DIFFERENTIA. SPEM ET FiDUClAM. DOCT PETRO NICOLAO CHR1STIERNIN, Log. et Metaph. Prof. Reg. et Ord. I\TKR. PRiESIDE, HENRICUS HASSELHUN 5 QUAM,

Transkript

1 DISSERTATIO Ό. D, PHILOSOPHICA DE DIFFERENTIA I\TKR SPEM ET FiDUClAM VENIA AMPLISS. QUAM, ORDIN. PHILÖS. VPSAl» PRiESIDE, DOCT PETRO NICOLAO CHR1STIERNIN, Log. et Metaph. Prof. Reg. et Ord. FUBLiCG ΈΧΑΜΙΝΙ MODESTE OFFERT HENRICUS HASSELHUN 5 VERBI Div INI MINISTER, MEDELP/XDUS. In Aud. Carol. Maj. Die xix Dec. a. mdcclxxv; HORIS ANTE MERIDIEM SOLITIS. VVSMlMf TYPIS EDMANNIANIS«

2 &.JE. R:M M:TIS ΜAGNΜ FlDEl VlROy REVERENDISSIMO PATRI AC DOMINO D;NO KJO S> S. Theologie DO CTO RI Celeberrimq^ DlCeCESEOS Hernosandensis EPISCOPO EMINENT I S SIMO^ Synedrii Sacre Ρ R ie SID15 GR A VISS IMO Oymnasii Schqearumqije Per Dioecesin EPHORO ADCU RATIS SIMO,, M/ECENATI SUMMO /ETER NUΜ COLENDO SACRUM.

3 Admodum Reverendo atque Prsclarffimo MagiiTro D:NO O L Λ V O SEBRELK), Animarum, qua? in Gudmunra & Hogfio I)eo colliguntur PASTOR! lorvge merit i flim o.., Adjacentis Diftriclus PRAT OS i TO digniflimo, vigilantiifimo, Ρ ATRONO, Patrni loco > omni honoris & rcveventiß -cultu Matern projequendo. Ρ'ena miniftraret mihi fi jam pocula Ciio, Quam vellem laudes concelebrare Tuas! Excidit heu! tota ied nunc facundia mente, Aonius noilro nec ieafet ore liqtior. Oceano meritorum ac magna: raolis acervo Obruor, & numero raunera Vefira carene, Sed tarnen haec noitrae fit teffcis pagina mentis, Dum Tibi, quae poffit, munera parva ferat. Villa funt fateor, ied iat pretiofa putentur 3 Si calido quam fint petore miita fcias. Grata Tibi mea fit piefas cum naupere cultuj Solaque in amplexus fe ferat illa Tuos. Non mar is Eoi gemmas, non thura Saba^a, Aurea nec ditis pondera mitto Tagi. Vota precesque feram, niteat quot Iitus arenis 4 Ol modo, qua: voveäm, conferat ipfe Deus. ipie Deus vires, cum viribus augeat annos, Cumque Tuis annis, augeat usque decus. Admodum Reverendi Preeciarißimi NOMINIS TUl hnmillimus CLilror HENRICUS HASSELHUN

4 Vice LandsCammereraren och Krono Befallcingsroannen Vålad le HU Η Ε Ν R I C HASSELEUN, Samt FRU Våladla Frun, HEDVIG EUSK, Mine Huldade Foråldrar Jag ville fjålens drift och om a kånflor följa, JaS ^itte fora ut, hvad hjertats gjommor dölja, Men hand och tunga hår all kraft och ßyrka miß y Dock om en vanlig gunfi får Sonens Jvaghet tacka, Min vördnad och min nit [ku ned t grafven råt ka, Faß pannan teknar matt, och orden röja brifl. Ach! mätte de(fa Ilad {mig fela lettre flanker) Fä tjena til bevis af det mitt hjorta tanker! Faß de Jnart multna bort, min kårlek aldrig dor, Han tid och fkftens magt och glomfkan trotfa tor. Jag ofver lyckans våld och nycker aldrig klagar 3 Om Eder tid bland nhjen går s Om himlen tar af mina dagar y Och okar Edra lefnads år, Mine Buldafte toråldrars. tydig β e βη HENRIC HASSELHUN,

5 ProcemmuL Homines ica eile coraparatos, iu ad removendut» taedium gratasque fepfationes quse.reqdas ingenti ftimulentur nifu ac defideria, veritas eft, extra o- mnem dubitationis aleara pofita. Hoc eniro compro bant, hoc affirmant, idem hoc fentiunt omnes, qui quotldianam confulere haud negligunt experientiam. Docet videlicet hare non fallax Magi fira, nos in id, quod ad datum noflrum jucundum efbcieadum valet, bonum lcilicef3tanto nifu, impetu canto fern, ut priusquam metam attingere optatara nohis detur, vix, ac ne vix quidem animus tranquillus ma nere & adquiefcere poffit. ju c un das auf ingratse feniationes, non a noflro arbkrio, fed ab ex ternorum peculiaribus objeftorum imprefftonibus, unice excicantur. Ea itaque, qua; in fe nobis bona vel ma la, grata vel ingrata lunt, fenfu quodam, ratiocinationem omnem antecedente, dignoicimus. Quamdiu ani» nia unicam tantum habuit fenfationem, aut in pluribus conjuniftis impreftionibus nihil difcernit, tamdiu vires fuas ad alias, quam quas habet, perceptiones obtinendas dirigere nequit. Sed quam prim um in flatu iuo mutationes, & magis vel minus gratas aut i η grat as fuc eftivas imprefliones anirrjadveitit, ftatim ad id Sl quod melius, eft, eo, quod in prsefenti momento ientit, interno nifu ferri & inclinari incipit. Defiderium ad praepentem fta- um commutandum, eo majus & vehemencius eil, quo. infigniorem difierentiam agnofcit inter id, quod jam fen- ξ.u

6 "β De Differewtia fentit,, & aliud, quod ut gratius aut minus ingratum fibi repracfentat <?). In fenfu enim voluptatis aut txdii, bo norum malorumque omnium forma fita eil & mitigatio quoque doloris, ot minus malum, booi rationem & jucunditatem quandam habet; quemadrnodum mala & moleila eil voluptatis majoris privat i o., licet adhuc mi nor quasdam jucunditas fuperfit. Hinc crefcit fenfus gaudii, quando conjunftus eil, cum vivida cognitione immunitatis a graviitimis malis; & miieriam iuam longe fortius & gravius is ientit, qui cum graviflimis doloribus, maximorum -ja&uram bonorum iimul in ea agnofcit. Bona, quibus frui poltumus, funt vana, aniroi, corporis & flatus externi. In poikffione tarnen bo norum finitorum, anima nunquam iatiari poteil: cum copia adeo crefcit deiiderium, ut nullus illius finis fit. Si enim omnia caduca, quibus in hac vita deleclantur homines, in unum conrerre cumulem poflemus, iisque deinceps ad nutum frui liceret; nihil tarnen eorura iramo ne tota quidem illa multitudo & varietas, animum ita quiecum faceret ac beatum, ut nec plura appeteret, nec ullo failidio metuve amittendi corriperetur. Inde ad adquiefcentiam & deleflationem durabilem, in boni infmiti poifeilione obtinendam., a natura? AuAore aptati & nati videraur. Attamen ejusmodi objecla, & bona hujus vitas efle refpuenda, contendere non audemus, quandoquidem tam notum eil, quam quod notiitimum, illa non minimum momenti ad flatus noflri in his terris jucunditatem conferre. Defideranda igitur.; & quis non defide at? Per fenfus in animam noflram agunr, & quando nobis, ex antea obfervatis ut neceflaria, utilia, jucunda& facile eventura repraefentantur,non poituntnon quendam excitare effeftum, qui nomine defiderii in nobis n) Condiilac Traité des Senfations Chnp. III., 2. pag. 77»

7 inter Spem Of Tidticiavu T bis animadvertitur. Comrnode igitur huc refertur, quod dicit Cicero: Natura omnes ea, qua bona videntur, fequuntur, fugiuntquc contraria. Quamobrem fitmtl obje&a Jpecies cujaspiam eft, quod bomim videatur, ad id adipijcendum impellit ipfa natura b). In omni vero vits genere, fpes ac fiducia futuroruna bonorum, magnam vim habere obiérvantur. Inde enim folatium haurimus in adverfis, & in fecundis gaudii incrementum. Per fpem] accipimus lstiilimam bono rum fruitionem, antequam advenerint, & felicem exitum iperantes, innumeras laboris moleflias faciie & patienti animo fuftinemus. Sine Γρε, nulla eilet vis & virtus in inclinationibus a&ionibusque noftris, atque ab appropinquantis felicitatis antecepta fruitione, maxirne durabilis in hac rerum viciilitudine deledatio percipitur. Non i- taque plane ipernenda erit opera, fi indolem fpei & fiducise earuroque diiferentiam, accuratius explicare b. c. D. conemur., Antequam vero rem ipfiam adgrediamur, non poitumus non tuum nobis, Candide Lector, etiam at que etiam expetere favorem, & eorum, qua? a noftro proficifci pofiunt ingenio, quod fentimus, quam fit exiguum, benignam fperare ceniuram,, 2. Significationem vocis Jpei receptam trä dit. Quoniam omnis, ut ait Cicero, difputatio debet a definitione proficifci, ut inte'lsgatur, quid fit id, de quo difputetur; mearum effe partium duxi, brevem prsmietere explicationem fpei & fiducis, ut iliarum eo facilius inde perfpiciatur differentia. Vocabulum fpei a veteribus icriptoribus interdpm pro exfpeclatione malorum furotum dep ehenditur, veluti dum C'cero injicit mentionem fpei malorum & Virgilius canit: Hunc b) Tufc..-Quaeih. Lib. 1VJ caj^. 6«

8 Oe Differentia Hane ego β potui tantum fperave dalorem. I mm o apud Atticos fpern qiioque fuinmi pro quavis exfpe&atione in genere, quare fperantem dixerunt non eum fölum, qui bona fpenbif, led eciam qui rei alicu«jus futurum eventum exfpechbat c ), Hxc vero loquendi ratio ab ufu vocis hodierno r cedit. Definitionem e- nim fpei fere eodem modo tradiram invemmus a Philofophis, qui iilam recentiori a?vo confiderarunt Celeber, Scbubertus ipem per gaudium de bono probabiliter obtinendo definivic9 & cum illo confentit Buimeifterus, dum fpem ponit in gsudio ob futurum bonum, quod obtenturos nos opinatnur d). Ab his par um diilenriunt IHuft. Voifius & Cdeberr. Doch N. Wailerius, qui rectius dixerunt fpem non per gaudium, quod eft fiducite, fed per volupta em ex bono obtinendo perceptam explicari debere e). Cum iis quoque confpirant Auftores vafti libri Galiici Encyclopedie, dum fub Titufo Eiperance fpem ita explicant: Contentement de l'ame que chacun eprouve, lors qu'il penfe å la jouisfance qu'il doit pro» bablement avoir d'une chofe, qui eit propre å lui donner de la fatisfa&ion f). Si ad ufum loquendi vulga rem adiendimus, fpes denotare iolec quamcunque boni remotioris exfpectationem j unde ioes longa & inveterafcens videtur fantom iignificare frigidam de bono remoriilimo opinionem, quar in affectum jucundum transit, quoties propior objefli gratioris & facilioris exipe^atio in mente excitatur g). Ünde etiano Martini in Lexico e) Videatur Svidas Tom. 1. pag d) Schubert! PfychoU- Emp. Cap.VII & Bnnmeift. Pfychot. ap, X. e) Wolf. Pfycbol. Emp. Pürt. Iii & Waller. Pfychol. Emp. Part. Η: ξ /) Di&ionnnire Éncyclopecfiqtie Tom» V. pag» 9 g) Cfr. Crufii Ånweifang vernünftig zn leben Cap. IV:. 69.

9 inur Spém Fiåutiam. S xico Phil. communem ipei notionem explicaturus; rare idem efte, fpe- ait, ac exfpeifare futurum bonum. igicur in jucunda Spes exfpecutione adventantis boni conliftit, cujus exfpeftationis imaginera eleganter bullus, dum ka pingit Ti- canit; fam mala finiffem letbo, fed credula vitam Spes fovet, Ef melius eras fore, fetnper nit. Spes alit agricolas, Jpes Juleis credit aratis Semitia Heec, qua magno feenore reddat ager. laqiteo volucres, hcec captat arundine Cum tenues pifces9 hamos ahdidit ante cibns. Spes etiam valida folatur compede Cr vinelum, ura jonant ferro, fed canit inter opus h j. 3- Geneßn Spei & Fiducirf explicat. Poftquam varias experti fumus fénfationes tas, lita gratas confvetudo & facile nos ingra ulterius inducit, ut iimiles eventus exfpectemus. Non alias enim ut advencuras mutationes facile cogitamus, quam quas in fimilibus circumifaotiis, nobis vel bqualibus nofiris antea vacum & coniigilte,obier- compertum efr. Si jucunda pradbmtio dc objeto ienfuque grato obtinendo orta fuerit, vocatur eo major eft, fpes, Ha?c quo roajus fuerit & bonum, quod quo pluribus defideramus,, frequenter le obiervacis rationibus, ut faci ac propius obtinendum fpe&atur. quid Nemo itaque ali- fperat nifi quod gratum iibi & optandum novit; ea ergo, qua? nos haud delecfant, nunquarn {peramus, an tequam guftus nofler fuerit nimus mutatus & emendatus. A- quippe håud fecus quam palatum, diverio guftu afficitur. icrpe Neque ejusmodi ev.ent.um (perare fumus, qui pos- cum noftra, conditione nullam nobis notam B co O" b) Tibuil.»i 11, Li b, IL

10 10 De D'ifferentia connexionem habere videtur. ζ), Quo vehementius fuerit boni defiderium, quoqne confiantiorem voluptatem in fecunda fortuna percipiraus, eo ad bene fperandum proniores fumus. Homines ea per rationem pr^rogativa gaudenc, ut cauffarum & effeituum, anfecedentium & confequentium connexionem obfervare, ideoque in longiori a&ionum & paflionum concatenata ferie, a praeter i tis & pratentibus cauftis, haud raro pra?videre poitint futuros eventos. Si rationes optata? cnjusdam mutationis, videntur eile remotiilim«, fpera gignunt languidam & debi lem. Si cauila; felicis cujusdam exitus putantur efte in sequilibrio cum mulfitudine & pondere raticnum repugnantium; fpes noflra dicitur dubia & flucluans. Quando rationes faventes videntur augeri, «5c aliquo ponde re pondus rct'onum repugnantium fupcrare, crefcit & firmatur fpes noilra, quo propius ad bonum accedimus, quoque minus dubie a nobis obtinendum, repraeientatur. Quod Γι vero rationes concurrentes fuerint plurimje, efficaciffimae, cum feliciffimo fucceftu fa?pius clarifllme & proxime obfervata?, a contraria vero rationes parte repugnantes, vel nullas videntur vel inienfilis ponderis, oriri in nobis folet fvavifllma prrrvifio boni futuri, quxque vix fallit, illaque Fiducia vocatur. Ήχο pro objecto habet proxime inflans, & in fuis cauftis clariffime anteceptum bonum, ideoque nihil illi ad genuinam certitudinem magis deeft, quam actualis objeäi ad quifitio & pofteftio, qua? fiduciam obtinendi, cum adqifefcentia in obtento commutat. Tum enim ientimus bonum praeienium, & impletur prxvifio. Non adtero multorum bac in re definitiones, quae tarnen magno nu mero facile recenferi poitenf. Celeb. Alex. Gottl. Baum garten hoc modo mentem fuam concinne explicat. Gau dium Ο Cfr. Lock, de IntellecYü Hum. Lib II. csp. XXI,. 43,

11 , int&r Spem if Fiduciam. Ιϊ dium ex futuro inccciori, eil Spes, certiori, Fiducia, quatenus ejus prademiam appetir, Cupiditas. Cupida fi ducia in botuim diffici'e, Am mοfita s, Animoficas major eil Audacui k ). Si ahi verbis ab eo dificrepant, re ta rnen ipia confpir&nt, ut homo, fiducia plenus, fauila quaevis maxima probabilirate fibi poliiceatur. lila itaque jucundifiimo fieniu conjundla eil, qui quafi debilitat ac ddpeliit fenfus tardii, qui animo non funt ignoti, qnamdiu incenitudine kboramus, vel quamdiu bonum futu rum & in noftra poceflate minima pofitum, nos forte obtenturos opinamur. Ad rem illuflrandaro exemplum adferatur; Si mihi hoc vel illud bonum ab aliquo promiilum eil, qui promiila conilanter fervavit, fique mi hi iimul perfvafbm baheo, promkrenti vires non deficere ad promiffionem iuam implendam, bonum utique promsfium mihi reprreiento, non ut longe remotum vel tantum poilibile, ied pradenti r.irao, & ut propediem obtinendum, unde gaudio efifmir animus. Ita fe res etiam habet, fi fiducia primi praxepti confideretur, qtiae confiflic in gaudio de bono per Peum indubitate obtmendo, vel ut verbis ufar ReuiTii: Fiducia eß, cjua [üb optima o3 juflifßtm Dei regimine heue ηobiscum Ed nunc a- gi, cd in poßerum actum tri, cert o Ed cum voluptate per- Jvafi futmis. liiiusmodi fiducia erat in martyribus, qui beatitudinem anernam tanquam bonum propediem obtir.endum reprafientabant, ut nulla prorfus ipfis appareret difficultas, ςυ,τ impedimentum objicere, fpemque i- piorum labefaclare poiiet. t. 4- Differentiam inter Spem cs Fiduciam oftendit. His breviter leviterque diiputatis, nullo negotio intelligi poteric, in quo Spes & Fiducia a ie invicem disß 2 k) Daumgart. Metaphyf. 683 cre«

12 1% De Differentia crepant. Conveniunt qnidem in quibusdam, & quantum ego cogitando ailequi poilum, in bis momentis. i;o U- traque continet altum cum intelleffus, cum vojuntatis. Nam ad iiios affeåus in animo generandos, requuitur non folnm opinio, verum etiam appetitus boni futuri vel remocioris vci propioris, magis vei minus probabiliter adventancis; quum nuda opinio in vi cogicandi, hi vero afieftus in nifu appe'endi confiftant. Quemadrnodiim navls plenis velis portum intra?, ita animns fpe vel fiducia exfultans, in objeflum ita fertur, ut intelie- fcui in quantum fub fpecie veri, voluntati autem, in quantum iüb ratione bom, objiciatur. 2:0 Utraque, Spes nimirtim & Fiducia, verfatur circa bonum futurum, fiquidem utraque, ut fupra ofiendimus, conjuncfa eil voiuptate ex bono obtinendo percepta. Interdum ad mi nus malum, ut levamen ac liberationem a graviori, cum fenfu quodam gaudii vel voluptatis, tendunt. Differunt tarnen in piuribus momentis. 1:0 Spes circa bonum remotius, Fiducia vero circa bonum proxime obrioendum verfatur, quod patet ex prrecedenti; Quamobrem formido mali venturi adefl in iperante, abeil vero in con» fidente. Fiducia momentum proxime infequens pro fuo objedo habet, qua temporis particula, nulla magis eil in hominis poteifate. Präriens enim & praterknm immufari nequeunc /). Spes folet eile vel major vel mi nor, pro majori vel minori probabilitate ad bonum in -ten tum perveniendi; Fiducia vero eil fummus fpei gradus, in quo omnia adfunt requifita, ad gaudium de bo no obtinendo percinentia. 3:0 Spes antecedit fiduciam; Fiducia autem fequitur fpem, ita ut eadem inter utramque fit differentia, quse inter prius & pofterius intercedit. Nam a fpe progtedimur ad fiduciam, & ut quajque proba O Cfr» Das Lieht der Natur von Edvard Seareh eap. VI, «? pag. 178«

13 inter Spem i? Viduciäm\ babilkas boni futuri obtinendi finitima efl: certieudini, ita fpes ad fiduciam propius accedit. Hic autem tion loquimur de oppofito fpei & fiducite, quando amba; decreicendo in deiperationem mutantor. 4:0 Spes poteil eile ftne fiducia, non vice veria; quoniam fpes nitkur minori probabiiitate, fiducia vero maxima & proxima verifirailitudine de bono obtinendo, 5:0 Spes copulata eil cum minori, fiducia vero cum majori voluptatis gradu. Nam quo propius, facüiüs & certius, fu turum bonum appropinquat, eo jucundius evadit. Qui fperat, id fibi reprxfentat tanturo ut probabilicer, & poft longiorem interjedfam morarn obtinendum ; Qui vero confidit, id mente concipit, ac fi mox ohtentum föret & präriens. Voluptas ex bono abfenti percepta crefcit vel defcrefcir, in ratione praivife probabilitatis, de eo aliquando obtinendo. 6:0 Spes conjunflam habet fbrmidinem iropedirnenrorum, quar objecfurrs fperaturn longius a nobis removent, non autem fiducia. Nam qui iperat,farpe fludhiat, huc & illuc mente agitatur, du b ins hcerens, an ea, qua? optat, aliquando ipfi contingant. F.t quidem aliter fieri non potefl; Nam ea, qua? certis cauftis & conditionibus nituntor, non nifi iub iisdem rebus circumflantibus iunt iperanda. filae vero condifiones iäepe impediuntur vel non implentur, unde non poftunt non incertitudinem de bonis fub phiribus condirioni&us exipedtandis, in mente excitare. Qui vero confidit, licet abfb- Intern-boni futuri certitudinem fibi pofliceri nequeat,nihilo tarnen minus, quurn nullam dubuanonem in animo fennat, ohjeclum defidetatum cupide ample litur & tenet, eidem adverfus omnes chfficulcates animolus innititur, atque adeo in eodern ferure recumbit & fere adquieicit. 7:0 Pius adeile oportet ad fiduciam, quam ad fr em in animo Cujusdam excitjndam, adeoque, cum in fiducia firmior fit perfvafro & convictio de bono öbti- C nen-

14 14 De Offerent, imer Spem z? Fiduciami nendo, quam in fpe; requiritur etiam plus ad illam quam ad hanc tollendam; &hinc etiam gravius tsedium oboritur iublata fiducia > quam fpe amiila. Unde colli«gitur hos affe&us, qui arfti/iimo nexu cohtrrere videnturr probe a fe invicem difcernendos eite. Hoc obfer» vatum invenimus ab Auåoribus accuratioribus, qui probe diftinxerunt Spem a Fiducia, qua voce quoties ncuntur, toties majorem certiorenoque fpem indicare volunt. ita Seneca: Jam de te Spem habeonondum fiduciam. Huc etiam pertinet locus Cornelii Nepotis: Ea erat cctate, ut non jaro iolum de eo bene fpevare, ied etiam confideve cives poitent. Sed plura, qua? poitune in argumenta ifthoc reffore, perfequi prohibet tam feilinatio, quam arili, quibus nos includimur, limites. Hiice igitur jam iubfiilendum. Priusquam vero vela contrahirnus, Coeleile Numcn fup plices oramus, velit huic noilro conacui ita favere, ut ea, quas de Spe & Fiducia maxima fimplicitate ac fine funt, ad Nomir eloquentix pi&uris & coloribus allata nis Divini gloriam j, noftramque ialutem nun. quam finiendam, tendant..tantum,, Amice Integerrime. Vingularem ob illam, qua diu nos inter interceffit, amicitiam, non potui, quin animum meutn faciam palam, Te Speei nten de Spe &Γ Fiducia edituro pulcerrimum. Firtutis efl opus ) famam extendere faclis; qnod Te confecutnm effe, in fmu lator, gratulor: votoque nihil deevit meo,ß ii Tibi fuevint ßudiovum exitus, quos \mereris,? qitos fore> non tam fpero> quam confido, Vale, amico Tuo fave! I K.