HISTORIA TECHETICO R. Mjg. GEORG. FREDER. FANT, L IB RO R SVECIA, MICHAEL CHORMUS, Reg,. AcacI. Typograph» Littcris Job. Fr. Edman > D. D.

Transkript

1 . CA D. D. L IB RO R HISTORIA TECHETICO R IN SVECIA, * CUJUS PARTEM P RIM AM VENIA AMPL. ORD. PHiLOS. UPSAL. PUBLICO DEFERUNT EXAMINI Mjg. GEORG. FREDER. FANT, A SACRIS ORDINIBUS, ET MICHAEL CHORMUS, STIP. REG» FENNO. IN AUDIT. GUST. MAJ. D. III DEC. MDCCXCIV. H. C» U P S A L I Mi Littcris Job. Fr. Edman > Reg,. AcacI. Typograph»

2 SACRM REQIjE MA g?es TÅTIS ECCLESIiE SVIO- GOTHICLE "T'PTMOPi ET REGLE ACADEMLE UPSALIENSIS MAX, VENERANDI CONSISTORII ECCLES1ASTICI JPMJ&SUDJj GYMNASII ET SCHOLARTJM per ARCHI-DIOECESIN 3 NEC NON REGII DE STELLA POLAR! ORDINTS commewjdjl raii, NO BIL 1 SSI MO ac RE WMifäVO 3)0GLO011..* TROIL, ÄWr# efz

3 \fjimplicem offerentis haud dedignatus pietatem, patiarts, Summe ijra:sul, ut Nomine Tuo Eminentijjimo prcemunitum in publicum prodeat Opufculum, quod fuum maxime Tibi refert meritum. Quamdiu Patrice falus, Litterarum cultura, Ecclefia emolumentum ei cordi erit, felicitatem pertnnem nullisquc amplius fortis- acerbioris vicibus temerandam Tibi exoptabit REVEREND1SSIMI TUI NOMINIS cultor devotiffimus Georg. Freder. Fant.

4 DOMPROSTEN ock Ledamoten af Kon gl. Nordstjeune Orden, HÖGVÖRDIGE och V1DTBERÖMDE HERR DOCTOR JOMJLW 3. EdLETT, samt VÄLBORNA FRU &QVXSJL Född MINE HULDASTE DO SOPSU EJLWT, af GETERSTAM, Icke blott detta nya bevis p5 Edert ädelmod tolckar min förbindelfe; nej, öfver fyra "års tid, fom jag ågt den lyckan at vara i Edert bus, har hvarje dag varit utmärkt af nya välgärningar dem J vifat mig. Aldrig (kall mitt bjerta förgäta den fmnd, då jag o- kånd och oväntad kom til Eder, utan något annat, fom talade for mig, än min ufelhet, och den anvisning på Eder godhet, fom min döende Faders lifta fuckar hade helgat: Jag kom J rådfrågaden blott Edra hjertan, och jag blef lycklig; men jag^ fkulle ej vara det, då jag betragtar min oformogenhet at på något fått vifa Eder min erkånfla, om J icke Sjelfve" ofta förfåkrat mig, det Jxej åfken af mig någon annan belöning för alla Edra välgärningar, än et hjerta upfyldt af helig vördnad för Dygd och Religion. Måtte dä hela min framtida lefnad blifva et talande bevis därpå, pligten, at fvara emot Eder väntan, är för mit hjerta! vördnad framhärdar Eder mine huldaste välgörares huru dyr den Med djnpafte aldraodmjnkaße tjenare Michael Choreus»

5 PROOEMIUM. Defiderat bit Litteratus jarndudum Orbis, & pleniorem adhuc fortaflls librorumdiueorum defidera- Co gnitionen!, quo rum ope lucem, qua beatur, maximam fenlim atrigerit, nifi eruditorum fua? quisque patriae Vo lumina, quae feorfum in qua demum cumque fcientiarum parte promulgata fuerint, accuratiori ftudio recenfenda libi fufcipere haud grave ducerent. Non defuere, fateor, qui auspicatillimo omine rei Patriae litterariae lucem affundere aggrefti fmt; eorum opera vero qui pervolutarir, faule reperiet, quemcumque Litteraturae Cultorem fuam in iis conferre pofle fymbolam. Hos inter refcrre fufficiat Schefferum & Nob. von Stiernman, immorcalia in Litreratura Svecana nomina, quorum quamquam veftigia premere, votum vel temerarium eflet, non o- mnis tarnen in eodem inutilis habendus eft iabor. Ratio operis vetuit, quominus Schefferus in Sveda fua IAtterata indicem fui aevi librorum nobis reddat omnibus numeris ablolutum. Inter multitudinem, qua obrutus erat, li brorum nonnulli ejus effugerunt perfpicaciam; neque vel eorum, quibus in recenfendis occupatus eft, Titulos, nift Latiali lingua contra&os, nec paginarum numerum, nedum librorum indolem & fata oculis fiftit curioforunic Has lacunas ut nonnihil expleret, Bibliothecavi fuam Svio- Cothicam, Aboam llluflratatti atque Centurtas Anonymorum contexuit von Stiernman, certo tarnen temporis fpatio, quod dolendum eft, plerumque fefe paflus eft circurafcribi. Quutn illis idcirco, ob gravem laboris, quem fibi fufceperunt, molem, Tummas rerum, & quidem has tantum leviter, attingere fuerit neceflum, in libris illis paullo diffufius recenfendis, qui fummam Cafteftis noftne Do&rinse contincnt, ciusquc, ut fpcro, Hiftoriara qua- A dam

6 a 4- ) ( 4* dam cenus illuftraturis, vires noftras, quae quantulae finry oprime novimus, haud inutile falterri nobis virurn eft periciitari. Neque temeritatis nos incurrere crimen exiftimamus, ü diceremus, terram illam oblivionem, cujus eos, nefcio quo fupercilio, damnatos voluit Orbis eruditorum, minime mereri Libros in Svecia Catecheticos. Gum enim mira quadam prudentia fummaque cautione fint confcribendi iftiusmodi libelli, non potuerunt, quin in Patria varias vices fataque, memoratu haud indigna, fubirent. Prsemonendum tamen eft, magnam inter illam librorum rnolem, quibus pafci contigit Chriftiana Patriae pietas, nos hoc nomine, inftar Graecanicae ejus originis, eos praecipue voluifte indicatos, qui vel per quseftiones Sc refponfa fan tioris Do&rinas Capita perftrinxerint, vel qui alias Minorem Lutheri Catechismum brevius explicarint, omnes eos omittentes, qui aut Concionibus Sacris } aut arnpliori, quam vulgi inferviant Gifciplinas, volumine partes ejusdem enuclcaverinr. Verum quando hane imperviarn fere multisque fpinis obdu&am ingrefti furmis viam, non miraturos fore confidimus plerosque, iacunis quibusriam vel näsvis fcatere prasfens Opufculura, in primis quum omnes hujus generis libros nobis non licuerit introfpicere. Maluimus tamen perfeverare in be«ne cceptis, quam defiftere in defe hi,ne deeftent omnia. Veniam interea Le&oris pro laude petimus; quod fi vero Litteraturae Svecanae Amatores, Cultoresque Sacrarum Litterarum vel aliquantulum dele&ationis ex noftro conatu capiant, omnis nosmet voti damnatos efle ingenue profttemur. Antequam cheticorum recenfionem Librorum in Svecia Cate- adgrediaraur» haud abs re efle videtur pauds difierere x De

7 4 ) o ( 4 3 De inßitutione in Sveaa Catechstica ante t empora Reform ßtionis. Cuivis, qui vel aliquantulum temporum annales antiquorum evolveric, haud ooanino mirandum eft magnopere, inftitutionem eorum, qui Chrifto olim nomint darent, minime plenam fuifte atque adaequatam; hanc cnini difficilem curam aftuda Aulte Romano confultum duxit injungere Monachis, ignorantia non minus, quam inertia laborantibus, quique praeterea Grammaticam inter Sc curam rei familiaris fsepenumero fuum dividere aniinuni coa ti fuerunt. Quantumvis idcirco non ad debitum ordinem, Ted quousque ingenium Monachorum fe* rebarur Sc induftria, in univerfum dodtrina traderetur, inftitutionem tarnen quandam, licet perexiguam, Baptismum adultorum plerumque prseceftifte, ad fidem eft pronum. Stridlum fupra capita eorum, qui facro abluerentur lavacro, tenere gladium, ut mos fuit Regum, Paganos ad religionen!, mifericordiam ubique commendaturam, ample&endam, minime (altem permovere potuit a). Neque melius de ukeriori populi inftitutione fuifte con fultum, vel exinde patet, quod Monachi nii, nifi. quaedam Theoiogiae Scholafticae, Computus Ecclefiaftici Jurisque Canonici capita juventutis, quae in Ccenobiis degebat, nonnumquam inftillarunt auriculis, quae tarnen ejus fuerunt indolis, adeoque implicite propofita, ut ma gis turbarint animos juniorum, quam eos rerum utilium inftruxerint notitia b). Quaminus ante Reformationis tempora librum Catecheticum habeamus typis excufum, vetuit non minus Pontificiorum populos craftis involveni di ignoranriae tenebris haud intermiffum ftudium, quam in incunabulis adhuc jacens ars Typographica; cuique A a itaqae ) Cel/ii Sv. ß. Kyrko-Hift, p, h) Coli, Falinftfa,

8 4 ) o ( 4. itaque Doclrinam caeleftem ex ore illorum necefium fuitr haurire, qui ne difcrimen quidem inter arriculos fidei, fi vel noverint, dignari Tunt proponere c). Ex temporis tarnen caligine qusedam in praefeati materie manu fcfe emerferunt fcripta, quse Monaehorum magis, quem populi inferviifle inftitutioni, baud eft dubitandum. Hoec inter referre liceat Catechismum, quem juflu Imperatoris CAROL1 MAGNI lingua Theotifca feu Franco-Saxonica feculo lx:no concinnarit Monachus quidam Weifenbur gen Iis, quique edacitati temporis exemptus ad noftram usque pervenit a? ta tern, eoque majori jure inter rariflimas feculi lx:ni reliquias duci poteft, quo non fine ratione fe opinari fatettir Rev. Celfius d), eum quoque Hyperboreis noftris regionibus in populo convertendo fuifle ufitatum e). In notis ad vitam Theodorici /) refert Peringfchöid Symbolum quoddam membranaceum fermone Svetico obfoleto confignatum, quod feculum lx:num setate fuperare exiftimat; exinde inftruimur, populos, antequam lavacro facro luftrarentur, non tantum Diabojum ejusque pompam, fed Sc Odinum Saxonicum {Saxen Ote), utpore ad eam pertincntem, fore renunriaturos. Quod fl vero fide digna fint, quae ex Alexandro Natali adlegat Fontoppidanusy Cardinalem Nicolaum Albanensem, qui an. ii52 ex Norwegia in Sveciam advenir, libros Catechericos incolis utriusque hujus regni primum concin-»äffe, fatis mature inflitutioni plebis in Sveo Gothia profpeftum fuifle conftaret. In Compendio Statutorum Frovincialium Upfalienfis Provinciae, a Nicolao Archi- Epifcopo confcripto, de plebe Membr. IV. punflo 131 dicitur: Pater Nofler, Ave Maria, Credo in linguam Mit terham tränslata legantur coram Parecbianis, ut ea eddie) Lngtrhrings Sv. R. Hiftoiia 3 D. p d) \Al p. 397, e) In eerti Monachi Weifenburgenfis Curechefii Theofica per Job. G. Pe tardum» Kennt)w. 1713, /) pv 384.

9 -fyr ) O ( 5 fcant g). In Concilio vero Sudercopenfi an celebrato, decretum eil, uc Symbolum fidei, Sveticc verfum, diebus IV Ecclefiae Do torum feftis coram populo recitarerur vel decantaretur, feflis item Sc diebus Domi niks Oratio Dominica & Salutatio Angelica b). Circa annum 1457 fcriplit Christophorus, Archi-Diaconus Upfalienfis, Orationem Dommicam, Symbolum ApoOolicum, Ave Maria decemque prcecepta cum explicarione, qui!iber fervatur inter Cordices Mflc. Monafterii Wadfteneniis i). Haec tarnen non impedivere, quin tempore, jam ad Reformationen! vergente, denfis adeo igrorantiee Sc errorum tenebris immerfa effet tota fere Eccleua Chriftiana, ut non vulgus folum > fed ipfi quoque Ecclefiarum Miniftri veritatis coeleftis efient ignaiiffirni: Inftitutio omnis Catechetica in Romana Ecclefia ceflaverat, aut fi quae adhuc fupereffsr, gravilfimis contaminata erat erroribus. In Concilio demum Orebroenli an. 1529, quum lux Evangelica jam patriae illucefcere ccepit, ftatutum eil, ut in omnibus concionibus recitentur hae Catechisnai partes: Pater Nöfter, Credo & Ave Maria in gratiarn limpliciorum auditorum: Sc decem praecepta bis fingulis menlibus abfolverent Sacri Prarcones. Populum quoque Sveo Gothicum circa hoc tempus didiciffe bdem falvibcam vitaeque fan limoniam cx prsedicatis Evangeliis atque Epiilolis Dominicalibus, partesque Catechismi vernacula lingua recitare ufu temporis adfvevifie, Au lor eft Baazius k). De uiroque LUTHERI Catecbismo. Qua oceabone 5c quibus rationibus addu&us b. Lu- THERus Catechismos hofce concinnaverit, fugere poteft A $ nernig) Nettelbltdb Sxvedijcbe B'bl. Zweyter Stuck p h) Program ms. Rev. Unonii von Troil ad Secularem Coric. Upf. Feftum t) Scbcfferi Svec. Literata p. 14. k) Invenr. ücel. Sveo G^ho* ram p. 25 a, 253.

10 6 ^ ) o ( neminem, qui deplorandum huac 6c miferrimum Ecclefias ftatum, quo Reformationem adgrelfus eil, confideraverit. Horum uterque, Major 6c Minor, primum an Wittenbergas prodiere. Ante Lutheri tempora tribus tanturn capitibus: Decalogo, Symbolo Apoftolico, Sc Oratione Dominica, antea ut innuimus, abfolvebatur totus Catechismus; ille vero duo, de Baptismo nimirum Sc Sacra Ccena his addidit, una cum de Munere Clavium Appendice. Hi tarnen libri ratione Sc proponendi mo do inter fe diftcrunt. Quamquam Major prolixius, quam Minor, quas demum cumque re? tra&et, Minoris vero Appendices, Precationes puta matutinas, vespertinas atque menfales una cum Tabula Oeconomica non continet. Neque a principio, ut Minor, in quasftiones Sc refponfa difpoütus fuit, quamvis poftea fub hac forma an. «542 in 8:0 eura rypis vulgaverit Johannes Spangenberg /). Bis in linguam Svecanam translatus eft: primum a Petrq Johannis Rudbeckio, Arofia Weftmanno, Th. Do&cre, Prof. Sc Paftore Upf. cui hocce munus peculiaribus S:os R:ae Majeftatis Litteris ad omnia Regni Confiftoria de latum elfe oftenditur, in quibus quoque cuicumque Dicecefi defin.itum exemplarium ejus numerum accipiendum injungitur ); quare adhuc in plerarumque Ecclefiarum Bibliothecis deprehenditur. Titulus eft: D. Martini Lu theri Catechismus then florre effter Hans Kongl. Maj\ts Konungh Carls tben IX, Sivertges och Gåthes Stormechtigfle Konungs och Herres nådigfle befallning och wilja [förklaradt utbi Förtalet til åhrs 1663 d nyio aff trycket uthgångne Concilium Vpfalienfe) förfvenfkadt off Petra Job. Rudbeckio, S. S, Theol. ProfeJJore Fpf. cfc. Ef" Paflore in Nådfs. Medb Hans Kongl. Maj:ts Jerdeles nådige prwilegio til trycket befordrat. Holmiae apud Ignatium Meureum an. ^*667 in 0. 1) Almndtrs Theol. Bibi. 3 Afd. 2 St. p. 8, m) Epiftola inferta eft in Wallqwxfls Eccl Snml, i:fta Flock,

11 4 ) ( 4 7 4:0. Anfea an. i6$?> cura ejusdem Upfalise Latine prodiir per Johannem Pauli in 4:0. Altera vice eum transtulit R. Broocman, F. Sc P. Ecclefice, quce Norrcopiae Horet, Germanica?, quam verfionem denuo edidit Michael. Neifiern Holrniae an in 4:0 apud Laut*. Lud. Gre* fing. Illum noftra dein cctate Svecana integra Libr. Symb. verfio excepit»). Eum quoque Svetice Sc Lapponice, polita e regione verfione, Holmi«an in 8:0 edidit Olaus Stephani Graan, V. D. Comminifter Sc Pedagogus Scholae Lapponicac Lychfelenfis; itemque lingua Fennonica Aboae mipenfis regiis an in 4:0 publici eum fecit iuris M. Jacobus Raumannius P. Sc P. Birkalen- Iis 0). Minorem Luthevi Catechismum quinque capitibus abfolvi vel üimpüciflimis conftat. His Appendicum inftar adjecit Auebor Benedi&ionem feu precationes matutinas, vefpertinas atque menfales, ut Sc formulam copulae nuptialis, cum illa, quae ritum Baptizandi continer. Rationes autem, cur ha: formulae in quibusdam funt exemplis omiüce, in Colloquio Quedlingburgenfi indicarunt Theologi Ele torales, ad id coafti a Theologis Helmftadienfibus, aegre ferentibus, hanc variationem 8c mutationem libri Concordise faftam fine fua notitia Sc confenfu eflfe; declarantes fe non mutationis & variationis caufla hoc feeifle, Ted quia ceremonice, quas in illis obfervandas voluit Lutberus, in omnibus Ecclefiiß, a quibus Liber Concordice fuit fubferiptus, non effent reeeptae p). Ut innumerce fere hujufce libri editiones tantum non omnibus linguis funt fa tae, ita toties quoque in mul«svecia prodiit, quamvis pro certo haud ftatuere poflimus, quo anno primum Svetico idiomate publi ca m n) Fattt Hift. Libr. Symb. in Svecia p ) Schtjf'eri Sv. Lit. p. 246 & P) Flia JValdii DiflT. Synod. De Libris Ecclefiaj E- vangelico Lutheran» Symboliei«p. 40.

12 3 4- ) o ( 4^ cam viderit lucern. Interim tarnen illum antiquitus apud noftrates in ufu fuilfe colligitur, partim ex Ordin. Ecclef. de an. 1571, in qua per Catechismi Articulos, ad quorura typum conciones facrse erant inftituendas, fol. IV A tis Epifcoporum Sc vix alius innui potuit, partim ex Cler. Sveciae, Upfaliae-an congregatorum, in quibus Catechelis Luth. Minor pueris proponenda injungitur, eoque abfoluta Catechelis Chytr^i q). Longum, immo difficile föret indicare, quoties in Svecia typis eft excufa, fequentes vero ejus tranilationes adferre haud pcenitebit: In fermonemrufticumtranslatus eft jufliir. GUSTAV! ADOLPHI an. 162g- Exempla hujus libri in Cancellariis Regiis adhuc tineis pabulurn praebebant, quum Nicolaus Magni, Epifc. Wiborg. ea, inter Sacerdotes, Parcecias Rulficas adminiftraturos, diftribuenda expetebat r). Exemplar quoddam adhuc refervatur in Bibliotheca Reg, Acad. Upf. cum contextu Svetico foliis infertis fcripro. M. Nicolaus Sergius, Generalis per Livoniam Superintendens, edidit poftea hoc opufculum lingua Ruflica & Svecana exaratum Narvae :0 j). M. Lurheri Catechismus Fennonice, litteris Ruflicis impreffus. Holmiae an in g:o. Rarus eft. Inve ntur in Bibi. Rev. Archi-Ep. Unonis von Troil Sc Acad. Reg. Upf. Johannes Joh. Tornaus, Bothnienfis, P. Sc P. in Torneå in lucem emifit Manuale lingua Lapponica confcriptum, in quo continetur prarter alia noulta Catechis mus Luth. Min, Holmiae fumtu Regio per Henr. Keyfer an t). Upf. edidit Catechefin M. Sveno Jond, Weftrogothus, L. L. O. O. Prof. Minorem five fumma Dottrina: Chrif) Bfiatii Inv. p, 562. r) Coli. Falmfch, /) von der Hardt Holmia Lit. p. 8p. 0 Stbtjfcrus p» I f6.

13 + ) «( * 9 ftianae Capita, Syriace & Latine, cum Alphab&to Syriaco, iignis vocalium 8c notis quibusdam circa legendi rationem. Upf. an in 4:0 per Efchillum Matthias pagg. 12. In linguam Virginicam translata eft an a M. Johanne Job. Campanio^ de qua plura inferius. Teuronico idiomate quoque Holmiae an in 12:0 prodiit, fine dubio in ufum Germanicae, Holmiae degentis, Eccleliae u). Suetice 8c Gallice idem etiam pro diit Holmiae an in 8:0. Libellus vero ilie clafficus varia in Svecia fubiit fa ra. Turbulento Liturgiae tempore ur alia Do&orum Lutheranoram opera, feniim fuit abolirus prohibitusque, ne publice in Scholis legeretur x). Quam ob rem Clerus Regni in Concilio Upfalienfi an effudir que relas y). Hoc tarnen eadem occafione aufpicato omine emendatum tuifte ad fidem pronum videtur cur» Du«eis CAROLI z}> ibi enimvero ftatutum eft, Catecheftn Tabulamque Oeconomicam fedulo efle explicandam a). Polt hocce tempus varias perpeflus eft mutationes. In relatione fua de Libris Catecheticis, in Dioeccfi Wiborgenli uliraris, a d. 4 Junii 1690 h), inter alia queriiur Petrus Bang, Epifc. Wiborg. quod quidem Cat&» chismi, Holmiae editi, aliquantulum inter fe difcrepent? multi vero illi, qui, poftquam Johan. Gezelius, Senior, munus Epifcopale capeftiverat, intra viginti annos Aboae in publicam lucem prodierunt, numquam libellis Abc dariis confonuerint, verum ornamentis propriae farraginis fint referti. Hos contra infultus litteris ad Regem B eoaeoi») Erici Ekbolmii Colleflio ad Bibi. Schol. Mfc. x) Dalins Sv. Rik> Hirt. 3 Del. 2 Band. p. 84. >) 1. c. p. 2p. s) Faßt da inftitutione publ. Patriae ante tetnp. GUST. ADOLPH! P W«p. 6. 0) Dali» 1, c. p, 358, $>) Coli. Pfllnfcb.

14 IO <4r ) O ( ty eodem anno rniffis integritatern recenciorum Carechismi Minoris editioniim in Fennonia defendere quidem conatur Epifc. J. Gezelias, Junior; cauflam tamen procul dubio fubminiftrarunt Claudio Ömbjelm, Cenfori Librorursis Regem comrnonefaciendi, ut die i Febr ad Archi- Epifc. 01, Svebihum, explicationem Minoris Lutb. Catechismi propadiem editurum} mitceret epiftolam, qua ei injungeretur, ur illum ad autographoa Au fcorisj in Li«bro Concordiae exprefium, inftfueret, antequam eiim publici faceret juris d^). Longum fatis effluxerat tempus, antequam Libri Lutberi Catechetici Symbolicam in Svecia adipifci poterint au&oritatem. Haud intempeftivus metus, ne Calvinianorum fuas opiniones Svecis reddendi familiäres conatus recrudefcerent j anfam fortaffis prasbuit Clero Regni, in Comitiis an. t6n congregato, inter poftulata, novo Principi GUSTAVO ÄDOLPHO edita, potiffimum urgendi, ut praeter Auguftanam Confeffionem, ejus quoque Apologia, uterque Lutberi Catechismus, Art. Sroalcaldici atque Libellus Concordise, ceu eandem uberius explicantes, nomine Librorum Symbolicorum infignirentur e); quod tamen fine effe&u cecidiffe, probant tum Regis de eodem anno promiffutn, quum alia a&a publica /); donec Clerus Comitialis d. 27 Martii 1647 Holmiae utrumque Lutberi Catechismum hane mereri au&oritatem uno animo tandem decerneret, licet illi publico in conventu pro Libris Symbolicis numquam antea apud Sveeos fuerint renuntiati g). i. Een lyten Poflilla offuer all Evangelia fom om Sbn* dagbanar Idjen warda offuer heela aret, tber till och offuer tbe ß) Coli. Paloifch. t) JVidekindi Hift. Reg. GUST. AD. p. 17» /) Fant Hiß, Libr, Symb, in Svecia p, 8» g) Monunn Hcclef,

15 4* ) O ( ty sr tbe Ev angetia fom pä tbe nawpnktmnogaße HSgbtydher om äret warda lä [en, oeh en lyten Catecbismus eller underwismng, pä tbe ßycke fom en Cbrißen letdom meß päbenger. O. r. Holmiae an apud Claudium Petri b), (Typogra* phua., quem Alnander in fua Hifloriola Aviis Typograpbicce in Svecia filentio prgereriir.) Conjunctim faciunt 448 pagg* in 4:0. Au tor horum eft Oiaus Petri, celebratifiimus puras Religionis vindex. Ad finem concionun» legitur: Her epter följer en Catecbismus eller underwysning fom bwar och en, tben een vätt Cbrißen männifkia wara will, bör at weta, hwilken alla Kyrkiopreßer are pligtigbe til at lära ccb undevwijfa tberes Soknafolk, för hwil ken fack (kull man haffuer famma underwysning ber föregiffuit for tbe eenfoldigbt clerker fkull Quantum noftra veftigia antiquitaris indagandi valuit induftria, primus hic Über eft, qui & in Svecia impreflus eft, & quinque Catechefeos Capita exponit enodatque. Quemadmodum magis ad ufum docentium, quam difcentium fuit deftinatus, ita etiam quaeftionibus & refponfis non diftinguitur; eo usque tamen, quod mireris, ad populärem fenfum accommodatus, ur a Theologicis ablit controverfiis. Quibusdam vero locis Lc torem ad Conciones proecedentes remittitj ubi res enucleatius pertra&averit. Calci operis adjun ta eft cohortatio ad eos, qui S. Ccenam adire prsegeftiunt, modusque Orationes Sacras finiendi: Epter thet at mnnge clerker äro ocb fä enfaldige at tbe icke veta buru tbe tberes predican beßuta fkole, få mä tbe bruka tbetta fått. Catecbismus feorfim cantum continet 45 pagg. Reeufa eft Lubecae an in 4:0 pagg 48 apud Georgium Richolf cum eodem fere titulo präster additamentum: Nu annan tydt tryckt, och flyteligba corrigerat. Ad quodcumque caput figuris illuftratur reeentior haec editio. B 1 i) Hallmans Lefvernesbsfkrifn. p , Ad

16 "f ) o ( 4" 2. Åd calcem operis Olavi Petsi Smeafka Songer cller Wyfor reperitur Een lyten underwysnittg om tbe ftycke ther Cbnßna mennißior med kår ßrax i fåvftonne underwyfte roarda. Holmi se an in 8:0 i). 3. Een kort undervisning om några aff tbe fbrnemligaße articlar i tben Qbrißeliga Låran, ßelt på Sporsmål for eenfalligba Landspräßer ocb andra Jom\ prediea ßola. Cltbolkat af Tyßon pä Srvtnßo af Erico Falck, Scaren), k) Epifcop. Scsrenf. dein Lincop. I) Capitibus L. diftintn). Holmiae per Amundum Laurentii an in 8:0. Continet 212 plagul. Ii eadem eft, quae refervatur in Bibi. Rev. Epifc. Lindblom. 4. Catecbismus Davidis ChytrjEI, Latiali fermone confcriptus, omnium Scholarium manibus juxta an teri teftatus eft Archi Epifc. Laurentius Petri. Hic Liber Mag deburgs irnpreftus efh an. 1 >5(S & 1J93 in 8:0 ii). De meliori nota adeo cornmendams erat, ut non modo in Schölls, fed & in Academiis fuerit tritus, quare eciarn ianumeris vicibuslucem vidit, inque linguas Germanicam 8& Grazcam translatus eft o V. Hoc tarnen minime impedire potuir, quominus tempore Liturgico fenfim abrogaretur; fedatis vero motibus, Epifcopi, Profeflores & Clerici, an menfe Febr. Upfaliae congregati, Principern CAROLUM Sc Senatum obteftantur fupplices, Scho las Patriae efle reformandas, librosque utiles pueris ite» rum proponendas, Catechefin puta Lutbert Minorem, eaque abfoluta, Catechefin Cbytreci. Quod quoque ex voto fucceftifle, vel exinde liquet, quod Pcenirentiario feu Le tori Theologiae in Scholis Cathedralibus Catechismum Cbytreei fingulis annis abfolvere dein demandatum fuerit/?). Hujus libri Analyfin, in Acad. Upfalienü an expofiram i) Hallman p k) Coli. Patinfch. 1) Rhyzelii Epifcopofc. p» 1S4. m) Schefferus p. 27. n) Bibi. Mennandri. 0) AL wind. I. c. p. 10. p) Fant de Infi. pubi. juv. P. II. p. 6.

17 ty ) o C ty n fuam in Mfc. edidit Laurentius Paulinus Sudercopenfis, tandem Archi-Epifcopus q). Hujus icerum Analyfin pu blice excepit an Johannes Laur. Becchius, Paftor in Bro Rollagorum. Mfc. in Bibi. Olai Sparrman olim lepeiiebatur r). 5. Catecbismus Fennicus Pauli Justen, Epifc. Aboenfl Holmiae apud Amund. Laur. an in 8:0 s). 6. En liten Catechtsmus eller kort Summa på then råt te Cbrifteligbe och Cathclifke troo, alle Chriftne på thenne tyäb ßorhgbe aff nodben. In 12:0 fine mentione temporis & loci t). Ab Anonymo eft Svetice verfus & Gedani impreftus. Hujus A u dtor eft Petrus Canisius, Jefuitarum primus in Germania Provincialis. Sicuti vir fuerat fua in Ecclelia fummi honoris, ita étiam uterque e- jus Catechismus, Major & Minor, quos juflu Imperatoris FERDINANDI l:mi concinnarit, apud Papiftas fere tantam, quantam Lutberi apud Evangelieos,confecutus eft au toritärem it). Minor primum an. 1 $66 Germaniae prodik fyb Titulo : hflitutiones Cbrißiance pietatis Jeu parvus Ca tecbismus Catbolicorum. In plures linguas translatus eft & quadringenties editus efle creditur x). Quum vero tnotus Liturgici increbefcere cceperunr, hic liber una cum Cnntilena de invocatione SanSlorum & Ccnjultationibus Cas~ jandri, Svetico idiomate difperfis, quin & Eccii Encbiridion, Germaniee propofitum, loco Catechismi Cbytteei atque Lutheri, Simonisque Pauli Poflillce, quae ab Omni bus olim pervolutabanrur, ad puerorum in Schoos inftitutionem adhibitus fuit; quod faniori do&rinae dcvoti non potuerunr, quin reformidarent, ideoque liberos fuos publica? inftitutioni fubrraxere y). Exempla Svceanae e- ditionis nunc temporis funt rariftima. B 3 7. Caq) Scbeffcyv.s p. 58. r)!. c, p Fant Annales Typogtaph. p. 36. t) Coli. Paimfch. k) Alnand. ]. c. p. 7 ^ x) 1. c. j) Laur, Ryiiwndi Hift. Litui^ica p. 52»

18 ty ) O ( 'ty 7. CaUcbeßs Sckolaßices juventuti åedicata. Holmiss per Tobernum Tidemanni an in 8:0 z). Au tor cft Laur. Petri Gothus, Liturgi«editor åc acerrimus vindex, quique ad munus Archi-Epifcopale ceremoniis Pontificiorum inaugurabatur. In Bibliorbeca Erici Ben- %elii fil. locis XII abfolvitur. Dogmata vero Pontificia in fingulis ferme redolet a), g. Catechismus eller Cbrifteligb kennedom, myckiib nyttigb for ungt folk atb läfas utbdragenn af Latinen päd Sventfkenn off J. P. G. (Thoma Petri G.) Joanne Brentio au&ore. 1 Cor. 14. An > in 4:0. Mfc habe tur in Bibi, R. Acad. Upf. Minor Brentii Catechefis, fub nomine Catechismi Hallenfis, lingularem in Germa nia aflecuta eft laudem. Ex uberiori hujus libelli explicatione, ab Au&ore Latiali idiomate exarata, bsec ver-!io eft confecla. Linguls quoque Teutonica & Gallica prodiit F). 9. Corpus DoSlrimt, eller Hufwudflycken äff tben Chvi (leliga Läran i fpörjsmäl ocb Jvary tnedb bewijs af Scbrifften i 30 Articlar. Ex Germanico in Sveticum verfum a Petro Pauli Schedvicenß. Gryphiswald«an in 8:0 f). 10 Petri Benedicti Upfalienfis Quseftiones & Refponfiones Lutberi de Sacra Ccena ex Germanico in Svericum idioma verfte. Holmi«apud Andr. Gutterwitz an, 1588 in 8:0 d). 11. DoSloris Mart. Lutb. ocb D. Johannis Mattbeßi Spors - mål ocb Smaar, ftelte for tbtrn, jom roilja gää til Sehrtfft och undfd Herrans feju Cbrißi nattroarty afatte af Petto Johannis Gotbo. Hoimise an apud Andream Gut terwitz in 8:0 pagg. 48, Primum continet Lutberi viginti z) Sebeffl p. 325:. it) Fant Ann. Typ, p. 27. Ulrerius hu jus fara percontaturns adeat Alnanir. ]. c. p, 10. c) Coli ßkhohmam. d) Fant Annale^ p. 33.

19 fy ) o ( fy ginti Quaefüones Sc Refponfa atque dein Matheßi, quae paullo diffufius rem traclant. Circa S, Ccenam praccipue occupantur. Recufae funt Roftochii an in gjo. 12. Een Bovebook t tber bela Catecbismus tnedb Cbrifti pino kovteligba utbi författat är, med vionga andra nyttiga och Cbrißeligba Bånev och Calendarium. Roftochii an per Stephanum Molleman in 8:0 pagg Au tor vei potius interpres hujus laboris eft Petrus Joh. Go«t hus e). Siftit primum Calendarium, dein ad quodcumque Catechismi caput precationes, Sc denique Hiftoriam cruciatuum Chrifti, rneris voris abfolutam, una cum Li tania aliisque precationibus. Praeter adhortationem ad preces variis figuris inftru lus efir. 13. Een [köan htin underwijsning om var Chriftendoms b, lära, allom Chrißtrognom menifkio ganfna nyttig. Ståldt uthi fporsmål och Swaar. Fordom utbgangin af prentet r och nu medb några fåå Sporsmål och Svar fbrmeerat aff Petro Johannis Gotho. Roftochii an in 8:0 pagg. 38. Catechismum Lutheri non fequitur. Scatet practerea quibusdam vitiis: lic préeceptum nonum ita habet: Non ddiderabis uxorem proximi Tui; &Decimum: non concupifces bona proximi Tui. 14. Catecbismus ^ tbet är tbe gamle helige Lärares Tro} lära och lekennelfe, fom ibe i Gnds Fhrfamling fordt baff' ua ifrån Ap oftlarnes tydb, in till tbe nu fhrlidna 450 åbr vidh pafs, eenligb medb ivdra Cbrißeligba Religion. Sam mandragit) och afffatt aff Petro Johannis Gotho. Holmise an ' Pagg- 332 praeter procemium Sc in dicera. Hoc opufeulum ex XVII Parrum Ecclefiafticorum, quorum indicem reddit, fententiis contexuit Do t. Andreas Musculus. Cuicumque quaeftioni refponfa ex diftis plurium hauriuntur. De cetero ordinem Gateche.- feos qua capita fequitur. ij. Etts} v. Stierman C^nturia II Anopymorui»,

20 4 ) 0 ( 4 TJ, Encbiridion. Summan af tvåra Cbrißeliga religions Hufmtdßycken ut af Guds ordb ocb beeliga Scbrifft vi. m. af Petro Joh. Gotho. Holmiae an in 8I0 a). 16. Encbiridion. Tbet gyldene Clenod, D. Martini Lutberi lilla Catecbismus, förklarat medb korta Frågor ocb Svaar. Svetice. verfus 6c editus a Petro Joh. Gotho. Upfaliae apud Efchillum Matthise an in 8*o pagg. 306 praeter Lutberi 6c Petri Job. praefamina. Huju.s o- pcris, quod uberem fiftit Catcchismi Lutberi analylin, Auetor eft M. Johannes Titelbach, quondam Superintendens Sc Pattor Burklengenfeldenfis, vir altae eruditionis åc pieratis, qui aliquamdiu Divi Lutberi fuit Difcipulus. Quodcumque caput figuris commentisque Haereticorum colluftratur. Quaruor furum genera an.numerar. Vocabulum Gud ab adje&ivo godb originem ducere contendit. Secundum Articulum Fidei in 6 capita, tertium vero in 5 difpefcit. Ad calcem Catechismus cantionibus abfolvitur una cum aliis circa praecipua Religionis Chriftianae dogrnata, quorum nonnullae in jam trito Hymno rum libro adhibentur. 17. Petr. Joh. Gothus typis quoque vulgavit Quaeftiones & Refponfiones pro iis, qui S. Ccenam cupiunt ce lebrare, ex Germanico verfas 6c publicatas Holmiae an in 8:0 h). 18. Encbiridion, tbett är Tben lille ocb reene Catechis mus fampt mådb en nhdtorfftigh Forsfvarel/e Skrifft får menige KyrkoPrefter ocb Predikanter fbröokat ocb fnrbåtrat. Ååret efter Cbrifti bordb Utbur D. Marten Lutthers Ihker ocb fkrijft tryckte i Wittembergb pagg.. in 8:0. Hunc CateChismum ex primis Lutberi fcripris compilarunt Papicolae, qui poftea tempore Liturgico in Sveticum idioma translatus inter noftrates divulgabatur. Ubicum- s) Fant Annales p. 46. b) Schaff, p. 40.

21 curnque ferc ) 0 ( 4- *7 commcnta Pontificiorum inferit, quibus a Lutberi fcriptis, in margine citatis, practidium mutuari ftudet. Ita quoque feptem Sacramenta feorfim perftrin» git. Huic annedicur: En fanfardigb, ögotifkynhgb, /ormevat ocb välhegrundat Fårfvarelfes hkrifft för Dollor Mar tin Luthers förbättrade lille Catecbism», fenaß i övät% i Steinviarken off trycket ar utbgången emoot Willam limberman ocb facob Herbrand, Tjenure boos ordet, Skrtffwin off Sigismund Emhof off Munkejiadb i Beyern Iheologo. Aar #591. Scriptum contra accufationes Herbrandi variis dideriis faleque nigro refperfum, ubi defendere conatur loca in Catechismo excerpta ex Lutheri Operibus, contra quem tarnen acerbius invehitur. Liber rarillimiis. Reperitur in Bibliothccis Acad. Reg. Upf. atque Acad. Scientiarum Holm, nec non Rev. Archi-Ep. Unonis von TroiL De hoc plura videfis in Annalibus Typog. Fant, p Catechisvms ined en liten Bönebok. Holmiae ann IJ94 in 8:0 a). 20. Catecbismns medh korte Spörsmål ocb Svar, tben om Cbrißeligba Läronnes alldranödbtovffteligaße artiklar, fampt medh een påminnelfe om alle willjareifer ocb corrupteler y genom hwilke dieffwulen i tbenna tydben bedragber ocb förförer månnijkiorna 3 for tbe eenfalligbe Cbrißne författat äff D. Simone Mu.S o ocb på Swenfko utbfatt äff Nicolao Balck (Halmenft), Holmiae apud Andr. Gutterwitz an in g:o pagg Prolixam continet Catechismi explicationem; neque breves, ut Titulus promittit, Ted uberiores inducit refponfiones, Haud paucis ridiculis h- guris metaphorisque fcaret: fic e. c. commenta Haereticorum nuncupat Skogswagbar til belwitit. Multa exempla didfique e Sacris Pandedis citat; circa Decalogum vero diutius moratur, ubi quoque in lv:to Praecepto Tabulam inferit Oeconomicam. Quodcumque caput figuris illulira- " d) Fant Anna J. jp, p. 45; C tur 1 - i, *

22 ^ ) O ( rur. Ad finem operis enumerat XIV, tunc viventiutn, Haereticorum circa Carechismi capita hallucinationes. 2i. Catechismus, beller räit Cbrißeligb kenncdom om wäre Cbrißelige troos nödbtovfteligeße av ti klev, hufwuäpuncler ocb ßycker af t ben helga fcrijfts rätta grund och J6r» ßänd jammandragen för tbe eenfallige Chrifine. Holmiae ap. Anund. Oiai an 'n 4:o- Vulgo nuncupatur Cstechismus Reformatus & R. CAROLUS IX;nus, qui Calvinianorum favebat partibus, ejus Au tor efle putatur a). Rev. Baazius vero in fuo lnvent&vio b) contendit, Aulicos Ducis CAROLI hane Catechefin, mutata Lutberi forma, cönfcripfifle, de cujus editione in publicam lucem Princeps confuluit M. Ericum Scbepperum, qui ei refcripfit: cautionem in hoc opere efle fumme adhibendam, ne aliquid verbo Dei addatur vel detrahatur. Hoc referiptum, in Archivo Regio adhuc refervatum, cauflam fubminiftravit, quare ante an non fit publicata ifta Catechefis. In ea partes propofitas amplificarunt Deceptores R. CAROLI multis S; Scripturse reftimoniis, fed in loco non ubique tra fatis, quod probavit Archi- Epifc. Ohus Martini, qui novam Catechefin refolvebat Sc fuffragio quorundam Epifcoporum ac do tiflimorum Clericorum eam caflam Sc inutiiem efle monftrabat. Continet illa 7 partes, quarum 1 tra&at Decalogum, 2 Symbolum, 3 Orationem Dominicam, 4 Ufum Ciavium Eccl, 5 Baptismum, 6 Sacram Ccenam, 7 Novam Obedientiam, additis preeibus Sc informatione omnium ftatuum. Praecepta Decalogi cum Zwinglio Sc Calvino diftinguit, ut fecundum fit de imaginibus prohibitis, IX vero ac X praeeepta coeant juxta Orrgenis enumerationem. In Symbolo gravior confpicitur corruptela, ibi nempe dicitur Chriftum efle natum hominem, ut noflra expiaret peccata. a) v, Stiernm. Cent. I Anonym. b) p» 588»

23 ty ) ( ty ta. Defeenfum Chrifti ad inferos de imrnenfo ejus in cruce cruciacu exponit. Seftionem Chrifli ad dextram Patris de Principaln ejus in coelo locali interpretatur, addita probatione A t. 5, quod Chriftum oportet ccelo capi. Sacramenta nuda gratiae figna definit, eum in finern inftityca, ut iisdem utentes faltem commonefiant9 non participent de bonis promiffis. Non alia inter Sa cramenta V. Sc N. F. datur differentia, quam ut illa gratis memoriam, in Chrifto declarandae, haec contmonefa lionem gratiae, in Chrifto exhibitoe, contineant. Hinc infertur per Baptismum non homines regenerari, fed ad Chriftum regenerantem deduci. Contendit S. Ccenam efle inftitutam, ut panem manducantes Sc vinum bibentes retninifcantur oblationis Chrifti corporis Sc effufionis ejus fanguinis in cruce, per quam commemorationem vult fieri communionem corporis cum pane Sc fan guinis cum vino, in vero S. Ccenae ufu: inde concludit, infideles vera Chrifti commemoratione deftitutos5 de vera Sc orali communione corporis Sc fanguinis Chri fti non participare. Has, praeter alias levioris momenti, corruptelas, ut aliquamdiu requiefcerent contradicentes 9 mafcule rerutavit Archi-Epifcopus a). De cetero quaeftionibus Sc refponlis abfolvitur hocce opus; refponfa vero adeo prolixa deprehenduntur, ur populari inftirutioni vix infervire potif ftent. Ad calcem leguntur Litania atque Symbola, Nicxnum, Confta ntinopolitanum, Toletanum, Concilii Toletani IF.ti, Culcedottenfe, Cyrilli, lranei, 7et tulluini, Atbanafii Damafceni. 22. Curjus Fißtationis Diaceßs Wexionenßs, uthi bwilkom Huffuudgrunden äff then dffning viedb Cbrißi borjaviling, tffter Catecbnmi ordning ut bi vifiteringen baliin, kortbe liga är författat, Lärarom ocb Åborarom nyttig at off~ C z uerlåa) Baazii Inv. Eccl, p »

24 uerläfa och begrunda, 4* ) ( 4* ltem Hwstaffian, författat i fex pre dikningar, allom tbem, fom pd Ämbetes ocb Tjänßs vdima tber utbi rum baffua, nbdbtorfftig att raeta och bffuerväga. Sammandragin ocb utbgångin aff M. Petro Jon^, Angervunno E. W'. (Epifc. Wexionenf.) Roftocnii apud Chrifiophorum Reusner an in 8:0 pagg. 361 praeter procemium ad Clerum, indicem Sc Gratulationes. Liber rarus. Ad regulam magis, fecundum quam Glems Catecheticam inftitueret difciplinam, quam ad ufum difcenfium, non minus ex praefatione, quam ipfo contextu colligitur elfe deftinatum hoc opus. Primum circa controverfias Theologicas paullifper moratur; progreditur dein ad explicationena Decalogi, ubi priorem Tabulam diffufius, quam pofteriorem eaodat, liquidem, ut inquit, fublimior eft, quantumvis fegnius obfervetur. Sacramenta ad Praeceptum 3:tium refert. Pofterior Tabula de Caritate in genere 6c de peccatis hominum familiarillimis loquitur, fiftirque fubinde cohortationes ad ifta deponenda atque ftipem pauperibus erogandam. Ad Orationem Dominicam progrediens oftendit, quomodo illa in ceteris Catechismi capitibus facile comprehendi poflit; lic Ingreflum ad I:mum Praeceptum refert; I:mam precationem ad II;dum; fecundam ad III:tium. Ad III:tiam precationem duae Tabube leviter perftriogi queunt. Ulterius IV:tam prec. ad I:mum, V:tam ad lltdum, VI:tam vero Sc VJI;mam ad tertiwm fidei Articulum refert. 23. Spors