sundsvall Geedi socodka taariikh xiiso leh oo ku biyo shubatay dhaxal dhaqan nool.

Transkript

1 sundsvall Magaca meel kasta waxaa uu ka soo jeedaa dhaxal hore. Halkan waxaanu kaga hadlaynaa sababta ay wax sidan ay u noqdeen. Akhri oo baro. Kuna soo dhawoow halkan! Geedi socodka taariikh xiiso leh oo ku biyo shubatay dhaxal dhaqan nool.

2

3 dhaxalka dhaqanka magaalada sundsvall Magaalada dhagaxa ah ee Sundsvall waa faham guud. Kadib dabkii weynaa ee magaalada gubay 1888 dib ayay magaaladii u dhalatay, oo lagu dhisay qiimo aad u sare iyo guryo dhaqax lagu sharaxay. Hotel Knaust waxaa uu u taagan yahay mid raaxo iyo hodanimo leh oo ilaa maantadan si fiican u shaqeeya. Ka hor 2000 sanaddood waxay keyn jiq ah oo cid la ah meeshan maanta ay ka dhisan tahay magaalada Magaalada Sundsvall Wax waddooyin ah may lahayn dadkuna waa ku yaraa. Qeybta webiyada ku dheraran iyo xeebta ayay dadkii ugu soo horeeyay deggeen, waxayna miciishada ka soo saaran jireen kalluunka, kedib dhowr boqol oo sanno ayay barteen dadku wax beerashada oo ay ka bilaabmatay qodaalka beerro yaryari. Islamarkaasna waxaa garab socday xiriirro ay la yeelanayeen dunida inteeda kale iyo hawlo ganacsi in lagu dhaqaaqo. Xilli taariikheedkii dhexe ilaa laga soo gaaro qarnigii-1700 tirada dadku way kobocday, tuulooyin yaryar baana abuurmay. Sundsvall wakhtigaas waxay ahayd bulsho aad u yar, laakiin, iyada oo ay sidaas jirto, haddana ah meel ah xarun dhexe oo adeegga iyo ganacsiga aan looga maarmin. 1800:aadkii ayaa isbedelka horumarku qaatay xawl u dheeraynaya. Dhirtii keynta, oo hore loogu isticmaali jiray dhismaha guryaha, shidaalka iyo sameynta qalabka, ayaa noqotay alaab qeyrin oo aad looga daba dhacay. Wersheddo loox ayaa xeebta hareeraheeda iska daba dhismay, halkaas oo ay ka yimaadeen shaqaale badan wadan daafihiisa, oo ay Sundsvall weynaatay, una noqotayna aakhirii qaraniga xarunta wersheddaha looxa ee dalka Iswiidan. Hawlihii wershaddaha looxa ka socday, waxay gaareen meesha ugu sareysa bartamihii 1890.aadkii, waxayna soo gaareen ilaa horaantii qaranigii hore, markaasi oo ay u tallaabeen sameynta soo saarida waraaqaha. Maanta waxay tahay Sundsvall weli magaalo ay wersheddaha loox ay aasaas iyo udub dhexaad u yihiin, islamarkaasna magaalo ay 1900:aadkii oo dhan koreysay, horumarna ku tallaabsanaysay, ayna ku soo badanayeen ganacsi, hawlo iyo dad cusubbi. 3

4 dhaxalka dhaqanka ee magaalada sundsvall Ättehögsvägen Montörvägen Granlo 6. Vikingavägen 1. Magaalo dhax ah. stenstaden Granska huset. granska huset. adrees Storgatan Dowladda hoose. stadshuset. furan markii ay dhaqdhaqaaqid jirto. adrees Stora torget Hotell Knaust. hotell knaust. furan sannakoo idil. adrees Storgatan 13. taleefan /sundsvall/knaust/ 5. Nacksta S:t Olof. nacksta s:t olof. furan markii la ducaysanaayo. adrees Midälvavägen 2. taleefan Högom. högom. adrees Västra vägen. 7. Bakhaarka dhaqanka. kulturmagasinet. furan isniin khamiis 10 19, jimce 10 18, sabti axad adrees Packhusgatan 4. taleefan kulturmagasinet 8. Rugta buugaagta ee Magaalada Sundsvall. (7). sundsvalls bibliotek. furan isniin khamiis 10 19, jimce 10 18, sabti adrees Packhusgatan 4. taleefan kulturmagasinet 9. Madaxafka Sundsvall (7). sundsvalls museum. furan isniin khamiis 10 19, jimce 10 18, sabti adrees Packhusgatan 4. taleefan kulturmagasinet 10. Madaxafka sawirrada ee Magaalada Sundsvall. (7). fotomuseet sundsvall. furan talaado jimce 12 17, sabti adrees Magasinsgatan 12. taleefan Arkiifiyada Medelpad. (7). medelpadsarkiv. furan isniin jimce adrees Packhusgatan 4. taleefan kulturmagasinet 12. Kvissle Nolby. kvissle nolby. Nacksta Nackstavägen Sundsvall Bergsgatan Stockvik Kvissleby E 4

5 Norra Stadsberget Granlohög Gaffelbyn Selångersån Västra vägen Metropol Mittuniversitetet Åkroken Tonhallen Universitetsallén Norrmalm Norrporten Arena Baldersvägen E 4 Storgatan Storgatan 1. Sjögatan Sallyhillsvägen 5. Hårdvallsgatan Stenstaden Fotbollsplan Sveavägen Västermalm Södra Järnvägsgatan Bergsgatan Oscarsgatan Skolhusallén Trädgårdsgatan Thulegatan Fredsgatan 3. Esplanaden 4. Norra Järnvägsgatan Kyrkogatan Parkgatan Casino Cosmopol Alnön Juniskär Njurundabommen Spikarna Sidsjövägen Bleckslagaregatan Södra allén Paviljongvägen Södermalm Södermalmsgatan Fredsgatan Nygatan Nybrogatan Regementsvägen Östra parken Rosenborgsgatan Länsstyrelsen Bakgrundskartor Lantmäteriet, dnr /188 y

6 sundsvalls kulturarv. 1. Magaalo dhax ah. stenstaden. Dhacdo weligeed raad reeb ku yeelan doonta Sundsvall waa dabkii weynaa ee maalin bisha juun ka mid ah, 1888 ay bas beelleen qeybbaha ugu badan ee magaalada. Haba yaraatee, waxba laga nabadgeli kari waayey, waxaa magaaladii ku soo haray dayrar qoryo ah iyo dambas tuullan iyo muuqaal aad uga duwan maalin ka hor sidii ay ahayd magaaladii bilcda samayd ee guryo loox ah nolol buuxda lahayd ee ku taalay koonfurta Norrland. Marka dib loo dhisaayo guryaha, waxaa lagu dadaalayay, qiimo kasta ha ku kacee, in aan dab dambe aanu baa binin magaalada. Wakhtigaas Sundsvall aad bay ku kobocday. Wersheddaha looxa ayaa marayay heerka ugu sareeya, waxaana jirtay fursad wanaagsan oo suurtogelinaysa in magaalo cusub oo dhagax ah la dhiso. Xaga dhismaha. Maal qabeenadii wersheddaha looxa lahaa, kuwa loogu yeero, hantilayaasha looxa, waxay u yeerteen dhowr ka mid ah kuwa dalka Iswiidan ugu caansan ee cilmiga naqshada yaqaan iyo dhismaha, waxaana laga dalbaday in dib u dhiska Sundsvall ay dib u billaabaan. Magaalada soo ifbaxday, ee qiimaha badanni oo aad u sharaxan, kana kooban guryo afar afar dabaq oo dhagax ah oo is kor saaran, lehna munaarado iyo geesas dheer oo ka taagan guryaha, oo ay hor yaaliin qafisyo muraayaddaysan, oo aan dhiggooda dalka Iswiidan qeybteedan hore loogu arag. Wajahadda, dabaqyo guriyo u qeyb qeybsan, jaranjarrooyin, aad loo qurxiyay oo kuli dhagax ka samaysan ayaa magaaladii ka dhigay taallo ka muuqata gobolkii, oo micne weyn ugu fadhiday wadanka, wakhtigaas, dhinaca ganacsiga dibedda loo dhoofiyo. 6

7 dhaxalka dhaqanka magaalada sundsvall 2. Granska huset. granska huset. Dabkii weynaa ee magaalada gubay 1888 waxaa jiray guri loox ka samaysan oo ku yaalay meel bannaan. Kaasi oo ku bas beelay dabkaas holocii ka baxayay. Dhismahaasi waxaa uu ku jiray caymis oo geliyay mulkiiluhu, oo ahaa Peter Gran, lahaana farmashii. Waxaa la siiyay lacag magdhow ah oo aad u badan. Lacagtii waxaa ku dhisay aqalka maanta ka taagan isla meeshii, ee loogu magac daray Granska Huset. Wakhtigaas, hadda waxaa laga joogaa boqol sannaddood, waxaana uu ka furay Peter Gran farmashiyadii dalka Iswiidan ugu heer sareysay, isaguna waxaa uu ka dhistay qeyb 11 qol ka kooban oo uu hoy ka dhigtay, derbiyada iyo saqafka sare waxaa sharaxaad farshaxan ah ku xardhay khubarro aad ugu xeel dheer oo uu uga yeeray Stockholm. Jaranjarrooyinka waxaa lagu qalabeeyay qurxin iyo musawirro lagu rijiyeeyay iyo nalal si gooni ah loogu soo xulay iyo saqafka sare oo loo xardhay qurux aad u heer sare ah. Maanta farmashiigii caanka ahaa kuma yaal aqalkaas. Waxaa dhismihii soo galay dukaamada suuq isku furan ku dhex yaal, xafiisyo iyo guryaha dabaqyada qeybta ka ah. Laakiin jaranjarrooyinkii waa la ilaaliyay, waxayna inna xasuusinayaan waayo waayihii isbedelka xoogga lehi dhacay ee aqalkaasi la dhisay. Granska huset waxaa uu metelayaa isbedelka bulsho ee dhacay xilligii 1800:aadkii, sidaas awgeedna waxaa la go aansaday in dhismaha loo aqoonsado dhismo xasuus ku fadhiya. 3. Dowladda hoose. stadshuset. Xitaa magaalada Sundsvall gurigii dawladda hoose wuu gubtay, waxaana uu ku baa ba y dabkii weynaa Waxaa keli ah ee ka haray darbiyada bannaanka, wixii kale dambas bay noqdeen markii la bakhtiiyay dabka. Si kasta ha ahaate, waxaa la go aansaday in dib loo dhiso gurigii. Gurii dib loogu dhisay dawladda hoose, waxaa uu dhammaaday 1890:aadkii, waxaana uu ka koobnaa waxyaabo badan oo isku guda jira. Waxaa ka mid ahaa gole weyn oo shirarka loogu talogalay, oo goluhu go aamada ku gaaraan iyo maxkamad dadka dambiga galay lagu xukumo. Waxaa kale oo ku dhex yiillay meel aad u weyn oo loogu talogalay xafladdaha, dabaqa hoosena waxay ahayd xarun booliis iyo meel lagu keydsho alaabta la xaday oo booliisku soo qabtay. Maanta gurigii hore ee dawladda hoose, waxaa loo aqoonsaday dhismo xasuus ku fadhiya, golihii weynaa ee xafladdahana ee ku qalabeysnaa alaabta qaaliga ah, waxaa loo isticmaallaa xafladdaha kala duwan, waxaana uu u furan yahay dadweynaha booqashada ku soo daawanaya. 7

8 sundsvalls kulturarv. dhaxalka dhaqanka ee magaalada sundsvall Hotelka dhowr goor baa dib loo hagaajiyay dhismihiisa, waxaana dib u habeyn loogu sameeyay dhexdiisa goobbo wax lagu kala iibsado iyo xafiisyo, intii aan imminka haddana dib loogu soo celi hotel keli ah kadib waxaa hotelkii wajahaddihiisa, jaranjarrooyinka iyo qolka cuntada loo aqoonsaday in la ilaaliyo oo uu noqdo dhismo xasuus ku fadhiya. Bannaanka hore ee iradka weyn ee laga soo galo, waxaa weli ku kulma dadka quruxda qarash badan ku bixiya iyo maal qabeen ka soo shaac baxay Sundsvall dabkii 1888 kedib. 4. Hotell Knaust. hotell knaust. Mulkiilayaashii dhismaha uu dabku ka gubay aqalladoodii, markii ay magaaladu gubatay, waxaa la siiyay lacag magdhow ah oo ay bixiyeen shariikaddaha caymisku. Sanadkaas dabku kacay, kii ka dambeyay waxaa dadka soo galay lacag laxaad leh. 9 oktoober 1891 ayaa la furay hotelka Knaust ee heerka ugu sareeya ah. Wuxuu ahaa dhismo aad u weyn, kuna kacay qiimo aad u sareeya, lehna wajahad aad u qurux badan, oo lagu xardhay midabbo xariir ah iyo farshaxanno. Halkaas bay isugu iman jireen maalqabeenka wershedleyda ah iyo ganacsatada tujaarta ahi, iyaga oo isku casuumi jiray xafladdo, cuno iyo sharaab, loogu magac daray schweizeriet, ama la yiraahdba qolka muraayaddaha. 5. Nacksta S:t Olof. nacksta s:t olof. Dalka Iswiidan waxay kiristaan noqotay qiyaasihii 1000 sanno kadib dhalashadii Ciise. Wakhtigaas kadib, waxaa wadanka la dhisay kummannaan kiniisaddood, oo ku la filiqsan magaallooyinka iyo baadiyahaba. Kiniisaddahaasi, waxay midiba tan kale kaga duwannayd qaabka iyo sida loo naqshadeeyay Kiniisadda Nacksta waxaa la dhisay waana kiniisad haddii sidaas loo fiirsho cusub. Haddii dhinaca wadan ahaanna laga fiiriyo, waxay ahayd mid ka duwan dhammaan kiniisaddihii ka horeeyay hab dhaqan dhismeedkii Kiniisaddaha dalka Iswiidan. Kiniisadduhu waxay ku astaamaysan yihiin qaabka ay u dhisam yihiin. Tani waxay lahayd meel qafis wajahad ah oo u eeg doon oo kale, halkii ay kaniisad u eekan

9 dhaxalka dhaqanka magaalada sundsvall lahayd. Sida uu sheegaya Peter Celsing oo ahaa Injineerkii naqshaddeeyay, waxaa uu yidhi waxay u baahan tahay kiniisaddu qaabkan cajiibka ah, si ay ula tartanto dhismayaasha kale ee ku hareeraysan. Kiniisadda waxaa leh hadda urur diinneedka kaatooliga ee Sundsvall, wayna u furan tahay dadka soo booqanaya ama ku cibaadaysanaya. Maadaama dalka Iswiidan, aynu ka nahay xor dhinaca diinta, cid kasta oo booqasho doonaysa inay ku soo daawato, waa lagu soo dhaweynayaa, iyada oo aan loo kala eegin aaminsanaanta diinneed ay fikradda ay ka qabaan arrimaha diinta. 6. Högom. högom. Högom, waxaa ku dhex yaal Granlo, tan ugu weyn ee bururkii ka haray taariikhii hore ee ku yaal Norrland, ahna tan ugu caansan. Waa xabaallo ilaa tobonneeyo ah, oo 1500 sannaddood ku aasnaa halkaas. Bartamihii 1900:aadkii baa la qoday qaar ka mid ah xabaallahaasi, waxaana loogu tegay waxyaabo aad u qurux badan oo cajaayib ah. Sida ay sheegeen dadkii arkiyolojiska ahaa dadka meesha lagu duugay waxay ahaayeen dad maalqabeen ah oo lahaan jiray awood badan. Meeshani dadkii waagaas jiray waxay u ahayd muhiim. Xabaallaha mid ka mid ah, waxaa loogu tegay, meydkii qof nin ah, kaasi oo loo magac bixiyay Högomsmannen, waxaa uu qabriga ku haystay oo lagula aasay seef, waran af adag, murjin, leebabka dagaalka oo afka ku leh biro, oo uu ku dardaarmay in qabriga lala geliyo. Waxaa kale oo iyana qabriga loogu tegay oo ku jiray qalabka fardo fuulista, sida koorei, qalabka difaaca iyo xakamaha, waxay khubaradda arkiyoolajiiska ahi, ay baaristooda ku yaqiinsadeen in ninkan qolfoofkiisa ay heleen uu ahaan jiray dagaalyahan farda fuul ah. Waxaa kale oo iyana laga helay qabriga maryo ka haray kuwiisii iyo suun xardhan, oo laga fahmay, sida uu lebiskiisu ahaa. Midabada guduudka ah iyo naqshada maryahaas baa laga gartay inay ka yimaadeen Talyaaniga. Ninkaas Högomsmannen sida iska muuqata, waxaa uu ahaa nin aad u hantiqabe ahaan jiray oo bulshada meel sare ka haysan jiray. Waxaa laga yaabbaa in uu ahaan jiray hogaamiye sare oo ka taliya dhammaan bartamahaa mittnorrland? Fadlan booqo garoon xabaallaha. Alaabtii laga helay xabaallaha, waxaa lagu soo bandhigay madxafka Magaalada Sundsvall. 9

10 dhaxalka dhaqanka ee magaalada sundsvall 7. Bakhaarka dhaqanka. kulturmagasinet. Kadib markii uu dhacay dabkii weynaa ee magaalada Sundsvall gubay, waxaa la dhisay bakhaar weyn oo loogu talo galay in cunta lagu keydiyo kii dhexdiisa ayaa dib u dhis lagu sameeyay bakhaarkii weynaa, waxaana loo bedelay xarun qurux badan oo dhaqan. Xarunta dhaqanka Sundsvall ee hadda, waxay ka mid tahay xarumaha dhexe ee lagu kulmo. Waxaa halkaas ku yaal, makhaayad, rugta buugaagta, madxaf, arkiifiyo, talo bixinta macmiisha, talo bixinta shidaalka- iyo cimilada, xarun waxbarasho iyo xannaanno furan. Halkaas waxaa kale oo lagu daawan karaa riwaayaddaha, waxaa lagu dhegeysan karaa muxaadirrooyinka, waxaa lagu daawan karaa masraxiyaddaha, waxaa lagula kulmi karaa qorayaasha buugaagta, filimmo ayaa la daawan karaa. Carruurta iyo dhalinyarada waxaa loo qaban qaabin karaa kulamo sheeko xariirrooyin ah, qoob ka ciyaar muusig iyo waxyaabo kale. 8. Rugta buugaagta ee Magaalada Sundsvall. sundsvalls bibliotek. Rugta buugaagta waxaa lagu akhrisan karaa wargeysyo, jaraa id, waxaa laga amaanaysan karaa buugaag iyo cajaladdo muusig. Rugta buugaagta ee weyn, ee ku taal xarunta dhaqanka Kulturmagasinet, waxaa haysaa buugaag, wargeysyada maalinlaha, jaraa id ku qoran af-iswiidish iyo dhawr iyo toban luqaddood oo kale. Labaatanneeyo dhaato ayaa lagu casuumayaa dad, oo ay ka geli karaan internetka iyo carruurta oo loo hayo qalab ay ku ciyaaraan. Waxaa intaas dheer, inay suurtogal tahay in la kiraysto barnaamijyo kombyuutarka ee wax lagu qoro, ama faks lagu diro iyo lagu sawiro waaraqo. Rugta weynni waxaa kale oo ay ku dhex yaal talo bixin dhinaca macmiisha, shidaalka iyo cimlida. Hareeraha degmada, meelaha xaafaddaha ah, waxaa jira kow iyo toban ruggood oo buugaaggeed iyo bas buugaaggeed oo booqasho ku mara xaafaddaha aan lahayn rug buugaaggeed oo u dhow. Dhowr ka mid ah rugaha buugaagta ee xaafaddaha waxaa u qorsheysan barnaamijyo joogto ah oo ay ugu talogaleen carruurta iyo dadka waaweynba. 10

11 dhaxalka dhaqanka magaalada sundsvall 9. Madaxafka Sundsvall. sundsvalls museum. Waxyaabaha lagu soo bandhigo madaxafka (museum) Sundsvall, waxaa ku jira muwduucyo ku hadda taagan iyo taariikhda magaalada Sundsvall waxaa ka mid oo yaalla urur laxaad leh oo musawirradii farshaxanka ee dalka Iswiidan ee 1900-aadkii, shaqooyinkii ay qabteen farshanyahannada sida sawiryaqaan Carl Frisendahl oo ku dhashay Näsåker, laakiin ku noolaa Paris noloshiisa inteedii badnayd. Bandhigga»Ma gaaladii isbedelka samaysay - Staden som förvandlade sig«waxa uu muujinayay sida ay Sundsvall magaalada dhagaxa ee Sundsvall ay u kobocdayy, kadib markii ay dab baa biiyay I» Hogaamiyahan Högom «waxaa lagala socon karaa shaqada laga qabtay qodistii xabaallaha Högom. Halkaas baad ka arkaysaa xadiga alaabta shaqsiga ee loogu tegay qabriyada, oo ay ka mid yihiin fargalyo dahab ah(kaatunno), saxanno lagu qubeysto, dhar iyo shanlooyin macdanta naxaas ah iyo weliba alaabbooyin kale oo qaali ah oo laga soo qoday qabriyaddaasi. 11

12 dhaxalka dhaqanka ee magaalada sundsvall 11. Arkiifiyada Medelpad. medelpadsarkiv. Arkiifiyadda medelpad waxaa yaal macluumaad xaqaa iq ah iyo aqoon, ku saabsan taariikhda gobolka iyo baaritaanka qaraabadda oo ku urursan isla meel keli ah. Waxan arkiifiyada ku jira ee la ururriyay, waxay ka hadlayaan dhokomanti iyo sawirba hawlaha iyo dhaqdhaqaaqa maamulka degmada, sida daryeelka dadka faqriga ah, iskuullada, iyo daryeelka caafimaadka, waxaa kale oo hakaas yaal, waraaqo badan uu ku saabsan hawlaha ururrada samafalka, oo tusaale ka bixinaya dad badan masiirkooda xiisaha badan leh. Arkiifiyadda Medelpad waxaa kale oo yaal dhowr xog ururrin dhaateysan databas oo loogu talogalay baarista raadkii hore ee qaraabada iyo baarista la xiriirta tuulooyinka. 10. Madaxafka sawirrada ee Magaalada Sundsvall. fotomuseet sundsvall. Maadaama ay asal ahaan ka soo jeedo dhaqanka qaaradda Yurub ee xaga sawirrada, waxaa ujeeddada madxafka ay tahay in si dhow wada shaqeyn ula yeeshaan hayaddaha waxbarashada ee gobolka ee ku hawlan saxaafadda, tusaale ahaan soo bandhiga musawirro filiimoah iyo tasaawiirta la xiriirta isgaarsiinta. Waxaa kale jirta in kamarooyinkii gaboobay. Bandhigga uu sameeyo madxafka Sundsvall ee tasaawiirtu waxaa lagu wareejiyay, si loogu daawado magaalooyinka waaweyn ee Yurub ka mid ah. 12

13 sundsvalls kulturarv. 12. Kvissle Nolby. kvissle nolby. Xitaa meelaha ugu quruxda badan ee Kvissle/Nolby, kuna yaal Njurunda, oo koonfur ka xigta Sundsvall, waxaa ku yaal dhowr meellood oo xábaalo ah, oo qaarkood ay jiraan in ka badan sannaddood, ahna kuwa uga waaweyn Norrland. Halkan waxaa laga helayaa taariikhdii hore magaalada Sundsvall. Khubarada arkiyoolojiyada iyo taariikhyahannadu waxay sheegeen in meeshan la deggennaa ilaa iyo wkhtigii Nebi Ciise dhashay. Qabriyada qaarkood waxaa laga helay qalab ka samaysan macdanta naxaas oo la og yahay in ay sameeyeen romaniskii xukumayay gobollada koonfurreed ee Yurub. Qalabka loogu tegey qabriga waxaa ka mid ahaa kirli naxaas ka samaysan, alaab kale oo dhalo ka samaysan iyo lacagtii romans ka ayaa ahaa waxyaabaha laga helay qabriyada, oo inna tusaya in dadka Yurub deggen oo dhammi ay wada la lahaayeen ganacsi isaga gudba dhexdooda, meel kummannaan mayl isku jirta. Socdaalladu intaan waddooyinka la samaynin ka hore, sida qura ee la isugu talaabi jiray waxay ahayd badda. 13

14 dhaxalka dhaqanka ee magaalada sundsvall Bartan kore qabowga waqooyiga Gudanka Sundsvall magaalada gudaheeda hoose Quruxda qooriga, wersheddo cusub iyo farxad shucaaca bixinnaysa»run ahaantii, waa magaalo qurux iyo awood leh«, ayaa uu yiri wiilku. Xigasho: Socdaalkii ee xiisaha badnaa ee Nils Holgerssons Buuggii ay qortay Selma Lagerlöf. Magaalada Sundsvall. 14

15 Kiniisada Tuna (Tuna kyrka).

16 Xidigta Gudmund (Gudmundstjärn).

17 dhaxalka dhaqanka magaalada sundsvall Mittuniversitetet, Campus Sundsvall. 17

18 dhaxalka dhaqanka ee magaalada sundsvall Maxay muhiim u tahay taariikhdu? Wakhti intee in leeg ayay dadku deggenaayeen Västernorrland? Maxay ku noollaayeen? Sidee bay noloshu u eekeyt? Dhacdooyinkee baa saameyn ku yeeshay muwaadiniinta? Immisa ayay jiraan, run ahaantii, dhismayaasha iyo goobaha dhaqanka ee innagu hareeraysani? Maxayse innoo tilmaamayaan? Su aalluhu way badan yihiin, laakiin cilmi baarista lagu sameeyo alaabta haraaga ee dadkii hore ka tageen, ayaa wax badan oo jawaabbo ah ina siinaya. Tusaale ahaan, sidii ay u maareeyeen xaaladdaha kala duwan ee hadba la soo dersi jiray, waxa kale oo aynu ka fahmi karnaa sababta xaaladda dadka hadda jooggaa ay sidan u tahay. Sidaas awgeed, waa muhiim in aynu ilaalino dhaxalka dhaqanka ee dadkii hore innooga tageen. Wuxuu yahay dhaxalkaasu ilo aqoonneed oo la xiriira tagtadeenii Maxaa qoraalkan looga jeedaa? Qoraalkan waxaa soo saaray länsstyrelsen ee Västernorrland. Länsstyrelsen waa hay da qaran oo ka jirta gobol kasta, kana shaqeysa waxyaabbo badan oo arrimaha bulshada ku taxaluqa. Xilalka uu länsstyrelsen masuulka ka yahay waxaa ka mid ah in la ilaaliyo dhismayaasha qiimaha weyn ku fadhiya, kiniisaddaha iyo haraaga dadkii hore ay ka tageen. Taasi oo loo yeelayo, si loo daryeello taariikhda, islamarkaasna loo suurtogeliyo in dadweynuhu ay fursad ugu helaan. Waxaa jira dalka Iswiidan machaddo badan oo ka shaqeeya ilaalinta iyo daryeelka taariikhda iyo dhaxalka dhaqanka. Dhowr kuwaas ka mid ah waa madxafyada, arkiifiyooyinka iyo rugaha buugaagta. Iyada oo la samaynayo bandhigyo, diiwaangeli arkiifiyo, iyo soo saarid buugaag ayaa lagaga sheekeeyaa noloshii dadkii hore iyo qaababkii ay u noollaan jireen. Qoraalkan waxaanu doonaynaa in aanu kaga waranno goobo dhowr ah oo länsstyrelsen u xilsaaran yahay ilaalintooda. Waxaa kale oo aanu iyana ku soo qaadanay goobo in la bookhdaa ay xiiso leedahay, sida madxafyada, ruggaha buugaagta iyo arkiifiyooyin. Dhowrsan sida waafaqsan Sharciga xusuusta dhaqanka. Dhismayaasha ku fadhiya xusuus dhaqan waa sida dhismayaasha uu dhowrayo sharciga xuus dhammeedku. Dhowrsanaantu waxay saamaynaysaa in dhismahaasi loo ilaaliyo si taxadur ah, oo aan waxba laga bedeli karin naqshadiisa, isla markaasna aan la dumin karin. Västernorrland waxaa ku yaal qiyaas ahaan 70 noocaas ah oo ah dhisme xusuus dhaqammeed. Waxaa lagu xushay, waayo waxay si cad u tilmaamayaan dhacdooyin taariikheed oo la soo dersay bulshada. Kiniisaddaha waxaa siinayo dhowrsanaan sharci, iyana sharciga xusuus dhammeedka, taasna micnaheedu, wuxuu yahay in loo ilaaliyo si taxadir leh, islamarkaasna aan waxba laga bedeli karin, sida ay u dhisan yihiin, amaba aan la dumin karin, iyada oo aan fasax laga soo qaadan länsstyrelsen. Wax kiniisad ah oo la dhisay intii ka horeysay 1940 waxba lagama bedeli karo qaab dhismmeedkeeda, lamana dumin karo, laakiin kiniisaddaha la dhisay taariikhdaas kadib, waa loo samayn karaa dhowrsanaan sharci. Maadaama ay dalka Iswiidan kun sanno kabadan kirstaan ahayd, saamayn badan ayay diinta kirstaanku ku lahayd bulshada. Kiniisaddan loo samayay dhowrsanaanta sharici sidaas awgeed, waxay yihiin hanti dhaxal dhaqan oo kulligeen inaga dhexaysa. Waxyaabaha dadkii hore ka soo haray, waxaa lagu magacaabaa raad raaca waxqad ee dadkii hore iyo wakhtigii ay noollaayeen. Raad raacaas waxaa laga heli karaa qodista qabriyada kun sanno ka hor dad ku duugnaayeen iyo dhagaax tuullan iyo duug xoog u baxay hoostiisa iyo camuud tuullan. Waxyaabahaasi waxay noqon karaa meel deggaan ahaan jiray, hogag dabinno ahaa oo xayawaanka door joogta lagu daban jiray, tasaawiir lagu xardhay dhaxaan, mishiinno gabooba oo haruurka lagu ridqo iwm. Taariikhdan qoran ka hore ma jiraan wax buugaag ah, oo innoo caddeynaya siday dadkii hore ay ahaayeen. Sidaas awgeed, waxaa la oran karaa, dhulkan innaga hooseey, waxaa ku duuggan macluumaad laxaad leh, oo innooga waramaya waxyaabihii wakhtigii hore. 18

19 Sollefteå Örnsköldsvik Waxyaabaha dadkii hore ka tageen, waxay inna siinayaa aqoon badan, oo awel hore in aynu helaan dhib innagu noqon lahayd. Waxyaabahaas haraagga ah ee dadkii hore ka tageen, xitaa waa loo samayn karaa dhowrsanaan sharci, si looga ilaaliyo in wax laga bedelo iyo in la baa biyo, iyada oo loo adeegsanyo sharciga xusuus dhaqammeedka. Dhowr eray bixinnood oo kala duwan. Maadaama uu qoraalkani ku socdo cid kasta, aqoonta arrinkan loo leeyahayna kala duwan tahay, waxaanu go aansanay in aanu si kooban u sharaxno eray bixin ku dhex jirta qoraalka: Dhaqan kama kuubna in uu ka hadlo uun muusig, masraxiyad ama suugaan. Dhaqan waxaa loo isticmaalayaa micnaha ay ku fadhido sida uu dadku u nool yahay, u habeeyo noloshooda iyo arrimaha bulshada. Taariikh waa barashada cilmi ee sooyaalkii dadkii jiri jiray wakhtigii hore. Dhaxal dhaqan waa waxyaabo ay facacii hore ay soo gudbiyeen, waxayna noqon karaan aqal, walax, och caado ay u soo gudbiyeen facaca soo socda. Goobo dhaqan waxay saamaysaa meelo si gaar ah loo calaamadiyay, waa goobo dadka saamayn ku leh, sida magaalooyin iyo dhul beerreedyo. Inta badan waxaa loo jeedaa meelo xadidan, sida tusaale ahaan, goobta herrgåd herrgårdsmiljö. Ånge Kramfors Härnösand Timrå Sundsvall Norrland waa dhinaca waqooyi ugu xiga dalka Iswiidan, halkaasi oo xitaa Västernorrland ay ku jirto. Dalka Iswiidan qeybta ugu koonfurraysa waxaa la yiraahdaa Götaland qeybta dhexdana waxaa la yiraahdaa Svealand. Län waa dhul juquraafi ahaan xadidan, xuduuddiisa leh, oo dawladda dhexe ay xukunto, tusaale ahaan, Västernorrland. Dalka Iswiidan waxay u qeybsan tahay 21 gobollo. Kommun waa dhul ka yar kan hore oo isna juguraafi ahaan xuduuddo leh oo ay masuul ka ah waxyaabaha ugu badan ee adeegga bulsho, sida iskuullada, xannaannooyinka carruurta, daryeelka dadka gaboobay, qorsheynta jidadka- iyo arrimaha biyaha, iyo weliba arrimaha is dhexgalka. Dalka Iswiidan waxay u qeybsan tahay 290 degmooyin. Turjumidda qoraalkan waa muhiim, maadaama ay ku nool yihiin dad badan oo ku hadla af aan kan af-iswiidishka. Si aanu u gaarsiino warbixinta ku saabsan taariikhda iyo dhaxalka dhaqanka dadka ugu badan, waxaanu go aansanay inaan qoraalkan ku turjunno af-carabi, af-bersi, af-ingriisi iyo af-iswiidish. Qoraalku tirsigani oo ku saabsan gobolka iyo demooyiinkiiska kale, waxaa xitaa lagu turjumay af-isbanish, af-fransiis, af-ruush iyo af-amhaar. 19

20 Ku soo dhowoow magaalada Sundsvall. Wax kasta oo aad aragto, sheeko ayaa ka dambeysa. Dhammaan dhismayaasha, waddooyinka, bannaannada, kaymaha yarar wax tilmaamo ah ayay inoo tibaaxayaan. Wakhti kastaa waxaa uu leeyhay dhacdooyin, saamayn ku leh xaaladdeena. Si aynu wax ka ogaano taariikhda, waxay inaga caawinaysaa fahmka aynu fahmaynaa goobtan aynu joogno iyo xaaladda ka taagan, is dhex galka sooyaalkii hore iyo kuwan cusub, ayaa bulshada ka dhigaya mid xiiso leh oo la jecelaan karo. Halkan waxaa ku soo bandhigaynaa dhowr meelood oo wax ku tara inay sharaxaad ka bixiyaan dhalashadii Sundsvall iyo kobceedii, goobahaasi oo ilaa maanta weli ku fiican in la booqdo. Länsstyrelsen Västernorrland, Härnösand. Tal Farsamada qaabaneynta, soo saarida se idea ab. Isku dubaridka qoraalka Mats Wigardt. Sawirka Kristofer Lönnå, Samir Hussein/Björn Grankvist/Murberget Länsmuseet Västernorrland, Torbjörn Svaan, Medelpads arkiv, Gudrun Widmark, Carin Engwall, Maria Olsson, Julia Cronqvist. Daabacad Lenanders Grafiska. Sebteembar 2010.