUS, MINE HULDASTE FÖRÄLDRAR Eder tiiegnas desjä blad, ej fåfom vedergäll ning får den ofparda koftnad, den forfälliga möda I hrft for min upfoflran; utan endafl fåfom ett rin ga prof af den rena vårdnad och eviga tackfamhetr hvarmed jag, under de ifrigqfie fuckar til Allmag. ten for Eder beßandigajallhet och välgång3 förblifver MINE HULDASTE FÖRÄLDRARS Lydigfle Son GUSTAF FORSSBERG.

3 Educatlopjs Lintig, i. v. Res ad propriam tantum ρer Γο η am rdationem ha bere cenfendce funr, quarndiu deiideriis ab iisdem excita«ris vei absque aliorum ope vel iine aliorum injuria fatisfieri posiit, Ejus, ihnt indolls ornnis indigeotiae fenfus, cui (ublevando proprio fuibcere potuisient vires» resque fciendi cupiditatém per Te movenresj aufla enim noitra fcicntia non tollirur aliis copia fuarn quoque augendi, Cavendum ideoque, ne internpeiliva & perniciofa cura, noilra culpa, innocuis bis, proprio marte agendi, ftimulis vis auferatur, in Ulis enim poika trbitramur initia habituum, quibus uriles evaders & fibi ipfis fufficere sdfveüunt hoinines,. Vi. Rarius ramen evemre videtur, ut res} defideria moventes, phyilco tanturomodo refpeftu confiderari debeant, magna fcilicet illarum pars ejus eft indolis, ut iis iine aliorum hominum ope bonaque volunrate potiri non liceat; non omnibus prseterea fufficiunt, semuiantur kaque alii, ut sasdem nobis praeripiant Sc haud raro aliörum puftulariones defideriis noftris offendiculo esfe e:xperiri cogimur. Hinc nunquam languefcere fuam ρermit«tit inftitutor curam, ut res per fe movenres cum fcientia Sc necesfitate, re ta Sc morali ordini convenienti via, easdem quaerendi Sc habendi, copulatae fernst menti illorums quos dirigere debet, fiilant.. VII. Fieri haud raro fölet, ut defideria a rebus, propria vi animum moventibus, exoriunda ita concicentur, ut lu ft mm

4 Priintf Sciemi&. men mentis omnino tollere videantur, ordinemque mo» ralem, quem in omnibus rebus fervandum curare debet educatio, difturbent. Evenit quoqüe, ut, quse animum movere debuisfent, res effe&u, quem jure exfpe&avimus, careant Sc languidam atque incurioiam mentem non excirent. Eo igitur fpe&are debet educaiionis cura3 ut illis remoram faeiet, his vero vim qmbusvi^ remediis addaté a. VI IL Hisce de vi, qua res ad voluntarem movendam gaür clenr, gencrat'm praemisfis,-- paret, qutrrendarn esie indire Earn hominum in aliorum animos vim, in ea poteßs,- re, qua vim rebus ad movendum infltam vel hebetare vgl acuere valent,. IX, Åd rerum acuendam vim ea libertati innocua quaecunque, & in qua? nobis ad eil' facultas, uf. fert animus, experiundi non obßemus; innocua vero omnia judicanda ibnt, quousque generali educationis fini detrimerito non fuerinr. Deinde ur noßra cura res, quae atteotionem ex citanr, «Sc ad fcifcitandum commovent, Ulis, quos icientia augere volumus, objiciantur, & poßremo ut artentio nem aliorum, fi dcßce;e videtur, noßro aliorumque exemplo noßraque attenrione praeeamus.. X, ' Excitatae attention! iisdem remediis, ac primum or«ta fuerit, fuccurrere potis fumus, ne languefcat, antequam omnem, quanrum fieri poteß, pro fua intelligendi iacultate aetate piogresiibusoue dudurn fa lis s quisque de re

5 Eåacatiotiis Linsna. re, in quam perveftigandam attentio ferat, hauferit cognirionem. Haud aurem vulgari opus esfe arbitramur jberfpicacia & sxercitata ad ingenium humanum cognoicendum peritia, ne in falfis de hac attentione, resque, ad quarum indolem vrresque indagandas ferre.videtur, inducamur judiciis; ilepius enim evenire foler, ut vane eapropter collocata fit erudientium opera, quod falfa de iis, quae fcire cupiunt vel ad quse attendere posfunr erudiendi, opinions decepti, alia doceant, quam quae mente capere vel posfunt vel curant. Sic enim non tanrum inutilem <& fruftraneam, fed etiam interdum perniciofam fiuam reddunr curam. Verba enim, fum quorum verum fen- inteibgere poris non funt educandi, repetenres fal fa.& inani cognitione fanam judicandi facfcltatem, qua natura eos inftruxir, turbant, fenfumque, ut vocari fe iet, communem perdunt.. XL in attentione excitanda & fovenda ea deinde nun quam negligenda eil cautio, ut non alias vires aliosque efteitus rebus tribuamus, quam qua» revera illis inesfe experientia confirmari poteft. Gravisfime errare nobie videntur inftirutores, qui falfis & mendaciter compofitis incitareanimum motivis religioni fibi non ducunt, praecipue fi ad me tum excirandum & fovendum conducere videantur; qualia funt fuperfticionis figmenta & praeftigia. Praeterquam enim quod fanam hominum judicandi facultatem fic perverrunt, fieri haud raro fölet, ut vacillan» tia & lubrica motivorum fundamenta experti, ea quoque*ipfa# quae his motivis commendata nobis reddere voluerunt, inrer figmenta & praejudicatas opiniones habeamus, & fic ab omni tandem freno nos liberos cenfeamus.. RÄ. XII,

6 Prima Scientia %. XII. Ignorantiae Sc mentis deßdise Inili tutorum haud ra re adferibendus eft hic error, ultra prseienüa enim in«cornmoda prsefentesque rerum eife&us attenciooem eh rendere non curant, fatis iibi esfe putan res, ß mo mentaneis malls medelam qualemcunque paratam habuerint» Magoam quoque hu^us erroris partem tribuen«dam esfe arbitramur perverfae Sc male fetiulae follicitudint, qua progresfus ingenii Sc facultatum, quos natnra unieuique aetati perrnifit, anteverrere nonnulli ßudere ίοlent, dum prsecocem fapientiam Sc eruditionern eorum mentibus, curat fuae commisios habent, initiliare conantur, vanam ßbi ipfis gtoriolam paraturi, Nonsfi«roum hujus rei documenrum nobis fuppeditavit Bara- «er, hißoriam adminiculorura, quibus ad praecocem promovendam fapientiam filii fui, quem ut porreotum eruditionis, anrios praevertentis, mirati funt omnes, quibus tum vifendi Sc audiendi copia d&batur. Non quidem negamus, multa in educandi methodo, ab hoc viro ufitata, digna esfe quae imitenrur, qui eruditionis primordia juvenilibus mentibus inftilkre cupiunr; fed haud pacua, quibus ad eruditionis ftudium excitandum conferre v.oluit, motsva inter perniciofa Sc falfa merit referenda esfe eenfemus a). Frsecocis eruditionis. xni. gloria nihil inutilius putamusj, λ) Qui hanc ufterius exfiroinere vofnerinr rem, edesnt ipiatn narretidnem a Baratibr ediram, quat anno 1735 in Germanicam translsta idtoί?)β apparuit» θ comarenretiiinern inier kripie edacationem fpeßanti«edita, a Camps, ( Erziehungs fchriffen I Theih) cui Tu. Ein mig tame?kungen begleiteter nuszug aus F. Buratiert merkwürdigen nacbricht von feinem fehr frtizeitig gelehrten Sohne Johan Philip Baratier

7 Ad Eäucaiimis Linea&0 experientia enim teilatur eadem indarefcentes, Ii acta«?em prove&iorem attigerint, raro fenfum coofervasfe com * munern. Sunt vero pierumque inftar planrarum arrifi«cioγο calore edu tarum> qua; maturitatem roburque* qui«bus sn nativo fuo Γοΐο plantare confpicuac fuisfent, nun«quam, attiogunt. Memoria quidem in iinguis variis ad«difcendss, antequam earundem ufurn perfpicere potue«runt difcentesj exerceri non fine ru tu poteft, Oimem. autem eruditioném, fcientiara vei fspientiam, cujus veras percipiendi causfas rnatura adbuc non fuerit seras, vel cui collefta dtsdum experientia occaiiones ultro non obtuterit, praccocem vanaoique judicamus.. VIV» Ad-rerum acuendam vim, qua ad negotia» quorum amorem Sc peritiam promotam optamus fufcipienda βξ, perficienda, permovent, nulium plus valere arbitrarour artificium» quam ut iis, quos his negotiis vitaeve gerne«ri deftinavimus, mature eorum uteodi famibaritate copiam fubmioiftremus, qui iisdem operam navantes inckruere, quosque proprer virrutes & merita, vits ge= neri, qtiod fuum esfe voluerunt, apta, magni h&biros videmi?. Quem bon a rum iircerarum & artium iludio o lim darum videre discupimus juvenem, eum eruditorum & a ßudiis iisdem famarn petentium confvetudinero * primis inde annis frui oportet. Quse enim aborum, prae«cipue eorum, quos atnant & venerancur, iludio digns fuisfe deprehendunt, quxque iis jucunds vitae fama?que adminicula fuppedkasfe vident, ea quoque magni face«re adfvefiunt, atque in iisdem operam & laborem coi«locare fibi proficuum esfe judicanr,. XV, alteram poteffofis, qua indire&e ad educationis R 3 Ä«

8 134 Prima Sckniia fmem promovendum conferre posfumus s parrem jam pergimus. Hane in eo verfari indicavimus, ut vim rerum, me η tern intempeftive & plus quam par fuerit mo ventium 5 hebetare valeamus. Fit vero hoc aut removendo obje&a animum vehementius titillantia & men tern ad alias res ad movendum aptas diftrahendo; aut fcientiam de vero rerum pretio auge η do, hac enim fola crefcere & debitum adquirere poteft robur rationis vis, qua ccecos noxiosque appetitus fuffocare valemus. Ciira aliorum ad S. XVI removenda obje&a, animum intem peftive moventia, & mentem diftrahendam prima abrate locum quidem obtinere poteft, ultra eandem vero vix ef* fedum quendam producit, nifi ad iublevandas eorum vires, qui de rerum pretio dudum eruditi, fpunte fugerent ea, quas noxia <Sc ordini contraria esfe vident, iljecebrasque peccandi ultro -removerent, quamdiu verendi aliqua adiuerit causfa, ne fe pugnse committerent, cui impares iuas fentirent vires.. XVII Ad vera itaque rerum pretia non tbeoria foltim, fed praxi praecipue cognofcenda ducere debet poteftatis ufus, quo mediantibus rebus, confilia aliorum dirigere & ad educationis metam ilios ducere valemus. Huic vero curae intentum meminisfe oportet, vera rerum pretia me tiri, cum ab effe fcu, quem ad communem hominum falutem, tum a vi, quam ad privatam beatitudinem, ra tionis «onfeientiae refpondentem, produnt,. XVIIL Antequam quis ea fcientia inftrui poteflr, ut de re rum

9 Eäucntionis Linea, mm effe hj ipfe judicare valeat, habitus 3c aliorum confvetudines culpa haud freno raro contrahit, qui appetitus, rationis cohibendos, illius imperio fubrrahunt, ordinem moralemque refpuunt cmnem, Sic ea,quie fopius ab iis, cum quibus- vivimus, laudari, vel de quorum ja&ura mifere eosdetn conqueftos audivimus, quae omni animi conremione quaefita öl aeilimata vidimus, öc quibus denique fruentes non fme i-hvidia beatos praedicari vel magni haberi, dum contra «os, qui iisdem carere coguntur, contemtui tradiros esfe reperimus, animum fortius movent, & habitibus, ratioη em anteverrentibus, eundem imbuunr, quibus deinde per toram vitam cccci haud raro ^obedimus. Maximi itaque ad educationem interesfc pater, ne coram illis, ad quos re&a quaevis Sc honella idoneos reddere fa! volumusg, fa de rebus earuraque pretio judicia pronuntienrur a vel a&iones, faifa haec judicia teftantes, impune fufcipiantur vel adprobentur. Praecipuam vero hac in re cu* ram eo tendere debere putamus, ut debitam virtuti Sc rationi reverentiam nunquam negligi, faltem regle&am judicio non adprobari padamur ab iis, in quorum imitationem pronos eos videmus, qui curae commitruntur noftrte; quae C η im per fe adhuc experiri non poruerunt ho» mines, per alios fe expertos esfe purant. Hinc non tantum in fermone, fed judiciis a&ionibusque omnibus va«lere arhitramur antiquum illud: Magna reverentia debe tur puero, f.. XIX» Fferi quidem non femper posfe videtur» ur non falfi de rebus judicii, a&ionumque nione ex falfa de rerum opi«fufceptarum reftes fint educandi Sc magna mterdum laborari deprehenditur difficultate haecce judicia corrigendi curapraseipue cum inconfulte adhibita cemere

10 prbfscs Seitnt i re de aliis judieandi eosque improbandi licentiam psrere posilr; evirari tamen heec incomojoda putamus, ii cura corrigeadt Sc veriratem monftrandi iis ranrum asfervarur ocaiionihus, ubi, aliorum judicio Sc exeroplo, «0- xia Sc fini, quem nobis propofulrnus contraria defideria rnora esfe videmus; acque deinde, fl faifa Sc perniciofa concilia damnantes, quanrurn fieri poreii, ab hominibus s quos minus adprobamus, abiirahatrms Sc poflremo, ii eorum méntionem injiciendo commiferatione noftra porius quam exfecratione Sc odio eosdem dignos habendos esfe indicemus. Miferum enini fe multo minus, quam exofum optare fölet homo,. XX. Antequ&m ad eam judicii maturitatem pervenerunt hörni nes, ut rerum pretia rite ipü aeftimare valeant, Sc in ea ierate adhuc conftituti, quam plense aliorum tucelas commlsfam voluit narura, iliorum quibuscum vivunt exem plo & intempeiliva cura praecocia, hoc eil setati eorurn non apta, deüderia mente fovere haud raro adiueirnnt, quae progresfu temporis, ordini, quem-ratiö Sc educationis firrts praefeibit, haud exigua objiciunt irnpedimenta, De* fideriis, qux natura Ipfa monence fenfim & crefcenre propria experi'entia oriuntur, minus fem per inesfe periculi putamus, quam Iis, quibus prsecoci cura annos sntevertere iludemus. Nec verendum esfe exiftimamus, ut in iis, quse natura ipfa jubente excitantur, faris fit unicul que ad agendum* incitament! Sc vitam iine tasrdio peragendam ädj'unvsnri, nid Ubertas iatempeftiva cura diitiinura fü'eht. f. XXI