LAURENTIO. NATURS. QUAM, Suffragante incluto Collegio Philofopbt. Mag. PRIMIS. DAHLMAN, Moral, & Polit, Profefl. Reg. & Ord.

Transkript

1 J. t>eo DUCEf DISSERTATIO PHILOSOPHICÄ, PRIMIS De NATURS. QUAM, Suffragante incluto Collegio Philofopbt Upfaliaifi, Mag. VIR 0 Ρ R SI D Ε, CELERERR LAURENTIO DAHLMAN, Moral, & Polit, Profefl. Reg. & Ord. Publice ventilnndam fiftit PE7RUS H. WASENIUS, MEDELPADUS. In Audi t. Carol. Maj. Die XIX Juni* Anni MDCCXLIX. Boris ante meridiem folitisv UP SALI &

2 c S:se R:x M.tis MAGNA: FIDEI VIRO, Reverendijimo PATRI sc DOMINGO, DOMINO OLAVO KIÖRMNG. S S Theologiac DOCTORI eeleberrimo, Ecclefiarum per Norlandiam occidentalem SUPERINTEN* DENTI Adcuratisfimo, Regii Gymnafii Hernofan" denfis EPHORO > Confiftoriique ibidem PRiESIDI Gravisfimo. MJECENATl MAGNO. IGnofcas» hafce, Reverenäiffime. Pater, quod levisfimas omni prorfus nitore deftitutas, pagellas Ve nerando Νomini hio confecrare aufim» Eo audäcise haud procesfifiem, nifi folita illa bonitas, qua oinnes C^menarum cultores, prsecipue vero clientes Tuos femper amplexus es» fpem mihi faceret, le Revefen (lijjtme Pater, hunc rudi Minerva elaboratum ingenii fcetum ferena fronte accepturum effe. Qyem benigne öt accipias, Keverendiijtme Pärer, fubmiita ac venerabunda mente etjam atque etjam obfecro. Sero no tetur illa trillisfima dies, qua Te, nobis ereptum, lugeamu^ ; fic Dicecefis Hernofandenfis, Farnilia Tfta nobilis/ima clientesque Tui, praefidium & fulcrum, quo nitantur longa annorum ferie habebunt firmisiimumi Permanfurus, dum vixero Reverendijjimi NOMIN IS TV i cultor & eliens humillimus PETRUS H. WASENIUS,

3 Staé R:x M;tls C UBICUL ARIfS^ Generops ξί Nobiltfftmis DOMINIS, Dn. JAHANNI HlfcRTA, Ordinis Eufiferi EQUITI Spiendidisiimo, Da ISRAfeLI BROMAN, M&CENA 7IB US MaGNIS. SIngularis ille iavor, quo, Generoß & Nobilißtmi Qb* mini, me omnesq,ue artium liberalium cultores femper arnpledd dignati eilis, animum & fpem mihi addit, Vobis ingratum non fore, quod leviculum hocee Specimen Academicum Nominibus Veßris faerunt fecerim. Erit quaüscunque hajc lucubratio mea t fignum fummce venerationis, qua Vos profequor, continueque profequar. Adipieite itaque, quod dcvotisiimo obtéftor animo, irmoxios conatus meos, fereno > ut foletis, vultu, & facite, ut in Vobis Patro«nos habeant PropenfiiFimos. Pro perenni Veßra, Ge* neroß & Nobiliffimi Dominik incolumitate ad fum mum reruin Statorem nreees hindere ardentißirrtas nunquam defiftam: velit Vos, Veilramque Generofam & Nobiliflimam Fainiiiam, in annos bene muitos iofpites coniervare: quo Patria noftra, Familia quibus ine annume- Veßra Nobiliffima, clientesque, ratum habeatis, ornamentum & folatium habeant certiiiirnum; ita vovco femperque vovebo permanfurus Nobilijjimorum NQMINVM VESJROliUM cultor devotiflirnus PETRUS FI, WASENIUS,

4 Generofis atqiie Nebilifftmis D OMINTS, Dn. NJCOU STJERNMARCK, Equeitris Metrop* Legionis Majori maxime incluto:. Da PETRO II ] Ε R T A, Equitum ad Legionem Nobilium Magiitro maxime ftrenuo, FAT KO ΝIS OPTIMIS,l \70bisr Patron! Öptimi, idem honos, ac Roma Ulis oliin, qui meritis in Patriam, fortitudine in hoftes & benefieiis in clientes praefuigebant y ftatuas fcilieet columnasque decernebat, merito debetur, qui glorias bello partse id femper additis, ut artes libera les earumque amatores maxime foveatis. Mihi profeélo, per quatuor armos, quibus Vobiscum mihiagere H» euit, tot gratiae & favoris mere paterna exhibuiiiis doeumenta, utiis enumerandis nedum demerendis, imparem me prorfus agrrofeam. Accipiatis itaque, qucefo, Paironi Optimi, hafce laborum Acad. primitias, in certiffimum gratiffimi animi fignum; levibus chartee paginis, non fhtuse laρ idege infculptuirr. Supremum Numen indefeflis fatigare conabor preeibus, v elit VoSj Veftramque Familiam nobilrifimam, omnigena fe ficitate & benediétione ornare : fic mihi reliquisque elientibus Veftris humillimis nunquam deerit, de quo iiobis in finu nullo non tempore gratulemur. Per» manfurus ad eineres usque NMifimrum NOMINUM VESTRORUM cultor devotliiimus PETRUS H, WASENIUS,

5 VIRIS adrnoä, Reverendis &Przclariiftmis Dommr,, Mag. AND REM Mag. ABRAHAMO SÖDERSTRÖM, BÅNG, Pafiori in Tuna, Attmar & Pafiori in Torp&BorgF6 r St0deMedeIp.MentiiT.& ad> Medeip.MeritiiTÅ adj.diffrv Diftr. PfGepofito, AdcuratiiT. Prspofito Adciiratiff. Prout Prceceptori olim FideliiT motoriutantea Dexterrim% ita Patrono, qua par efi, animi veneratione, colendo. neran ita. Patrono jugifcer de ve do. Mag. BFRNHARDO wahlberg, Pafiori in Fernebo Gefir. MeritifTimo & adj. Diiiriél. Prcepofito Adcuratiilimo Pa^ trono ac Fautori, omni ho noris cultu, profequendo. Mag. HENNINGO tideman, Pafiori in Rodon r ås &c. Jemtl. MeritiiT. ut Praeceptori. olim Ionge DiligentiiT. åtapatrono jam certiffimo ε L a v o Mag. frisendahl, Pafiori inegéfdmunrå &Hég iiö Ang. MeritiiSmo, Pra> ceptori& Nutritiout quondam optimoj ita Patrono o- mni animi veneratione fu^ fpiciendo. Dn. JOHAN NI ER. HUSS, Pafiori in Lit, &c. Jemtl Digniflimo, Prasceptöri olim & Benefaétori PropenfifHmo. astatem coiendo. Dwiitatis Svecia-' t<g Fidei VTRIS, Dn. PETR. HÖGBERG,! Dn. JOHAN. SC HEDIN, Officin, ferreas Patrono acl Officin, ferrese Infped:ori ad Mac&myra in Walbo i Gyfinge inferneba Ge- Geftriciee, f ftriciie, Fautorihus Öptmir. In tcitcram venerabundae mentis animique gratiffimi, ob pliirima in mc cellata bcrcficia, h^fce qualcscunciue lucubrationff9 Acadern, in fpertr ultcrioris favorii» curft omnigesac fclicitatis profpcritatisque voto, Nomiwbns Vcftrisj Fatroni, Promotcrcs & Fautores fropeniiiiimi, ut maxime dcbui, dctiicare atque offerre volui Admodum Reverend. CT Speffat. JSfominum Veflrorum euhtfv obicrvantifllrrttts' ητκυ* η. Wasenius,

6 I. Ν, 3.. I. Praeliminaris. Upremi Numinis furorna potentia atque Sapientia m eo non tantum maxime confpiciuntur, quod omnia tam animata quam inanimata ex ni h i lo produxerft inque ordinem pulcerrimum difpofuerit; fed etjam, quod e- undem femel a fe inftitutum accurate obfervet clementiffimeque coniervet. Hiec, qui mente oculisque paulo tioribus atten- intuetur, in fummam Conditoris admvratio» nem non potefl; non rapi. Neque admiratione mi nus dignum judicemus, quod Deus Optimus Maxi mus talem animantibus conceiterit vim atque potentiam, ut, quid illis ex ufu fit, natura etjam optime norint. Et quam vis eximium adeo ammans horns fit, ut multo longinsque difiet a cetcris animantibus v quam ceterorum genera intev fe ä iflanr a), quipgé qui natur am, i. e. rationem, oft imam ducem babeat, quam tan quam Deum fequitur & cui paret b) animaque gaudeat immortali, lumine inteileclus, facultate res dijucföcandi & eligendi praedita,- cujus refpexttu fanftiur audit

7 ) o ( ι aüdit reliquis a mmal, mentisque capacius alt* t tf qiicd dommari in cetera pojjit c) > habet tameri ho rno, ante ufum rationis, cum reliquis animantibus qu&^dam communis, qua; t iic<,t rationis expertia, ve hement! tarnen impetu, in id, quod natura ipiis, tänquam utile praeiixit, feruntur. Quam am autem haec potiffimum iint, in quibus homo, ante ufum rationis, cum reliquis animantibus convenit, hac qualicunque diitertatione leviter adumbrare annitar. Tuse, B. L., Jiumanitatis eff, innoxios meos conatus in meliorem accipere. pariere. ä) Hugo Gror. Prdg. VI, jj) Cic. de Seneél. caf. II, c} Becbm. in not. ad Grot. Proleg jf. VI. fc IL Prima natura ab ipfa tendentia aq propeniipne, five principio a tuoio & vi intnnleca adtiva, quam iurnmus rcrum flätor? prima creatione, unicuique animanti indidit, difta eile contendimus. Defumfit harte vocem ex Stoicorum libris EIoquentise Roman«Pater Cicero, erudite differens, ejfe qutfdamprima natura, rot πgärα mrdt φνσιν, quicdam ccmfeqüentia d), alias inftinélus naturalis, principia naturaha, prtncipia naturs, initia naturalia, prim<e conaliationes, vocari folent. Vocabulum naturse de cetero tam late patet, ut, quot fuere un» quam Philofophi, tot fere hujus vocis acceptiones in medium protuliffe videantur- Veterum nonnuili per natiiram tam Deum ipfum, quam mundum intellexerunt, Illum naturam naturantem, hunc vero naturam vocarunt naturatam* Alii iterum omnes res > hoc

8 8 «ÄS ) o ( hoc in mundi fyftemate obviasi tam refpe&u exrftentix, quam eifenrise, & proprietaturn illarum, naturam appellant, quo illud pertinet, cum dieimus: non åatur in verum natura &c. cügnojcimus ex natura, I. e. ex rerum creatarum exiftentia ac proprietatibus. Et liquidem alia creatio nobis agnofcenda non fit, prseter illam, quam fummus fapientiffimusque Conditor femei perfecit, ita hac ipfa cun&is rebus creatis talem indidit vim, ut, fecundum indolem & propriefatem fuam, effeihis, ad finem ab illo intentum ten* dentes* producere potis iint: unde quid nos per na«tfurain indigitemus, facile intelligitur. d) Ge. L III. fin. cap. 5, 6. j.. III. Per prima natura intelligimus ca i quae homo 5 ante ufum rationis, natu ra communia habet cum reliquis animantibus, ad quae natura quodam impctu ftruntur. Communia qusedam cum animalibus hominem ha bere dieimus, & quidem ante ufum rationis, five quatenus illa natura fu«inflindus ac propenfiones feqvuntur, quibus adeo reliqua excelient animalia, ut hominem multis fuperare videantur modis. Quam ob rem etjam nonriulli veterum, quorum affecla Rorarius praeeipue exftitit, omnern moverunt lapidem, ut, animalia non ratione folum gaudere, fed ea et jam melius quam homines uti, adftruerent e): quod nullo modo evinci poile exiftimamus. Ne autem quis fibi perfuadeat, nos eorum fequi caftra, qui illa, pro mejris machinis, habent, ingenue fatendum eft, nos to* rum ampleäi fententiam, qui ftatuunt, brutorum actio ne

9 ) ο < CS2» tres a prmcipio quodam immateriali pendcre eaque ratio» nisquodamanalogogaudere. Itahae de rejoh.crellius /): Homo ruter ammantia folus ratiene, -profrie dtda, frzditus eß, in illum ttjam folum trim volmtcts, tum virtus & vitium t tum denique pnemium pccna. In hruta tamen animalia tadit aliquid fingulis ijlorum malogum, in ca frtfertim, que funt perfediora & difciplin* alicujus capmciora. Eft enim in Ulis prvnum ali qua facultas rationi rejpondens, qua, nen de rebus modo jucuttdis ac utilibus quodam modo ratiocinantur > & de ratione iilorum adipijcettdorum difpiciunt, fed ttjam viam fibi a Deo prefiriptam s fen redarn quan* dam vivendi ralionem, naturafuae Confentaneam, qu<c koneflati analoga tß, agjiofcunt. t) Rerarins in träd. quoä animalia bruta ratio* me utantur melius hmine Libr. /. Edit. Amftel. 16^4: f)!foh. Crellius htk. Cbrift. Libr IL cqp. I. f. nu. IV, Prima natura: cum jure natur# ronfentiunt, arque hmc etjam imago juris natur# datur in homine, ante ulum rarionis Sc in animalibus ratione caren tibus. Ad prima naturse bomo ante ufum rationis pa» riter ac reliqua animantia (na inclinatur ac ducitur natura ^ II»): ante ufum rationis homines libere 3gere nequeunt, bruta vero libere nunquam agunt, ra tione namque deftituuntur: per ccnfequens ad id, (luod eorimi fpedtet falutem ratione & inüitutione o- B pti»

10 . 5 ié β» )of mß ptimå Creatoris ducuntur. Jure etjam natura* novi«mus nosmet obligari ad nofixam quaerendam falutemi pätet itaque prima natur«cum jure natur«confentire^ & per confequens, quod imago juris naturas apud homines ante ufum rationis & animalia ratione carentia reperiatur. Hane ob cäüitam Ulpianiis affirmavit, jusrlaturzeße id.quoänatura omtiiä éthiitialia de* mit eaque jurisperiiia cenferi g); quod tamenproprieintelligendum nen eft; etil enim & homines & bruta, qtiatenus primis natur«conformiter vivunt, faciuntj quce juri naturs conförmiä funt, bomines tamen non eå intentione hoc in cafu agunt, ut legi natur«voluntatein fuam fubmittant ac obligationi fu«iafisfa* iant naturalis nec bruta5 quum juris natur«notitiä in ipfa non cadat> led natur«quadam neceflirate in id, quod iliis conveniat^ ferantur» Hinc Perillufiris Wolfius : Jus natura^ idem efi hominwn ac brittorum, Commune, aciiohesqué de quibus difponit jus naturte f perinde in bomines ac bruta cadunt; bruta autem ex naturs quadam neceffttate faciuni, quod juri natur<z conjorme eft; bomines vero eäsdem eidem convenienter åeterminant hbere, cum a regula ifla difcedere J) pop fint cs fepiffime dipcedånt i attamen inde aclionum ré\ gula divérfa non eft b). g) Libr. I. /, jf.# b) Perillufi. Wolf.in hot* fubcef. Marb. An. ijzp. Irimefl. Drumah v.. ' Qnoniam jam. IL monuimus, hominem ciirri reliqüis animalibus> ante ufum rationis5 impetu quo«dam natur«ferri; idcirco, quo clarior res evadat v hoc paucis illuftrare conabsmur. Cllitl ratio fit facultas nexum yeritatum univerlalium per-

11 periplcicndi» & ens rationale, quod eadem facuitate gaudet ; ita uiiis rationis nihil aliud eil, quam potenria ailus eliciendi ad intuitum nexus veritatum univetialium JlCCeiiariOS i) Licet autem ratio hoipjni fit efien tialis; ufus tarnen rationis homjni non connafcitur, fed acquiri debet, quod nullo alio modo, quam ratioci«nando fierj poteil: ufus enira rationis notiones univerfales determinatas prafupponit. Nos autem nor jtiones univerfales natura non babemus, unde liquet, nos per cffentiam ac naturam animae ufum rationis non habere; fed illum acquirendum efle. Facit huc j exemplum jiivenis urfos inter educati, a Connore traditum k), qui, quamdiu inter urfos degebat, ubi -nullus illi loqueite locus-fuit, nulla cum alüs hominibus confvetudo, tamdiu etjam adiones a ratione pendentes edere non potuit, fed, ut brutum, yitam *transegit fuam: quam primum autem ei commercium cum aiiis hominibus contigit, non tantiam pedibus eredus flare didicit, fed fera etjam natura exuta, fe ut hominem ratione gaudentem decuit, geffit. Facillirna hinc ratio eil conciudendi, ufum rationis vix prius in infantes cadere poife, quam confortio aliorum & ufu ferrnonis compotes evadant. Oleum iiaque & operam perderemus omnem, fi ufum rationis brutis tribuererrms, quum ratione non tantum, fed fennonis etjam ufu & confequenter omnibus proprie fic didis ratioclniis, deftituantur. Hifce itaque breviter pramiitis, ad promiffa pergere & faltem generaliora, in quibus animalia & homo, ante ufum ratio nis conveniunt & ad quas impetu natura f@runtur, OToneie animum induxb Bs ftl

12 ftir ) c c iß O Wolf. Pfycb.Rat. SeS. Ltap. iw. f. 4 fl. c$ 432. it). liernb. Cennor. in Evang, Med. artit. ij- p. m, 133. tit. a Wolf.PJycbd, Rat: Seil. L Cap.l V: : får.. VI.. Amor vits homini cum reliquis 3- nimalibus natura communis eil. Omnes enirn vita gaudentes illam amare eamque ne perdant* omntbus eonniti viribus obferva mus. Eft enim illa fundamentum omnium bönorum,, nihilque nobis> tam gratum efle poteft, quod non pro» ea lubenter exponimus : frt quod Dei hominumque Inimicus infeufiilimus fateri eogitur t cunba, inquit,, t\u bomo habetdat pro anima fua 1% Unde etja nr Seneca nullwrt animal ad vitam prodit, fine metu mortis m). Quamobrem, cui contigerit animans quod* dam in agone conftitutum videre non potuit oculiis non: perfpexiße auribusqiie haufifie fuis» quomodo» fonum ediderit triftem, quomodö oculis, omnibusque corporis geftibus: Γιgni iicaverit y quantus amor vitas, fuamque acerba mors fit. ΐ) Bob, Cap. 11 v, 4. m) Sense. Epifi. izr~^ 5. ' VII. Amorem hunc icquitur coniervaitio iui; Qui fe fuamque amat vifam r operam etjam na1* vat, ur, quantum fieri'poteft r quibuscunque modis; femet confervett Haec eft illa naturse. lex, quam höminibus aeque ac reliquis animalibus; ipfa prima natu ra inculcant. ÄnimaJia ratione earentia hane legenr accurate fequi> exemplis-atque experientia facile döcemur, & dudum a veteribus obfervata leglmus* Pullus ovo sxcmus quanqjriiautn frgpllim ovis incubaiw t«ψ,

13 0^2?. ) o ( te rerrovetur, granula rnilii objeda roilro ftatim cof ligit,, quam vis, id nondum ab alio fadum viderit.. E- rucse ftmul ac ex ov.ulis fuis prodeunt., foliola recen~ tia arborum depafcunt., nondum ab aliis edodte. For> Miica hiemem nondum expcrta grana in futurum ufum; diiigenter colligit., Quisnam hoc niii inftindus docef. naturalis? f. Vill. Norr autcm alimenta folum mccekferia appeterc atque. colligerer icd ca ecjam quae lunt lalubria eligerc noxiaque; natura rejicere norunk Egregie hane in rem mentem iuam exprimit Se-- tiecac Tenera qnoque animalm e materno utero vek quoque modo. effufii, quid β infejlum ipßs, protintis normt, (f mortijera devitant n). Sic, quaenam herba quodnam gramen niturse iälbbrius fit r fenfibus; diftinguere poitunr. Quid? quod lbcaj alimentis abundantia, commodä atque tutiora appetantnidos &latibulä fuis naturas optime congruentia exftruant &. eligant.. Hinc Petrus GaffendusCommunijfimum inna» nwique (minibus< eß ut, quod bonumr quoä commodum^ quod gratum profequantur. Cum* homine'ufu adhuc* rationis deftituto res eodem modo fe habet; quse' e» nim ad vitam fu/tentandam ejusque confervationern conducunt, ab ipfis incunabulis, natura^ dbee r obfervar. Sic infans miper editus r reliquai ut taceanvmam* mas,' undé fe nutr-iat1, alimentumque habeaty adpetit. Mominem quidern per lapfum mifere depravatum efie». fandiora nos döcent Qraculay quamobrem. etjam. ineuntibus ilatim annis^ affeduum; turbine &eutdlney raalis exemplis &' perverfa pra va con mftitutiöne, tärm

14 '»4 (SJ-3 ) o t «Ä3? M' ' fam lumen rationis quam prima naturs, fspius prä dolor! fuffocari animadvertimus; hoc tarnen non ob- "ftat, quo minus ab illis homo non abreptus & fedu^ Ylus, natura monente rationeque moniirante propendeat & feratur in id, quod fibi utile & proficuum fit. "Thomafius itaque animalia & homfinem priori refpe- &u confiderans, deteriorem hominum quam creatufarum fortem reputavit.' Si bominem, inquit, penitius fntuearis, mi{errima efl creatura. A natura enim res fibi noxias feu malas amat, & utiles fen bonas abborret, cum tarnen in befliis regulärit er deprehendiintur appetitus prorfus contrarii. Ρluribus morbis bomo efl obnoxius, quam befliß. Quin immo befliß ratione carentes melius quam bomo nortint media, ad confervandam fanitatem ξ$ vitam utiha. Porro cum a befliis & aliis creaturis bomo medicamenra petat; bomo reliqtiis crcattirisad confervandam fanitatem corporis magis nocet, quam prodeβ. Homo naturaliter incunat ad auiciendos fibi morbosif)abborret a rebus fanitatem corporis confervantibus o\ ti) Senec,Epifl> 121.qua a capite adcalrem boe argu- mtnt.egvegie illuftratur. o)prolixe Tbomaf.c. Ltf.jefeqq. IX. Coniérvationi defenfio lui optime ctjam jniervit. Non minus hoc in animalibus quam hominibus mirandum eft, quod fingulis tales vires natura attri buts atque eoneeits fint, qus jllorum defenfioni apprime inferviant. Hinc Xenophon; Τά ζώοί ettizot- ΊΟίΐτινά μά%ψ motzet» icåg ενος άλλα μαβοντα 7] παξά ιης φύσεως. Omma animanttum genera pugnam norunt ab quam, quam non aliunde quam a na tura

15 ; o ( tura diiicerunt ρ). Et accoratios Gallenos: φ«/ tératf εχαςον εχείνω τω μεξέι τ3 σώματος άμυνόμενον ο των άλλων ύπ εξάγει. Μοσχος μεν χνριττων τξίν φΰσαι τά χεξατα, Πωλσς <Γ um% λαχτίζων, %δέπω ςεζέαΐς ταΐς όπλαΐς; ωσπεξ ys το μεν σχυλάχιον δάχνέιν επίγειων χάν μηδε'πω χοατεξχς εχει τύς οδόντας. Videmus animantium quodque eo ad jui Um tuteuti, quo måxime valet. K1am o vitulus nondum enatis Cornfbus ea parte minatur, B) eqvuleus nondum firmatis wigulis Calcitrat & catellus åentibus nondum. Quod qu seda m vi non pofiunt ι robuftis morfitat r)\ id aftutia efficere ftudent. Sic vulpes fuos anfradtus* Sic et- quibus canes Venarites feducat, bene obfervat. jam cetera <, naturse quodam inftinétu ίίύ defenfionem riorunt: periculo eriim eminenteb fugiunt & antris ac latibulis iuis fefe abfcondunt. Qua de re Laélantius: funt a nima Iia, quee latibulis fuis divbrfos & ptures exitus pandant, ut, β quid periculutft inciderit, juget pateat obfeffis t). Homirieni quoque hunc naturse inilinélum in fui defenfionem fequi, conflat Unde Galteiius ; Homo anipial eft, *cui arma quidem agnata nun funt, (ed apta armis parandas ac trabandis manus s). Qua eij.'m pro armis uti fponte fua nec aliunde edoftos" infantes viderrusi quod & vidit Ariftoteles, dum dicit: mclnum komini efje pro haßa, pro enfe ξ$ pro armis éjuibuslibet, quid omnia poteß fumeré ac teuere t)% Ad defenfionem fui* non parum etjam ira confert/ quam animalibus seque ac homkiibus vires in fui defen fionem au gere nemo non obiervät. p) Cit.aHug. Grot. Lib. Ϊ. cap. H. ff.i, r)la- Bani. de opificio Dei cap. 2. ρ. m. 57, s) Gallenas de u/u part. prifm. t) Arißot de part. anim. IV. tap. X. jjr.x.

16 w ) O c. X. Ut autem fin is conditoris internus, propagatio icilicec animaliunx, obtineatur, neve prorlus faomines & animalia dcilruantur coniortium divedi fexus ipia natura appetunt; Argumentum fåne evidentiffimum furamse fapien tise Conditoris eft, quod unieuique animali, talem indiderit ftimuium, ut, in fuae fpeciei propagationem, cum firnili alterius fexus conne&i cupiat; ld autem omnera adinirationem iuperat, quod u- mimquodque animal ftii generis fimilem pra aliis e- ligere natura novit. Hinc Cicero : in brutis hoc apfaret t ut fe åiligant, deinde, ut vequirant aliquas alias animantes, ad quas fe applicem ejusdem generis idque faciunt Cum defiderio o cum quadam fimilitudine amoris humant u). Quamobrem Syracides: emne, Inquit, animal dihgit fimtle fibi5 ita & homo fimik Jibi diligit w). u) Cic. Uhr HL de Bin. w) Syracid. Cap. XUL v XL Concepti foecus prciervationem na tura commendat. Matres pariter ac mares de fobolis prafervatione fohicitos eite obfervamus; quamobrem nblla fera tam atrox, nulla beftia tam fteva datur, quas hanc natura reguiam ut plurimum non obfervet. Hinc matres prä gnantes plerumque latibulis & nidis quiet, raro in periculum quoddam fe projicere, videmus$ mas autero^ quod

17 ) O C if quod fuum eft, diligentiftime obfervat, alimenta matri dorni verfanti adfert, ne fame pereat. Pericula eminentia avertere anxie iiudet* Adgreflores, (i non vi, inultis tamen feducere quaerit artificiis. Quamobrem non femper juxta matres fed longius ab Ulis commo rantes iis profpiciunt. Quis autem onania naturoe abfcondita & mirabilia enumeraae valet? funt profe<fto omnia figna fummce Condiforis fapientise, captumque noftrum longe fuperant. Quis animalia certis temporibus confociatione mutua abftinere doeuit? quis ad e» jusmo.di opus ea jmpelleret, ii per inilinaum naturse fd non haberent? Inter homines, quis fibj thori fociam adfcifceret, quse mari nuberet, quis focietatem conjugalem adpeteret, cum tam muitas folicitudines & moleftias ftatus fecum ferat conjugalis, ii natura hoc non valide commendaret? Merentur verba cujusdara heic adierri, iocommoda matrimonii animo fecum pen fitantis: Deum, inquit, alio modo, quam äcerbi(fim& generatione, hominispropagationem voluijje optaremλ. XII. educationem ultimo natura Prolis vehemcntiifime mandat. Fundamentum fuum hcec prolis educatio etjam in amore 5 quo parentes in fobolem natura feruntur, ac foepe amorem fui ipiius excedit, quaerii; de quo Carjteiius ita: Amor, quo fertur parens in fiios liberos adeo pitrus eft, ut nihil ab ipßs confequi cupiat, nec eos oliter poffidere velit, quam jam habet; vel Ulisjungt arftius'. quam jam eft t fed illos conßderans, law quam alios fe ipfos, querit eorum bonum ut fuum proprium > quin etjam majori cum cura, utpote tum concipiat fe & illos totum conftituere, cujus melior farsipfe non fit, fepe eorum utilitatem fue prefert s C nec

18 ig&g? ) O C <g*2> nec metuit fe ρ erdere, ut eos jervet. x) Cui teflimoniurn perhibef, präster alios, Rex David, nunciata morte Filii Abialonisj cofitriiiatus enim afcendit ccenaculum portie, & in laerimas effufus fic exclamavit: Filt mi Abfahrt: Abfahrt filt m : quis mthi tribuat, ut ego mörtar pro tel Abfalon tili mi, filt mi Abfalon y). Η inö Auguilinus: Naturalis flimulus paremes ad editcatiönem librorum hortatar. Filium velfiliam alere patri ne~ ceffe cfl, propter ipfvn naturaltu Et Diodorus Siculus : dyzb'/) γάξ 'fj φύσις όιοζσχζλος ά'πασι τοϊς ζώο/ς έ<γϊ 7Γξος Διοπήξησιν μόνον εαυτών, ά>λώ χα) τών yswoμένων, Δια τΰ συγγενχς φιλοζώιας σας Διαδογάς εις uihov uyzaa Διαμονής χνχλον: optima magifira natura eft cun ffis am ma Itbus 110η tantum ad filt fed & ad prolis [ux conlervationem, ut c oanat a hac caritate continua jucce/fio ad ceternitatis circulumpervcniat. Ut & Apollonius: "Απασι $s ζώοισιν r\ ψνχη τεχνα. Animalibus quaβ vita funt partus fiii. Porro hasc necefiitas & obligatio fobolem alendi, quamdiu fe ipfam alere nequit ejusque curam gerendi parentibus injun&a videtur > non folum ipfa natura, fed etjam proprio parentum fado, fiquidem prolem ipilmet generarunt Et fane proli fusc magnam facerent injuriam, ii eam ideö tantum modo generaffent, ut peri? ret. Generando igitur videntur fefe ultra obftrinxittci fobolem educandi. Quomodo unumquodque animal hane naturse legem feqvatur, in propatulo eft z). *) Carte/. de pafjf. cap. LXXXIL y) ILSam: XVIII, v. sf* z) Fqregie hac de re Dn. T/acus Bi berg«in Dißert. De Oeconomia naturs Upfi habita

19 ) O ( Ϊ9. XIII. Perplurima fane circa hane nobilem materiam mihi dicenda e/tent; at per circumcifas facultates longius progredi non datur. Reliqua itaque curiofioribus natura: perfcrutatoribus examinanda relinquimus 8c finem huic noitrae diflertatiuncul verbis Senec natur bona celebrantis imponimus: Confumatur hominis benum, Ji id impleverit, cni nafcitur > quid enim ab ιίΐο ratio exiqit? rem facitiimam, fectmdum naturam fuam vivere. Epiffc. XLI. Et Ciceronis; officium, quod ab homine ducitur, hane primum habet viam, deducit ad convenientiam, confervationemque naturer: quam fi Jequimur ducem, nunquam aberrabimus. De offic. Libr. I. Cap. XXVIII. Ipfi ioli benedidto iummo rerum Statori iit laus 8c gloria fempiterna! TANTUM.

20 Min Herre, Ehuruwål iag nåftan år aldeles owan, något zirligit och nått i pennan at författa; hafwer jag dock, då J, min Herre, framgifwen ett iå wackert prot af edert qwicka fnille, ftorfta ikjål thertill Hwad jag therfore fkall göra, wet jag jfannerligen ej. A t tillägna Eder edert wålförtjenta beröm, tyckes mig wara en aldeles onodig fak, halft fcm J, Min Herre, med defta wackra blad, for/kaffeη Eder ett, fom långt och wida ofwertråffar mina klena ord. Tillåt föfdenfkull, thet jag tager mig frihet at υπ/ka eder lycka. Jag föriåkrar ock therjåmte, att intet fkall wara for mig hwarken angenämare eller önikeligare, ån att få hora, thet min Herre, fedan han lagt till ryg ga the til Parnaften ledande ftegen, bl ii wer be krönt med then heder och the belöningar, fom idoghet och dygd beftåndigt i fitt ikjotefora. AND. BERNH. WAHLBERG,