DISSERTATIO DE historiga NORBERGENSI, QUAM, CONSENTIENTE AMPLISS. FA C U LT. PHILOS. IN REGIA ACADEMIA UPSALIENSI, PR^ESIDE, MAGIST. CÄROLO FREDERICO GEORGII, HISTOR. PROF. REG. Et ORD. PUBLIC M CENSURM MODESTE SUBMITTIT ANDERS NOHRFORS,, WESTMANNUS. AD DIEM ' JUNII, ANNI MDCCLVIII IN AUDIT. HOR.TS MERIDIEM SOLITIS. HOLMIM, Typis.Direct. LAURENTII SALVII.
PROBSTEN, Hågårewårdtge och Håglårde Herr Mag. JOH. SWEDBERG. CONDUCT EUREN, Ädel och Hogagteid Herr DANIEL GUSTAV SWEDBERG. Mine Gunftige HER w arder thetta Ulla Slcademifka arbetet, * hvar dunkla fårgor, affkildradt varder y under Mine Gunftige HER : ' > V: 7 Ödmjuke JNDERS
BRUKS PATRONEN Ädel och Högaktad Herr ANDERS BARCHi U& BRUKS PATRONEN, Ädel och Hågagtad Herr GUSTAV WITFOT. RAR och Gynnare nfinnan Norbergs Sockens Minne, dnjkjont med all fjeljonfkelig fållhets tdunfkan, uppoffrat af RARS och Gynnares Tjånare JSlOHRFORS.
ffii fua prac alienis non extollunt & colunt, illis eatenus omnis iaus noneft deterénda, quoad publicis non officiunt commodis; at vero fi ul tra terminos vagantur, quos cnjusque ftudio ipfa pofuit Rei publics felicitas, nefcio an reprehenfionem potius mereantur, quam lap* dem & excufationem. Cum enim pro fua quemque virili deceat in id incumbere, ut, quam fieri unquam poteft* opibus florentiftima Rat Res publica, nihil omnino poterit sque ab officio boni civis abhorrere, ac delicatius illud faftidiüm, quo quis abreptus domeflica fpeirnlt, iisque avide inhiat rebus, qus ipfi natura vel fortuna denegaverit* Fuere tempora, quibus, fatebimur enim, Svionibus pcrfvafum fuit, externa quaelibet optima effe, fatoque quodam invido, nos in ultimum hunc mundi angulum able* gatos, commoditatibus deliciisque, quibus reliquae abundant gentes, carere quiritavimus, Sed jam mento moeftae hx cefiarunt querelae: etenim meliora edo U, féptentrionem noftrum, magno noftro publico privatoque compen^ dio, vix ulli alii regioni poft ponimus. Licet vero mults non minus quam maxims fint pracrogativä, de quibus patria noto carifikua fibi gratulari queat,
e > o ( m 5 qtieat, metalla tamen inprimis ejus-éonftituunt divitias. Profebto confitendnm eft^ ut alterius verbis utar, nihil tjfe; quid vel famam Svecia lat'tus disfundat, vel utilitatem amplioretn ajferat) quam metall'ica fodina. (a). Si nauta de ventis, utdicitur, nemine indignante, potiffimum loquitur, Ipero fore, ut ego quoque faltem veniam Tuam, B: L : confequar, ii non principis quondam, aiit Latinse aut Ro mans gentis myfteria, inftituta loquor, fa la, mores, vellitus, habitationes, quse & ipfa curioforum oculos haud immerito in fe converterint, tra iem; fed obfcurum quendam Svecis angulum, in quo natus edücatusque fum, parceciam Norbergénfem defcribere corier, quaé tamen ulti mo haud ponetur locoj quoad in Svecia debitüm metallis pretiym conftiterit» Sita eft paroecia Norbergenfis in partibus :provincise Weftmannicae ad feptentrionem vergentibus, cujus triä latera a Dalekarlia cinguntur. A partibus borealibus paroccia Hedemorenfis, nec non Söderberckenfis eft finitima; quae itidem parcccia, una cum altera Weftanfors, occidentale latus claiidit» Ad orientem Paroeciae Grytnås & Karben* ning communes cum noftra habent limites. A latere denique ad meridiem ibe lante Parcecis itidem Karbenriing & Wefter-Wåhla confines funt. Tra tus vero inträ hujus Parceciae limites, fi longitudinem fpe tes, a terminis boreis ad meridionales, amplius fe non extendit, quam ad tria, 6c quo4-^xiairril^_inilli^ ; & eftfere ejjasdem latimdinis. Parceeis Norberg 6c Weiler - Wahfa j cum Weftanfors & Karbenning, quorum illa ecclefiae Norbergenfi, hse We iter-ferneboenfi ännexse funt, unum conftituunt territo- A 3 rium, iaj Vid. JOHANNIS HOLSTENII Oratio Upf. habit. 1648, de dignitate <St utilifate rei nietalliex, quanj -«t Weftmannia percipij xegnutu Svfidicuö).
. 6 0 ) o ( 0 rium, quod hoc tempore, Gamla Norbergs Btvgßags Härads nuncupatur. (Jjt sl hl De adpellatione hujus Paroecix licet certi auid, m numehtis fide dignis deftituti, ftatuere non poftimus, val de tamen videtur probabile, illam lacui Norén fiiam debejx originem; nempe prope ab ejus litore templum Norbergenfe eft conftitutum, cui pagus circumje his ejus eft magnitudinis,ut minoris oppidi fpeciera prae fe ferre videa tur. De ipfa aütem lacus Nornenfis denominatione, non habeo, quod dicam, nifi forte hacc: haud procul a pago, antiquitus monafterium quoddam, de quo infra pluribus dicemus, fuit exftru&um, cui loco fons, Helig- Kors-Käl lare dicitur, adjacet. Refta hinc verfus boream linea, la cus itte Nornenfis iitus eft, unde quis conje lura non improbabili eipceret, monachos illi a vocabulo Norr feu Norr om, nomen quondam impofuifie. Lacus hicce undique fere montibus eft circumdatus varii generis, prsefertim metalliferis, unde tra&um hunc Norberg efie dittum, vero videtur fimile. Sunt praeterea alia loca, quorum nomina, cum fitum eorum refpe lu lacus Nornenfis indicent, ut pote Nordanfio, vulgari dialefto Nolanfiö, ver fus feptentrionem; öfianmåfaprope litus Orientale, derivationem denominationis haud parum comprobant. Aliam quoque denominationis rationem haud minori probabilitate fe commendantem, fiplacet, fiftere vale mus. Uti. prä?c.*dixi"mus, fita eft hare Parcrcia Norbergenfis in partibus provinciae Weftmannicac feptentrionalibus, forma oblortga, ut a Dalekarlia, qua tria fua latera cingatur, adeoque maxime inter ceteras Parcecias Weftmanniae jacet verfus boream feu Norden; unde altera nominis ^ ^ ; ^ ^ r - { (b) Vid. OL. GRAU Defcript. Weft. pag. 479.
minis pars Nord feu Nor. Porro cum montes illi metalliferi, feu fodinas maxime ferrese, quibus haec abundat roccia, fint inter pä- primas, quae in regno rtöftro Sviö-Gothico deteéfte fuere, cenfendae, olim forte rllis & quafi prae efcokik&g nomen reliquis Berg, quod idem ac ficat, Bergfiag datum eft. figni- Ufurpatur lum etiam nunc temporis vocabu- Berg in bac fignificatione a quibusdam Weftmanniae & Upiandiae incolis, qui1, quandoiterad regioiies metallicas faciunt, diciint : fe draga til Bergs. ' kinmt igitur vocula Berg fodinas féu mctallieam regk>nem> nis quse poftea diftin lio- ergo, hane inter & reliquas regiones ejusdem ex confideratione indolis, fitus Screfpe tu totius Nordberg Wéflinanniac, feu Norberg fuit nuncupata. videtur haec Itaque fitui ipfius loci denominationis ratio maxime adeommodäta.» Quod de Weftmannia, quae propter do Rom«metalla quoque, in ipfa fummi Pontificis aliquan- «ftimata fuit curia, (0, fapra laudatus magni au h>r, dicendo- metalla fidem Judicium tulit, ac. velatt patriam ibi fortsta ut Vtikmus illic»ffidnam & Mars armamentarjum antur pofmffe vide- (d), id ego de hac Weftmanniae parte, bergenfi paroetia Nor- affirmare aufim. Yix enim aliam mihi monftraveris, qux pro illius magnitudine, fodinis uftrinis tot tantisque ditata fit variisque operibus ad rem metallicam facientibus, ac noftra eft. Notum fuit nomen noftrae rcecis inde usque ab pa- antiquillimis tempqnbus, mpnmis {«) Fetrus den tredje Bi/koten i tvefterås, kallades Alexander af 1IL.fans och det Pdfven Apofioli/ka fatets Skattmdfiare > efter han hadde i Bijkops fiifiet i Sverige, der fern, par Kop, Silfver, Me(fing tilvårkädes, * />«W& Jknlle fram- ftajfa til Påfvens Skattkammare St kallad. Vid. PET. NIGRI. Hid. Ep. Arof. pag. }/ (<f) Vid. HOLLST, Örat. «it. Upf. hauit. Petri Skattpenning. fd. ' vtr
ob ingentem copiam metallorum, aeris pariter ac ferri, qua: intra illius limites effodiuntur. Ex monamentis conttat, quod inde a Gentilismo regio haecce metallis inclyta, tunc temporis apraefedlis metallicis, qui Berg IVargir vocabantur, adminiftrata fuerit (e). Creditur autem Rex Sveciae MAGNUS LADULÅS primus fuifle, qui MCCLXXXII. privilegia huic conceflerit regioni (/). An no autem MCCCLIV, MAGNUS ERICI, SMEK cognominatus, ipfe hunc vifitavit locum 6c ftatutum quoadam fpeciatim hac de regione agens edidit (g). Hoc ftatutum curatius fi confideremus, facile colligitur v quod aiitea quoque per plura forte fecula, cognita 6c exculta fuerit Erovincia rnde etiamhsec nunc metallica, territorium qua: hoc a Norberg Sveticenomen Gamla Norbergs fortitur. Bergßags Hårad y dicitur, Hinc quoque femper cura: fuit jregibus noftris gloriofiflimis, laudabile eorum ftudium, qui (/) Conf. Leg. Prov. cit. ab OL, GRAU 1, c. pag. 494. (/) Refcriptum R. MAGNI LADULÅS admodiun gencraliter eft conceptum, adeo ut incertum fit, utrum magis ad hanc, qnam ad aliam regionem metallicam pertineat. Pars ejus, quam refert LOCCENIUS Antiqu. Svio-Goth. Cap. XVII pag. 98, ita ha ket.* Firi den fluid at idir privilegia ok forn breeff, fom i haffdin äff wårom fordldrom, nu da wi nåfla ider warom, ok wi efter dom fpordom, tvar» ider bort* r firir wangjoma derer Manne, fom dom i gjomo fluldo hafwd, foren t flor- Uka willer åtb dom rått, fom berget flulle byggas med &c. Addamus quoque verba Nob, Domini ODELSTJERN^E, qu* legunfur in Dificrt; ISAACI GRANAGRII de prudenti ferrimonticoja Norbergeufi., Upfi 1721 habita: Af Jårngrufvor år Norebergs-Sockcn af gamla tider rikare, ån någon anuan Bergs lag, och lår utan all tvifvel vara af de åldfle\ fom i Sveri ge varit uptagne, hvilket ock af gamla Norbergs Privilegier och bref, fom i dejs Kyrka forvaras y fynneskunna aftagas, tnen grufvornas fårfla begynnelfe vet ingen, utan de kafva af ålder for god och ymnig malm varit berömde, (g) Vid, Sveriges RjJses Bergs -Qrdaingtf pag, 6,
qui In hac regione fe rei metallicae dederunt, fua au tork täte & gratia munire (b). lf v. Numerum fodinamm, quae inträ hujus parocciac limites reperiuntur, inire haud in facili eft, tam propter multitudinem earum, quam quod plurimx jam coli defierint. Qua: mineram xm cuprii dant, funt fequentes. Naß-, morberget, anno MDCCXXXII» {i) ; Stripåjen ann MDCCXXXÜI. & myrberget MDCCXLVf detefta (k). Velies circiter bis mille atque centum ex illis extrahuntur. Ferri fodinse potiflimae funt : Masgrufvan, Almenningen, Spettalet, Kiblgrufvan, Hdßbäcken, Sandbacken, Norrberget. Morberget, fub quo nomine permulta: comprehenduntur fodinac, Rodberget, Gjettbacken, Klackberget, Koblmngberget. K/érr-St afacqqe, un de ferreas minerac vehes 5 4000 plus minus effodiuntur. Métatium hocce ra de Qtrnmaltnen) non folum ufui eft Norbergenfibus motallicis & vicinis, verum etjam ad om nes fere Geftriciae officinas ferrarias, Soderberckenfes, Hedemoren&s, Husbyenfes & Folkjernenfes in Dalekarlia, nec non ad eas, quse in parocciis Weftmanniac, By, Karbenning, Weftra Fernebo, Weftanfors & Wefter Wåhla funt, quin imo Arofiam, in Fenniam inde Norrlandiamquevehendum, trans portatur. Operariorum in hifce fodinis opus facientium numerus centum circiter eft & triginta, quibus fmgulis B mer- (lj) Privikgia~FuiiT"rcgioin ctsf* fcccnret OL. GRAU h c. (i) Hunc aunum habent liter«fnefefti fodinarum ad me datas; OLl GRAU vero 1. c. Kallmoram biennio ante repertam diett. (k) De hac quidem fodina raemimt OL, GRAU I. c. 496, fed do rnen ejus non exprimit, Ita vero de illa modo laud! fodfnarum Praefedus t Norrberget och Hallfirfms grufvan blef, enligit Nuth-Sedel, upptagen den 7 April 1746; men blef ej med ftrce bearbetad fbrr ån den 18 April 1748, och få vidare dt» ena grufvan i Nmberget årligen efter den andrth
" ' to fü } o ( 1 merces XXX. thal" cüpreorum quolibet menfé folvitur. Nee-tarnen illi foli metallis effodieiidis operam dant; plerique eiiinl monticolarum \Bexgsmän) eidem labori fimul invigilant. Geteruna de fodinis Norbergeniibus tantum non omntbus fere fatenduin, quod, quta a pluribus, quorum ixoh femper endera mens: nec: una voltmtas, fimul perfoffie funt., non ubivis in inftituendis foitionibus; prudenter fatis verfatum, nec: debita cautio fuerit adhibita, unde faétum eft, ut magno; cum fodorum periculb, nec* minori. poffefforum: damno, faepius. corruerint».. VL Eo hodie eft ventum', ut prakter pfures dereli tas quindecim hacin par(ecia.exftr.ucta: lint uftrin«ferrariae (/),»... V* in (1) Nomina uftrinaruur inträ 'Parocciam Norbergehfe.ni i. ürtäb cum- reftigali, quod: ex illi«pro fingulis diebus, cum ferrtfm funditur J; publico. pcndituradferre lube-t. FJördantjo Nyhyttau tur några. Er inncbil lit med Jerntilvavkning Wetferd/upkjerra Halfvardsbenning «Lisp. > Lisp. 20. Rabbafsbcnning -,16. Roiendahl - - Ig. -Flangau, hår har fedan T7^I ej 18; vant uågoa bläsning, ifeat Ij8.' r ten år l6 Frägg' - l. Li fs däht - - -- 15» - jg, Tackhårad - «r.t 15. Fliken - > 18..Bråfors - 15- liigelsbenning 16,..Hade -!* T anledning af et tagit medium af belöpande' tionde Jernct for' deffti j'ernfvftior, har for FAh-l6 "arph Ifrunan blifvit beraknadt till godo,. 4S3 Skjeppund 1,3 Lis; und' årligen forn bhfvit betalte med penningar, circa 2.2 Dabl.Kopp;mynt, Skjeppundet, gjor - - 10637 'Bevillning, fom årligen af Hyttorna be- " ~... - -Tt Haee SOiR&M.ft Summa 10787 Dahl. JC:mt. mihi commußi«vit Pr*fe&t ledit». metall» OL. LVND- A \,.
in quibus ferrnrn sei oblomillialibraram iiauticamm-irtä* ximarum, quolibet anno 5 coquitur, & partim heic fabri-. catur, partim etiam aliorfum eudendum depörtaltfr. Fer rum autem crudum {tackjärnet), quod in uftrinis Norbergenfibus funditur, liocconfdentius optima; indolis effe-aslerere aulim, quod officins ferrariae -cantüm rion omnes in confinio, eodem opus habeant, quod cum fua-materie commifeeatur, ut perticx ferrex feliciter eudi poiiint» Praeter uftrinas hafee ferrarias, xrärix quoque ttres heic vig'ent, Persbo, Kallmora & Nyhyttan, in quibus me talium xrarium ad centuin circiter 6c triginta pondo nä^ tioa folvitur, xsque ibinc- Aveftädiurn vendendum trans* portatur... s. vn. OHicinänlfern^ funt omnino quäraor; videlicet Gt*ßöyz\ Jäfo, üb i per'ticx ferrex ad CCCC libras nauticas fabricantur. Pöflraétiir aütem a Öiiia Sara Kumman, Conjuge quundam. Ja.han..rGiölber^.. Aqua huie officinx fufficit, ut eapropter ab opere rarius definqte cor gatur» Carbonibus ex propriis filvis cxduis utitur. : Expoftatio ferri hinc eft facilis hieme j xftate vero arrtea per tacum Gne(en9. jam per viam nuper faftam, Arofiam curribus earrisque vehitur. Persbo pofieflbrem habet D:m Vet. Eckman. Ferri au tem CCCypond. nautica ibi conficiuntur» Rarius ob deficientem a quam opus "heic iritermittitut. Carbones ex prbprtfe-^jt't'r npori inferviunt, Fl.qnouiagLhaud proeul a via publica fitaefthxc officina, xo fåcilior eil exportatio* Heic etjam aliä quxdam fabrica minor, (Kmphammäre) xfget, ubi ferrum ad CLX. libr. naut. in fubtiliores pertieasf variis ufibus adeommodatas^ euditur. é -Rabbatsbeming & Mäefierdjupkjerra a i»onticolis cqjtmturi futitqüüe officinap minöres (Berpmamkamtar^ <qux i - B z r " sur» _.
* l2 fü } O ( cumreliquis eomparari nequeunt, fivé ferri, 'quod ibi efficitur, fpe&es bonitatem, five copiam. Prior CLXXV. pofterior autem C, libras nauticas dat. Aditum viasque habent hx fabrieae aeftate difficiles : Nec aqua nili vere atque autumno fuppetit. Ipfi autem poffeffores per vice«fuas portiones cudunt. Inträ limites paröeciae Norbergenfis, praeter nominatäs officinas, fita quoque eft fabrica orichalci (Meßngsbruk) JBjurfars di ta; de qua j qui plura defiderat, adeat laudatam Defcriptionem Weftmanniae (m). Nobis fufficit eam tantum nominafle, &, quod jam a Confule Stockholm» Mob. D;no KIEftRMAN poflideatur, indicaffe (»).. VIII. Parcecia haecce «o&ra, fl praediola exipias, quae ab ecclefiae miniftris coluntur, X-X-A1X integra praedia ruftica (Hemman) continet ( ). Incol*, quorum numerus non pot-. - - ' (»*) VU OL. GRAU J. c. pag. 496. (») Quinam ex dietts officinis a publiro percipiantur proventus, ver» Lis modo laudati D;ni LUNDSTRÖM exponcre Iicenr. Ita vero illfc: Krono inkomßett af kvarje Hundrade Skjeppund Stångjern årligen blir for Bruks fernet vid pajy~*00 Dahl. Kop parmynt Hammarß.att och Bevillning hopräknad, farnt af Bergsmaus ferner 76 DahK Bevillning for Persbo Kniphammare»4 Dahl. fac, -. - - 194 Bjurfors Mijßngsbrnks årliga afgift till Kronan - - - - - 600 Summa 794 Dahl K:mt* {#7 Ab? re Forfel non Fucrit, cafalogum pracdiolorum fiftere, qui codice cz pneftationum {fordbokj mecum eß eomurunicatus; funt ero Fequentia., Hemjtal J Heai;txl Kallmora - -i* I Davidsb? m Trldsbo *, s 1! Wefterdjupkjerra - ; 7 ;.i lifsdahl 2 'ä* J Halfwardsbenning 7 1?
_ ) O ( 13 potefi e/te exiguus, cum tot qperibus metallicis fufficere debeant, omnes ex metallis inprimis reditus fuos habent, Agros tarnen juxta, quantum loci natura, minime fegetibus laeta, utpote afpera & montofa, patitur, quantumque tempus rei metallicae impendendum permittit, colere m- cipiunt. Cum antea hujus quoque parcecise incolis perfvafum fuerit, fru&us ex filvis montibusque percipiendos, nunquam ceflaturos, fa&um eft, ut agrieulturam neglexerint» Quam parum autem filvae, immodieo ufui, qualis B 3 huc Flikert Arnebo Ingelsbenning Rabbatsbenning Andersbenning ^robbenbenning Öijersbo Persbo Rofendahl Ombenning Bråfors Fragg inångan - Öfterdjupkjerra Kag&bo Malmkjerra Stutbo Hönsgjårdet - Hem; tal Spjutsbo i Bogiårdet Gjåfjå - - -Kylsbo Nålet Nordanfjo 4 ii Ü i - i n i 3 9 *t i i ~5 Hårad Brunfjo Hinfebo Klacken Finfoo Norbergsby Bjurfors Nyhytta - Öftanmåfa / His adde JfräitbordeT Cappellansbordet Klockarebordet Hei»;tal X * i " 2i _ 3 TC x 9 X TC 3 9 T 8 * T 4i 2 3 V ^ Wj^ Tackhårad > Ex bis Nerdanfjo & Riddaregjärdet \ in pago Norbergenfi, praediola funt libera ( Frälfe^)\ Paftoris & Sacellaiii domicilia i-i coronae propria (Krwo) ; reliqua cenfua funt {Skat11) %
. *?.?s4 % ) o (imimi ü huc csq'-ie ferc ftiit, fufficiant, multi jam ftro dnrriiio fön* tiitntj re.iiqai, alieno maio edo&i, temporiprofpiciunt fu* furo, parcius eas cxdcndo^ St agric.ulturae, privato non mu nus, quam public o compendio, operam impendeudo. v Äsr vi 'vero pailim Fere in ipfis pratis iitifunt, im de band parum impeditur agricultura*, eo quod lölkim nimis iuccrefeu, cum armenta fua ibi paicere, ne feeni jaéturam faciant, non permittant. Agrorum equidem fines ptopagare pollent,t novalia colendo: cum vero id,non niii liivarum impendio fieri queat, harum xationem non immerito habent! non enim line caufta verentur,' rie p'rnnas negligentia^ majorumqüi praetiofum hunc tdiefaurum, iilvas loquor, pene exhauferunt, luanf : ficque res metallica cum irreparäbili eorum damno cefiet. Proinde qui fuas res Fapiunt St cogitationes1 in longinqua prxmittunt, uftrinas totas quantas, quod non antea fa- lum, cifternas, quod mireris huc usque fuille negle- Stum, Fepes item pontesque ex lapidibus conßruunt; quitjus operibus, non plurimae tantum, fed 8t potiores arbores quotannis olim impeüdebantur. Hi etiam paludeslocaqüe uliginofa atque fteulia, quae nec heic defuut, in prata agrosque fertiles, convertunt. Omnes autem hüjus parceciae incolae,.cum pafcurs abundent, präta quoque quodammodo fiifficiant, pecora 8t armenta maxim» fuo bono alunt, ita ut faepius qui non nifi. quartam, vel minorem etjam fundi partem ( hem) poflident, XII. vaccas, praeter oves caprasque, 8t ternos quaternösque habeant.ix. quibus haec abundat hsec parcecia (/>)', non _ Lacus, poffunt non incolis ejus maximam adferre utiiitatem. --/; * zjd ; ( j>)sunt mimcro olu'res quam triginta ; potiores, ut Noren, Gjafe», Sterifjon \ Ühgen, Boten, Syjuten, Or gen, &c receufet;gl» GRAU 1, c. pag, 49i, M? t'!
. # )» ( @ t J Sed vero non: tam ob pifeium eos commendavero abundantiam, quam potius ob commoditatem, quam, rei metahicae* adferunt eximiam; cum metallo ex fodinis. cruto, ferro fufo cuiave, néc non carbonibus vehendzs apprime: inferviant. Quamvis a utem hoc ipfam hieme imprimis hat,, cum. gelu confolidatse aquae brevitlimum juxta & plnniltimum iter prtebent; interim tamen ne asftate quidem veåfuram. promqvere: CetTant. Etenim per lacum Giafcn e. g. ita baud pndem ad Giaßo, cujus fupra meminimu^ v omuia, quae opus fuerant, advcfta funt, uti & fabricata bet quxli- inde avedla, donec ante aliquot.annos, viam hiuic ini finem fterni curarunt hujus officinae potteftores, Pari mödo lacus N$r n vedluram ratibus (pråmar), ab uftrinis Flän ga» & Kerdayjßü^. cqnyanfhm fecit:: per quem etjam la,- cum,metalium a fodinis Kohlningberget vicum & Klackbergetad Templo proximum (Norbergsby), ubi plures vise concurmnf v fransferri potete Ut taceam, quod frumenta a plurimis vicis, per hoc ftagnum, ad. malendinum Nordanßo molenda, tran.smutamur. * Supra. III. Monafterii montis Mariae Virginis mentionem fecimus» Cum qua: de hocce Camobio fciri jam poflunt, de fuo rendiflinms more, hoc eft ita perfecutus fuerit Reve- Lincop, Epiicopus D^.AND, O. RHY2RLIU3, ^A^psd dlis addatur?. non habeamusoptime noft'rbmk>s; officioflértiniaius' pulainusv iuu.aiipaiabiits noftrl Polyhiftoris verba fifteado. Hare vero ita te habent: Uti Norbergs Bergtia g, dårnu en* moder Kyrkia år.affamma* 3, namn, hafver medan På tvedom et var hår i landetr varit et Klotter* Möns Mar%,..Marieberg', eller:iwårfruberg kalladt, hvilket man af gamk trpvårcliga bref funnit haf- ver.. Geh. år undran vårdt af JO L HÉS^ENIUS^fom \
alla Svenlka Handlingar få noga och flitigt genomfarit, icke veft at en gång nemna detta (q) Klofter. Bilköp Magnus den andra i Wefterås hafver år 13^8 feria tertia proxima poft dominicam Trinitatis Ikrefvit under et bref in Monafterio montis beataevirginis, hodie Norabergdi&o. Uti detta Mariebergs eller WårFru bergs, fedan Norabergs Klofter hafva murrckar af Cifterciens eller Bernhardm orden haft litt tillhåll och uppehälle. Hår måtte ock varit en Kongsgård (r), på hvilken Kung MAGNUS LADULÅS,y(r)år 13 f4 och de följande', famt någre Konungar efter,,honom, ofta fig uppehållit och åtlkilliga bref utgifvit,,,fom finnas förvarade ; Men om detta Kloftrets ålder, fundation, munckar, abboter, lågenheter, öde;och un-,,dergång, hafver man intet kunnat igenfinna, utom det litfla, 10m blefvirrråmndt (//). Magni olim habitum fuifle Montis marienfe Monafterium, indicio funt teftamenta ac donationes, quibus hunc conventum ditatum voluit majorum noftrorum pietas (t). Cete- (^) Non equidem dixerim raerito vapulare MESSENIUM, cum itt Scond. lltyßr. Tom. IX. p. 79. inter Cznobia CißcrcienGum in Svecia, non tantum nominet Montis marienfe, fed etiara annuta adponat MCCLXXXVill, quo forte fundationis ejus tempus definire voluit. Conf. VASTOVII catalog. Monaßer. qui adferit, huic Monaßerio Reg. MAGNUM LADULÅS fundäraenta pofuiffc, (r) Praediolum Riddare - gardet, quod jam tum a vcöigalibus publicis eft immuiie (Frålpe >, iioic forte opinioni fidem fecerit. Alias novimus1 monafterja pleraque ejus fere fuifle & efle hodiequc amplitudinis, ut vel ipßs Regibus comraodnm hofplfium & commorationis Opportunitäten! prxberc potucrint. (j) De Rege MAGNO ERICI (SMEK) haec inteliigenda cruntj»liter rationes temparnm fibi non conßant. C/x) Vid. R. Ep. RHYZELII Monaßeriolog. Svio Goth. pag. (/) Peder Advocat upp a Davo bar år 1318, die lun*e prexim* ante fefium beati Sigfridi, jemte andre ßrfeglat Them* Sigvidsfw TefiameMe till Mariebergs Klofter* Gemfi
Ceterum ipiius Caenobii jam nulla omnino adparent vefti«gia; liquidem locus, ubi acdificatum fuit, in agros eft convérfus 8c hodie Gapellbacken nominatur» Sunt, quipagum templum Norbergenfe ambientem, vulgo Norbergs by, urbem antiquitus fuiffe contendantf«); cui fententiae occafionem forfan praebuit conventio quaedara Epilcopi Arof. OLAI Helgonis KNOP, cum incolis hujus parceciae. Quae cum, quod fciam, typis nondura vulgatafit, (pero me rem B. L. non ingratam fa&urum, Ii integram heic inferuero : In nomine Domini Amen,. Anno anativitate ejusdem MCDXXII. lndi tione X. die vero Mercurii XXIII. menfis Januarii, hora nonarum vel,,quafiye<uuificatuslanq:iflimi in Chrifto Patris ac D:ni, D:ni Eugenii,^<Iivma~]provlcfentia Papas quinti, anno ejusdem quinto, in mei Notarii Publici Teftiümque in- fra fcriptorum pracfentia, conftituto Reverendo in Chri- ilo Patre, D:no Olavo Dei gra tia Epifcqpo Arofienii, of- ficium vifitationis apud parochialem Ecciefiam Noor- bergh peragente, ac placitum cum incolis 8c parochianis ipfius parochiae tunc tenente, nec non rationes de pen- fionibus Thomtegadd ad ecclefiam Arofienfem menfam- que Epifcopalem ab antiquo fpe&antibus, cum habitato- nbus oppidi ipfius montis Noorbergh, reftantibus & fu- turis temporibus in poft modum exfolvendis favente ; ex concorai 8c unanimi tarn prxfati D:ni Epifcopi, quam inhabtfaiui unrrrcn mwkm eft-pr^ir.yejn ntajc, 6c affenfu, C?3feclu- Gencrofiff, AND. ANT von STJERNMAN Anmärkning; tili Nigri Hift. Ep, Arof pag. 24, & paulo poft ; år 1441 die Apoftoli Matthia, bar, j ernte Ercht e Bifkop Nils i Upfala &c. &c. Olaus Arof. Ep. fbrfeglat ett afiats - bref for dern, fom pifva nugot till IVårjr über 7s Klofter - bypphad. Vid, 1. c, pag, 69» C») Vid, OL. GRAU I. c. pag, 492,
i& G ) o ( # ieclufis 8c penitus dim ifils aliis- ceterk pa Hs alias in lolu- 'tione cenfuum praedi&orum practeritis téfnporibus obfer- 5, vatis, attento quod poffefliones hujusmodi plurimum 0 defolatae & inconftrucfce,, ordinatum exftitit St conclu*,>fum, videlicet, ut dé praediöis curiis 8c apothecis diclis vulgariter Gadhebodher, nunc aedificatis * St ipfis in 5, xdificiis Sc ufibus remanentibus prout ex antiqua ordina- tione 8c fundorum ipforum taxatione exftitit obfervatum» vorder infra fcriptusperomnes Sc fingulosdidbosinhabitato- 5>res univerfaliter Se lingulariier concorditerque receptus exftitit 8c approbatus, ac fingulis annis de cetera veniat»bfervandus, videlicet* ut pro tempore inhabitatores exij^ftentes ac fiindoa, pofleftiones 8c apothecas infra fcri» ptas per fe vel per alios poftidentes,. annuatim cenfurn eisdem, ut feqmtujy-lolvere teneantur, inprimis de fundis,5 & pofteffionibus, videlicet Magnus Findhfon VII oras ferri, Olaffborgare 15, 8c unura folidum. Petrus Gaefe yy i. Johan Klockare XL folidos- Ingåldher VI oras. Pe-,5 trus Amuttdsfon X.fol, Petrus Joanfon 1.Thomas XI fol..8c 4. fruft. Stegemars 4. fruft. Johannes Monachus XXX fruft, Daan 11, Arvidus X folid. Laurens Joharrfon ii. 5, de curia 8c de qualibet apothecarum fuarum XV fruft. 5, Arvidus VI oras prselens, led nunc propter damna flu- 5,vii i» BenediSlus VII oras. Envafter j. Halvardh Holm- ftenslbn VII oras. Olaff Studher II oras. Petrus Jacobi V fol. Et de apothecis videlicet Jenis Laurentii de Egis bodhe i. Petrus in Diupatserna XXX fruft. Mattis- Skoma- gare YTt fbt. Andreas i Kaldeinor XXX. fruft.. Olaff,5 Andrear V fol. de prato. Olaff Murator de curia ab anti- quo III. Sed nunc propter defolationem partis IE 5,Nec non de curia Drni Nicolai Boetii mili tis I. in fefto beati Michaelis. Archangeli expcdite perfolvent. Adla 5, funt hac in Noorbergh in ftuba curia? Petri Amundfona ^annoydie, indidlione, hora» menfe 8cPontiftcatu, qui-
<& ) ( H * i>,ybüs fupra, praefentibus Honorabilibus 8c difcretis vira D:nis Johanne in Folkor & ßenedidto in ipfo Noorbergh ecclefiarum curatis 8c NaarvonePraebendato altaris anima- rum Ecelefiae Arofienfis, nec noft Olavo Diaegn advocato,, didti montis,laurentiojoansfonac Aenglebredt. montanis ^montis fupra didti, Teftibus omnia praemifta fuis figillis 5, approbantibus, ad haec fpecialiter vocatis & rogatis. Su-,,per quibus omnibus 8c lingulis fupra didtis Praefatus Reh verendus Pater a me Notario infra fcriptopetiit fibi con- fici unura vel plura publicum vel publica inftrumentum vel inftrumenta. Et Ego Petrus Tidemänni Clericus Rorchildenfis di- cecefis, publicus audfcoritate Imperial! Notarius, qui prac- miflis omnibus 6c fingulis, dum fic ut prxmittitur age- rentur a cum prynominatis Teftibus Praelens interfui, eaque ficheri vidi 8c audivi,. ideoque hoc prar- fens inftrumentum manupropiia fcriptum exinde confe- ci, publicavi 6c in hane formam redegi, fignoque 6c no- ^mine meis folitis 6c confvetis fignavi, RogatoAcjequifitus in fidemöeteftimonium 8cfinguiorum praemiflorum Fateor quidem* vocabülum oppidi in hocce inftrumentooccurrere, curiarumque fieri mentionem, quod vel unicum eft fundamentum, quo fuperftruitur adlertio de urbe quondam Norbergenfi ; at meo quidem qualicunque judicio admodum hoc eft vacillans argumentum, ex quo aegre C 2 con- DLiilmiirtMw ÅÄNHJEtW-iiv- Aixffr^reg. Antiquit. mfcr. (ty) Hxc e fervatis Reg. Bibliotlv AmplifiT. Mag». Celfius benigne mihi conimunicavit. Sunt vero defcripta ex ipfa Oruhjelmii copia, ad quam ipfe adnotavit: Coli, med orig. Per membr. Ceteruin ipf» inftrumenti Rubricä, qux ab Örnhjelmi confeéta videtur, hxc eft. JJ/«/kop Olff i IVeflerås gor en fiadga med Norbergs Jlads inbyggare, bvad de ärligen gifva bora til Bijkops-ßolen i IVeßeräs for ßß tomtegjeld, fåfom af framfarne tider pldgfed varit, datum Norberg in fiuba curice Petri Amundsfons 1422. 23 Januaris på Latin e/e Orig, in membr.
to ' f o( @ confici poterit, urbem aliquam heic olim exftitifle. Nimirum obferves velim, lcriptum hoc effe ftilo monachorum, & quis non novit, quam illi fuerint incuriofi in genuina vocabulorum fignificatione indaganda exprirnendaque. Nihil igitur obftat, quominus credamus, oppidum heic idem valere ac vicum quendam majorem 8c conlpicuum, qualis Norbergcnßs utique fuit & etiamnum eft {*). Neque aliter fe res habet cum voce curia, hic obvia; quac cum alias fignificet bcum, übt fenatus habetur, iij allata conventione ufurpatur ad denotandum cujuslibe* privati domicilium» Caput rei eft, quod nullt jam veftigia urbis, vel Ii mavis, oppidi proprie lic didbi Norbergenfis, nec in ipfo loco, nec m fcriptorum monumentis inveniamus eile reli ta* Adeone igitur omnis ejus memoria interiiflb chccnda wir, ut non nifi in uno illa, quod adduximus, inftrumento delituerit? Certe, Ii urbs quondam fuit, eam privdlegiis ac jure fuo municipali fuisle gavilam, neceflceft: ubinam verö hodie illa, aut (al tem tantilla illorum fama? Cur ni hacc percrebefcere 8c ad nos aeque potuit pervenire, ac altera illa de privilegiis, quae rei metallicae Norbergenfi irrogalfe novimus Vetulliores Regum noftrorum? Res denique metailica, qua prae- -fertim nobilis hic.eft locus, ab antiquis inde temporibus, quotidianis quali auftibus crefcens, obfcuritati, muho^ue magis oblivioni atque everlioni urbis hujus, Ix quse fuiltet, omnino obftare videtur» Quanquam aut fuperftitioni, atit credulitati mirume faveo, mihi tarnen témperare non poflum, quominus nar ra tionem, tetram non minus, quam leculj ißius gehium 4.i vi'v?<«pri* M " "1-1. (;v) Noftrs fententisc robur accedit ex loco AMMIANi MARCtLL: in Hift. L. 33. zi, ubi de vteis loquitur in modum oppidoruttz txßrufiis, i, e, talibus, qui^ jeque magni ac oppida fuut.
exprimeatem, ex annalibus templi Norbergenfis fcraasfcriptam, heic fiftam: Anno 1602. Uppå helig Trefaldighets Sondag, gingo fyra drångar, tva af dem voro fullvåxte Karlar och voro broder, den tredje var intet fullvåxt, u- tan var en lyding, fom man fordom kallade dem, fjer- de var fex eller i ju år vid pafs och intet tkyld med de andra. Deila alla gingo til fjös atfilkia. Når nu afto* nen kom och de fkulle gå hem, och voro komne litet ifrån fjon, dår de fiikiat hade, och gingo på vågen; kom fatan och brot halfen af den ålfta brödren, och ka- ftade honom ned i en vattupuis, och når hans broder ftod och jemrade fig dårofver; tog ock fatan honom, drap och kaffade honom ofvan på fin broder^ i famma pufs. Men den tredje blef fjuk, och var några dygn ymkefig-yjmd^adesimunnen, och kunde foga tala eller göra beiket någöttttd7 clock kom han på fiftone till hål- fan igen. Men den yngfte fkedde intet, utan fof når de döda öfver natten til annan dag, och kom få hem ofkadd. Quo in Ioco ponenda fint ifihaec, vel ine tacente, neminem cordatum ambigere pofie crediderim. Ceterum ftagnum, ubi pifcaturam infelices hi exercuerant, dicitur iäigfjon, atque un o milliari a templo ad plagam occidentalem abeft. Colles autem ubi inaudita hax caedes fa la perhibetur, hodieque a cruce nomen habent, (Korsbackama); fignumque crucis, qnod ante aliquot annos vetuftate putrefaöbum corruit, in hujus rei memoriam ibi pofitum meratt^eft prserefea finna, juvenes- hos in vico Simia parceciae Weftanforfs domicilium habuifie, cumque ipfo facrorum peragendorum tempore pperi intenti efient, repentino fccdoque fragore perterrefaötos ad contincntem properafie, inque itinere, quod domum åccelerabant, nön. procul mde correptos occubuifie. ii * :T' y ;? fe
ii ) O ( 0 In modo memoratis annalibus adnotatum etjam vidi quod anno MDCCXV. a duobus monticolis relatum fit, in vico illorum Bråfors die XXVI. Maji (anguinem pluiffe, adeo ut per integram hebdomadam iilius prodigii veftigia permanferint: Quod quidem jam nominäfle fuffecerit, cum in cauffas hujus phamomem, ß quae daiitur, natura les inqvirere hujus loci 11011 Ht. Fontes, aquas ferratas proferentes, bini in ha c paroeciainveniuntur; quorum alter, qui ad oftavam partem mil- Häris, ad occidentem, a templo abeft, quorundam lantia petu- depravatus ufui effedefiit; alter ad vicummalmkierrar ad dimidiammiuiarispartern, verfusoccidentem, a templo diftans, a multis in vicinia magno cum emolumento adhuc frequentatur. Haud procul a fönte medicato, quem priorem nominavimus, in magno quodarq prope viam lapide, duplex H. incifum, ccnlpicitur. Ofioa heic fuille fupplicii locus fertur, ad quem ii, quiflagitium quoddam commififlent, nudis nonpedibus, Ted genibus a vico Norbergenfi reperent: eft autem via aut podus femita valde falebrofa; & rupes ipfk korshällarna etian?num dicuntur (y). Praeter hoc vcro, fi modo id nominis tuetur, in ambitu hujus ' paroeciae, quanturn quidem ego feifcitando fcire potui, nulla occurrunt antiquitatis monumenta.. XIII. Templum hujus parceciae, faxis rudibus aedificatum, pulcrum non minus eft, quam antiqvum. Saltim ante ini tia feculi XV. exftru&um fuifle, eo confidentius aufim adfirmare, quo certius eft, jam anno MCDXXII» Curatum» feu Q) Gcmina funt his, qux dc crucc illa in Tafeltechten, ad pagum Moo paroecix Tunenfis, narraatur in Diflf. ANDR FLODBERG dc Helfntgia, hab. Upf. Anno 1755 pae. 96. ubi cxplicatur quid fit; Krypa till kryffes.
- Andreas # ) ( f& *3 feu paftorem ecclefiac praefuifte, qui cum aliis» de reditibus Epifcoporum Arofienlrum ex hac Ecclefia prout ex antiqua ordinations exfiiterat, fanxit (20, Forma vero vix ulli templo in vicinia cedit, adeo ut Phcenicis inftar, ex ci* neribus, in quos reda&um fuerat incendio, quo anno MDCCXXVII. die XXII Junii Feria II. Pentecoftes con- flagra- (3) Conftat hoc ex couveutione OLAI KNOP Epifc. Arof. cum in» colis hujus parceciae, a nobis fuptrius. XI. allata. Paftores, qüi ab ilio tempore huic iuvigilafle Ecclefix, iuvenimus, recenfcre par cft. BENEDICTUS 1422. PETRUS THQRESSON 1495. PETRUS 1 505. NARVIBUSL^VENONIS_i<52. OLAUS Senior lntcrtmr cöiic» Upl. IJ93. OLAUS GRYTN^SIUS CANUTUS migravit ad Gagnåf 1604. LAURENTIUS SKINSKATTEBERGENSIS 1607. - -»- _ JOHANNES Laurtntii GESTRICIUS 1619 ^ccil Terneh. obiit 1642. SAMUEL Ol NOV&MONTANUS ante Paft. iii Romfcrtun* 1645. ob. 1670. JOHANNES SUNDIUS, Lett. Arof. 1671. ob. i6s6. Mag. JOHANNES SEVALLIUS, Leö. Arof. i6s8- migravit ad SwerdfjS. PETRUS BARCKMAN 1694, antea Sacell. in Thka ob. 1706. ANDERS BARCHAÜUS, antea Paftor in Skultuna 1707. ob. Ab I7jl. hor-t»mbponr xrsrpm -^J. annura-- xp>7, fawc.paycecia caruit ordinario Paftore, propter diflenßonem intcr Weftanforfenfes éc Norbcrgenfes ortam, cum illi fuani paroeciam a Norbergenfi fe» parari averent & proprio gaudere Paftore j qua qtiidem in re voti non funt compote* faßt. Interea vices Paftoris fuftinuit Mag. SAM. HESSELIUS, Americanus, usque ad memoratum attnum 1737, cum Mag. JOHANNES SWEDBERG, antea Leä. Prim. Theo!. Arof & Paftor in Badelunda, fa&us eft Ecdefiae Norberg. Paftor Prtepofituf, qui ut fofpes diu vivat, ex animo voveo.
flagravit, aliqitanto nitidius furrexerit; af vefo incéndium illud hoc magis eft deplorandum, quod omnia fere acla, conftituta, loquor, Regia, antiquitatem provinciae metallicx, fundationem ac donationes monafterii &c* adftruentia, quaevaliö'quin haud parum antiquitati foenerare potuiffent Iuris, fimul conflagratione interierint. Aedem hane ad annum MDCLX1I. usque incolae quoque parceciae Weftanfors, cum propriam non haberent, facra fa&uri adierunt; tum ver? invalefcente incolarum multitudiné& commoditate ipfa id exigentibus, facellum inibi exftrudumeft. Ornatum templi noftri, cetera egregium, atque utenfilia, per fingula eundo, enumerare non vacat. Tres campanas varii ponderis, fonitus ac harmonisc fvavis» fimae, habet, omnes poft incendium, quippe veteres in eo perierunt, fufasr~nec defunt templo Norbergenfi monumenta fepulcralia, quibus recenfendis immorarer fi ma» jorem opellae modum facultatulae permitterent. Verbd nominaflefufficiat, pofita effe illa vel ofhcinarum pofleflbribus, vel ecclefiae miniftris, vel honeftioribus denique hujus parceche metallicis. Pauca haec 8c tumultuariatibi, B. L. pro modulo ingenii atque facultatum fiftere potui, qüae ut a:qui bonique confulas, Te etiam atque etiam rogatum volo. Triadi fit Gloria Sacrse!
Typis Direc