u s u HISTORI ; MAG. CAROLO FRED. GEORGII, PRiESIDE, POLITICO magk,quam ETHICOi Q_U A M, SAMUEL JUSLENIUS VESTER-GOTHUS. DISSERTATIO ACADEMICA; DE

Transkript

1 6". D. J. DISSERTATIO ACADEMICA; DE u s u HISTORI ; POLITICO magk,quam ETHICOi Q_U A M, ADSENT. AMPL. PH! L. ORD. IN REG. AC. UPS, PRiESIDE, MAG. CAROLO FRED. GEORGII, Histor. PROFESS. Reg. et. Ord. Fac. Phil. H. t. DECANO, PRO OBTINENDIS SUMMIS IM PHILO, SOPHIA HONORIBUS, PUBLICO EXAM1NI MODESTE SIST1T SAMUEL JUSLENIUS VESTER-GOTHUS. IN AUD1TORIO CAR. MAJ. D. XI. JUNIL anni mdcclxr. ' > MS. H.P. U f S A L I.

2 Bilkopinnan, VÄLBORNA FRU CATHARINA SCHULTZ, Min Huldefta Moder, Sä litetfom barn kunna updragafigfjelfva, om de i fina fpåda ar /kulle handléfi lämnas, fä mycket fibrre är deras förbindel/}? fom nådt den lye*

3 lyckan, att af håva Föräldrar omt handha/vas. Jag ftannar biuigt i en vlrdnadsfull häpenhet, då jag be tänker den AUvifa Fhrfynens nådiga jkickelfe, [om ock fatt mig bland dejfa lyckeligas antal; Ock ehu ru Han täcks rijä, igenom en Kär Faders tidiga hadankallande, och en fvår tryckande fattigdom, lik väl qvarlämnat en Huld Moder,fom med hina (kuldror burit den drygafie delen, och Hvars välgärnin gar äro ftorre, <fw att de nog värdigt kunna befkrifvas. Min fkuld år fåledes oändelig, och min oformhgenbet, att pä något fått kunna afbor da den [am ma, lika flor. Lägg derfore Min Huldefta Moder än en vålgerning till den förra mängden. Tillät att dejfa blad Eder upoffras, fom ett litet ve dermale af den barnfliga kärlek och tackfamhet, hvilka hos mig aldrig/kola upbora. Herren gåré Min Kärefta Mo ders dagarfå länga, fom fällahnfkar af trognafte hjerta Min Kårefta Moders lydigj/e fort Sam. juslenius*

4 D:no VlRIS, Amplißimo Maxtmeque Remerehd$, VILH. CAROLO VICTORIN, S. S. TlvDOCT. Celebcrrimo, FAST. &?RM?. Lid.ecopenfium Adcuratiffimo, nec non Amplißimo atque Confultiffim D:NO JONT GARLSTEDT, Pr.ovinciss Helfingiorienbs GAMERARIO SpectatiffimOj Adfinibus Suis DilediiTimis. "t eftra:, Adfines Honoratiffimi, erga me caritatis, nolcctusquc vere fracerni, memor, hafee, Vobis, in tefleram gratiffimi animi3 pagelias.do, dico, dedico, Cariflimorum ' Nominum Veftrorum cultor indefcjju? Sam. Juslenius.

5 ' - ' Bo c» Da '. Iftoriam, illam rerum gerenda* rum vetut animam, in omnes vitx partes mirificam transfun«derc utilitatem, nemo, qui e- am vel a limine falutavit > iverit inficias. Hxc aliarum fcferieiarunt lux eft, atque viamr cuique, in iis, quxad has comparandas fpe fcant9 defudanti apcrit. In Hiftoriatanquam in augufta mundi theatro, intueri licet hominum, in omni for- * tuna, ingenia, mores, difla, fa&a, confilra, armorum adparatus, prxlia, in prxlifs ancipiten* fortunx aleam, bellorum dubios eventus. Illinc petuntur exempla illuftria virtutum, vitiorum, falutaria fempcr, fi bona mens eligit atque excerpitw 7 tjnde T* LIVIUS fin prxfat. ad Hift.Rom. )r Hoc tttui efly inquit, prrfcipue in Cognitions verumfaluw bre

6 ) - c ^ Ire ac fmgiferum, omnis te exempli documeiita, in UJußri pofita rnonumento, intueri: inde tibi tuaqiie. Reipubitcx, quaa imitere capias; inde fesdum inceptu9 fes dum exitu, quod Ergo quod alioquin magno labore, perlongo temporis fpatio, neebne vits nonnunqaam difcrimine, effet perdifcendum, id absqiie fingulari furotu, maximoque cum fruftu, celeri le tionis ala pervolare poteft Hiftoriarumcultor. Nihil auribus hauriendum, nihil fpe&andum oculis fe offert, quod in amplo hoc vits fpeculo contemplari nequeat. Tantum itaque abeft, ut in intimiores fcientiarumpenesrent recéffus, ut potius oleum, quod ajunt, & operam perdant, qui ftudium Hiftoricum negligunt. Quernadmodum enim illi, quorum prora maris fecat undas, optata non attingunt litora, nifi navigantium regulas, tan quam amuffim fequantur; lic Ethico aut Politico ftudio peram navaturi ad metam non pervenient, nid ab ipfo fonte, Hifloriam loquor, bibant. Et vis quam- utrlque non fpernendum commodet ufum, ar- Eiori tarnen vineulo cum Civili, quam Ethica fei entia, conjun&am efle eam, paucis oftendere induximus in animum. Sed quoniam aretis circumfcribimur temporis anguffiis, ut exili conatui, nee adargumenti dignitatem adtemperato faveas, C.L mitioremque adhibeas cenfuram omnibus contendo precibus» $. n. Prius vero quam ad rem ipfam apertius exp7asanclam adgrediamur, paucula gen era tim monuisfe

7 & ) 3 {» fe baud abs re fuerit de Hiftorite natura & diie, quo intelligahtur melius, quat deinceps fumus ex po fituri. Hiftoriam non incommode definit DE- GOR. WHEAR (in Relect. hiem.) per notitiam r,erum fingulärwm, eo finefufceptam, ut earum me moria confervetur 5 atqiie inde univerfalia evidentius confirtnentur, quibus ad bene beateque vivendmn infiruazzmr. Cui confentit definido, quam tradit GERH. JOH. VOSSIUS (üb. de arte Hift. c. IV.). Et (ic res, quas fuo Hiftoria coercebit amplexu, non fun.t nid fingulares; qua quidem fubjeöa fibi materia, qiium ab anibus & fcientiis aliis, tum e- tiam a Po ed diftingvitur Hiftoria: H (j,h yåg nciri- (nz) inquit, ARISTOTELES de arte Poetica, fiel.x- Xov rå kstbéte, Y) $s 'Icopla 10L xä-s? 'éxotzqv. Åeyst Sed vero non res fingulares omnes, cujus demum cunque ordinis fuerint & momenti, dignas fatis funt., in quibus exponendis defudet Hifloricus: in rebus, ak CICERO (de Orat. Lib.II.j, magnis memoriaquc dignis Hifloria verfatur. Sunt autem illa ctfyoptty}- ficvivtix, quas moribusformandisinfervierint,vitaeque irxftruendse hiimanaqfive eam generacim fpeq:es,five reftringas ad gubernationem domus, Schöbe, Ecclefias, ReipublicasCvid. VOSSIUM 1. c.). Itaque qyumnonnifi utilitatem, humano conciliandarn generi, fpe&et Hiftoricus,religioni ducat (ibi, jucundis mendaciis, fi fcisque, & ad leves oble&andos legentium animos, compoiitis unice narrationibus, facrum profanare opus; id enim fabularum Roma* nenfium architeäi fibi habeant proprium? A 2 utpote qui

8 # } 4 ( # qui parum ad utilitatem, ad dele&ationem, otiumqiie male feriatorum fallendum referant pleraque. Ita tarnen veritatem indeque pendalam uti«litatern fe&etur Hidoricus, ut non omnem abji«ciat curam, gratis quidem, fed innoxiis &veritatem non laefuris delinimentis legentinm capiendi-animos; hoc enim condimento temperata veritasfacilius in mentes influet, & altiores agetradices (vid. LUCIAN. 7iisVl<rogfay avyyfdtysiv). Ut vero prae* terea, quem q merit, confequatur finem Hiftoriae fcriptor, non fatis ip(i crit continentem pertexere rernm geftarum feriem, fed fimul meminifte eum oportet rationum & movendum cauftarum, quas mentes agitaverint ad belk fufcipienda, pacis foedera jungenda, vel rumpenda, compulerint. Verbo, non modo cafus eventusque verumjed ratio etia?n caufftque nofcwtur (vid. TAGT. Annal.L. XIV). Hoc i\ obfervaverit ille, qni ad Hiftoriam condendam adpellitanimum, seternitati fcribet, hoc eft, monumentarelinquet, unde omnis pofteritas, quod privatim, quodque publice conducat, hauriat, Qua vero hoc het ratione, id fequitur tit paucis jam indicemus.. m. Ea eft humanas mentis natura, ut partim in turpi verfemur ignoratione cor um, quae divina exrgit voluntas, partim defides fimus in honeftatis Sc virtutis ftudioemetiendo: adeo ut ad felicitatemobt tinendam intereffe videatur quam maxime, ut lint, quas homines fui admoneant officii, Sc torpentera ex-

9 ; ) 5 C Philofophorum prsecepta per- cxcitent ignaviam. multum quidem huc faciunt, fed delicatum adeo plerosque tenet fadidium, ut ad faluberrimas regulas & demondrationes exquifitiflimas furdos fe praebeant, nifi pulchra virtutis facies & vitiorum dcformitas quafi coram exhibeantur fpe&and^. Hane ego gloriam merito delegavero Hidoriae, ut quse non Rerum modo publica rum viciflitudinesf ortus & occafus, fed privatorum quoque exponat fata, doceatve, quac praemia ornaverinc gnavos vir tutis cultores, quaeque pcenas proje&am expiaverint fccleftorum prötervitatera & ne^uiffima aufa* Itaque quisquis in hoc, -vere Archimedeum, fpeculum infpexerit, non poted non cernere, qu& maculae vitam deformem humanam, qui cultus& ornamenta illam deceant, qui fcopuli vitandi, & qua via graffari quis oporteat ad gloriam & felicitatem. Prascipue vero hinc illi petendi funt dirrtuli, qui langventem animum incitaturi fint ad honeda quasvis feflasda & fugienda turpia. Si enirn Miltiadis fpe&ata tropxa Themidocli excuffcre veternutn, nec turpi eum defidia indormire fiverutic, St Csefar ad vifam Alexandri imaginem ingemuit 3 quafi pertaefus ignaviam fuam, quod nihil memorabile a fe a tum efiet, ea aetate, qua Alexander terrarum orbem fubegiffet (vid. SVETON. L*I. c. VII) j quantum acriori ftimulo eo impellentur mortales, ut gediant ipfi fuper fua moliri laude labores, dum egregia aliorum fafta St pulccrrimt facinorum prsemia litterarum monumentis adpofte- A 3 rita-

10 ?$? } d ( ritatem transmifta Iegunt, _ Hane Hiftoriae non fpernendum arum fpe&avit CICERO, dum iilam vocitat Magiftram vita, & DIONYSIUS Halicarriajjenfis, qui eandem adpellat (piåq?o'(piav sa itstaafåiypdruv. Sed vero, licet negari non poifit, quin Hiftoria dt cuiiibet privatim, ad vicam reoe inftituendam, utiiis admodnm, non ideo tarnen quisquam dixerit efte eam ita necefiariam, ut fine iliius adminiculo nulla condi poffint morumprscepta, aut nulla inveniantur extra iliam virtutis incitamcnta. FaQ:um enim efb eruditorum induftria, ut alia^ & viam, qua dt.eundum, monftraturas, & frigefeens ftudium inflammaturas, faces fint detefhe, neque adeo omoibus, ad feiicitatis metam properan^ tibusj almae fupplicare Hiftori# dt neceffe.. IV. ^ - Et primum quidem hunc in cenfum fuo iure vocandse flint fabulae, quäs Grasci otm$ vel dnoåoyxc adpellitare folent. Eft autem apologus, deftnientescaligero(v.poet.^. 83.),narratio fiäade re quapiam, cum adtributione zä&zg aut ijüxg, vel: cum oratione, vel fine eay ut ex ea a liquid ad hu mana comvioda defignetur. Nimirum obliqua vitiorum infe&atio, quae in fabuiis regnat, multo eft, ad excitandos' Se coirtmovendos animos, efficacior aperta quavis reprehendone & dmplici monitit. Vulpeculse aftutiam, vim ieonis, lupi rapacitatem, <k mordacitatem denique canis, apto effielam arcificio, quisquis vel legerit, velaudierit, hon poteft non ftimulo quodam admoneri 6c tangi pudore, d

11 } 7 ( 0 ipfe cognatis vitiis fuerit adfinis. Hinc morum doflores lapienter admodum feveriora prxcepta hifcc mollire condimentis fveverunt: & qui ad omnes admonitiones & caftigationes obduruerant, illi, vel unico audito apologo, ad meliorem rediere frugem. Exemplo fueric tumulcuans Romana plebs, qux ubi in facrum fecefterat montern, audita a Me nenio Agrippa fabula diffidentium in corpore humano membrorum, eo eft indufta, ut, depofita ira, ad fuos redierit penates, & concordix vinculo cum patribus jungi fe pafia (it (vid. LIV. L. ILc» XXXIL), Hunc apologorum ufum delineavit PHiEDRlJS) in Prxfat. Libr. II.); Exemplis continetur JEfopi genus > Nec aliud qiiidquam per fabula$ quafitur, Quam corrigatur errar ut mortalimn, Acuatque fe diligens indußria. Aliam vero prxterea nobis aperuerunt viam ad vitx emendationem, qui morum charaéfceres, ex plurium obfervata vitx ratione, confuerunt. Et hos qui dem, parum abefl, quin dicam melius com ftiluiffe Ethicx Philofophrx parti, quam omnes & Philofophos & Hiftorix conditores. Videlicet ne mo facile eft mortalium, quin naturalem habeat& honeftasis & refti fenfum, & generatim faltem fel at, quo debeat tendere: atque adeo inid prxcipue efl: a diabara ndum, ut obliviofus excutiatur fopor Fiet autem & virtuiis amore inftammetur mens* hoc comraodidime > (I vitx nxvi Sc decora, vivis

12 ^ ) 8 ( &" depi&a coloribus, ob oculos ponantur. Nequc quidem negandum cft, quin ab Hiftoricis compofits hominnm vits iftiusmodi nobis fiftant fpeculum, in quo vitia fpe&entur & virtutcs; Sed cum Hiftorici (it dicere, qualcs fuerint hominis mores, non quales debeant effe, Sc in nullius non vita bo na fint malis immerfa, ac lub virtutis umbra fspius vitia oclitefcant, non faciie in ullius hominis defcripta vita perfeftam cernes ve! vitii imaginem, vel virtutis, nec, nifi admodum fueris perijpicax, in continenti a&ionum variarum ferie internofces quod certum prodat Vitium, ab eo, quod repre* henfione careat. Huic incommodo medentur fie éiqci morum charaftcres. Quemadmodum enim pi.öor imaginem cffe&urus Veneris, omnibus abfoiutam numeris, non ad unius exemplar virginis exprimit, cum nulla fit adeo formofa, quin fuis laboret nsvis, fed imaginationis ope, plures fibi prsfentes fiftit facies, & ex fingulis ca delibat, quae confummando infcrviant operi: ita morum expreffurus chara&eres, non vitium adumbrat,vcl virtutem, qualia in hoc vel illo deprehenduntur, fed qus in pluribus obfervat, ea omnia, praecifis heterogeneis, in unam quafi tabulam conjicit, ut inde nafcatur imago, qualis in nemine uno invenitur.. Itaque mirum non eft, fi hujuscemodi mo rum notationes Sc faciiius moveant animos & fortius, quam ulls. ab Hiftoricis ad vivum expreffie imagines. Eadem cum illis via & ad cundem fimem tcndunt comcediac 5 utpote. quse vitia hominum

13 ) 9 C # num ita infe&entlir, ut fiiam cuique dent pcrfonam, quam per totum drama tuebitur ita, ut fui obltvifcatur nunquam, nunquam mentito vultn confundat fpe&antes, & decipiat. Quo fit, ut quod fibi Vitium fumfit exagitandiim Poeta, ejus omnes deformitatis notas, fine errore ullo, quisque fpeftantium cernat; quod non peneque ufu'venire foletillis, qui inhiftorix immiffi campum, expresfa humana: vitx decora vel dedecora jubentur obfervare. Nec eil, quod credas ex ipfa demumrerum veritate, quamfanfte adeo profitetur Hiftoria, liuic noftrae pras xmulis fabulis palmam hoc in argumento deierendam effe neceffiario, cumperplurima vulgataque fatis doceant experimenta, non minorem multo his, quam ilii, inefie forte animos commovendi vim, fleclendique facultatem.. VI. Ex illis, qux ha&enus funt di&a, liquere ar«bitror Ethicum Hiftorix ufum eximium quidemesfe, fed non necefiarium adeo, quin illa, in moribus & noftris & aliorum emendandis, carereposfimus. At vero, qui in politico decurrere campo fine periculofis offcnfis geftit, ei profefto, fi cui alii, perneceftaria eft exquifita Hiftorix cognitio, ut quae fxpius illum, nifi cum maximo pablicxrei damno,nonpoteft deficcre.qui Rempnblicam gubernandam fufcipit, hoc nonadjutus fubfidio, i.s perinde facit, ac fi quis vaftum maris xquor fragili vellet carina percurrere, nec cvnofura notata, nec B He-

14 0 ) xo I Heljcc. Non eft Politici, dum od clavum fedet Reipublicae, otiofe dormire, fed apertos condnue 8t inccntos habebit ocuios; quam fieri poted, follertiffime in podcrum providebit, hoc cd, ea druet confilia, quibus omnes fortuiti prascaveantur offenfus, maximusquc felicitatis cumulus addaturcivitari» Id ut- fiat, fagaciffime odorabitur, quid ex praterito & prüfend datu in poderum (it nafciturum: nam, prscter obfervatum ledulo caufiarum & effeftuum ncxum, non ed aliud fundamentum,cui Reipublicse falutaria fuperftrui conlilia poffint. Sed vero in mundo Politico & Morali omnia funt contingenda & ancipitis eventus; non hic ut in regno Phyfico, caufla cauflaenexa hunc neceflario gignit cffefhim., Sola, quantumvis fagaciffima, prceléntis (latus fcrutatio non ménti infinuat certam futuri notitiam. Ad cafus itaque fimiles hic ed confugiendum. Hsec vel illa Respublica fimilibus olim convedita fuit circumdancibus rebus, quas hunc,, illum, peperere effeäum, tridisque vel loeti even tus adtulere confecutionem: inde p-robabili admodum conjeftura a-ugu retur animus, eundem etjaro hic futurum effe rerum exitum. Atque hin c ea ex;- ftruuntur confilia, quibus commoda fata promovefintur, arceantur tridia» Innituntur autem illa con filia folerti comparatione datuum, pradentis &pra> teritorum: illius cognitionem adcurata cujusque obfervado & fcrutatio gignit, horum vero memoriam fubminidrabit Hidoria, fida illa rerum gedarum cuftos. Ufas ergo Hißerria, verba funtvg&- SU

15 ) 11 ( Sil (in Orat. de utilit. Hiß), in civifi prtidentiaeß apertns. Siquidem Hißoria docet varias Rerumpu blicarum formas, varios gentium mores. Hißoria> quid publicis in conßliis agatur, qua cauf]a, qui modus er eventus3 narrat. Hißoria exponit, fäöio r&z«regibus C? fubditis, quomodo bus cum civi- atque exteris agendum fit: quomodo feditiones civiles, aut caßrenfes pracaveri queant, vel fedari. Hißoria demonfirat, qua pace vel beüo, Rempublicam e parva maximam rediderint, contra labefaclarint, aut everterint. Ex Hißoria natu funt quatunque de Ulis pr<ecipiunt Rhilofophi. Ex Hißoria exempla petita funt, quibus pr<ecepta heec comprobentur ad cavenda alia, aliq ad imitandimi. PU[to na igitur & fundamentum prudcntia Civilis iffa* ßigiwn. Ita quidem VOSSIUS. «. m S«d dixerit qnispiam, naturale ingenii acnmen ufu excultum &politum, ctjam (ine multa Hiftoriae cognitione, & Civiii & Militari prüdentix cömparandae fufficere. Paucis refpondemus. Facilem quidem in Politico requirimus ingenii vim ; Ted ß quis, quam Hißoria prsebet, adfpernatus lucem, fuaeque unice confifus perfpicacix confilia ftruxerit, qux belia gerenda, qux pa&a ineunda> qux leges & inftituta condcnda &c, non melius rem fharn aget, quam fi quis fccundx imaginationis lufum fecutus, fuo in cerebro cxftrueret Phyßcum fyftema, nullo fuffulcum e^erimentorum fundamento. Qui vero proprium cujusque ufum ad prudentiam B z Civi-

16 0 - ) 12 ( CiviJem gignendam fufficere dicbtanf, nx ill i non fatis perpenderéoiihi videntur, quam exiguum nobis natura circ amfcripferit vivendi circulum, quamque parum dimidii, li cui quidem contigerit illa, feeuii (urrciat experienda i Urs omnibus pernolcendis calibus&definiendis, quirenipublicam adminidratnris fefe offerunt. Certe ihisnonra - ro Respublica Ripatur rebus circumrantibus, i\\x in Politico Radio occurrunt falebrac, ut totum te oporteat me - moria remetiri Hrfloriae campum, fi quidem velis defin i re, quomodo te illinc expedias, Expendere oportet, inqu;t VOSSIUS (in Orat laud.), quam raro fingulis fe of[:~ rpi verum magnarum occajio. Eoque itno in homine quarandam r gravium refum ufum ejfe pojje, at vixplurhtm: [al tem raro fante frigidam atatem (df rebus gerendis minus tdö veam: Zf ne fic quidem majorem, quam iinins hominis ettas comprebendat. In Hifloria autem multo amptior confiliorum eventuum efl midtitudo ac varietas. Immo complechtur illa, auidquid'pene per experimenta homines omnes, omnibus' ierris, [ecuiis omnibusdidicere, (Conf. quihac cle re pluribus a- gitagost.mascardi,l alus, deli'artehift Tratt terzo). Quid multa? Cum privata in vita, HiRorix, aliqua faltem ratione, agant partes fabute atque apologi illius veroin locum,pubiicaniii refpexerisvitam, quod poffit fuffici, rcperiatur nihil, co Rare velmdeexiftima verim, latins,quam in morum Doclrina,per Civilis fcientisr campos HiRoriarumpatere ufus. Et pnucis his pro ratione & temporis, & facultatum, & ingenii delibads fubfiro: dum verbo inonuero, quod nemini non advertenti vel leviter animum patere arbitror, ipft, de quo diximus, Politices Rudro, recenti jrern, quam antiquiorem, HiRoriam uberiores multo pratbere extantioresque utilitafis frudus