g. F. F. 0. s. 1. D. T. 0. M. DIssERTATIO GRADUALIs PREsTANTIAM HOMINIs EXPONENs, Cujus PARTEM POsTERIOREM, Consenju AmplijJ. Faedi. Fini, in Reg ad Juram Acad. VIRO MAX. REI ER. atque CELEBERRIMO Dno cakolo MEsTERTON, 8. s. Theol. DOCT. Log. «sc Metaph. PROF. Reg. & Ord. Publico examini modeste suhmittit stipendiarius Regius ALEXANDER FALANDER, OsTKOBOTNI ENsIs. In AUDITORIO MAJORI Die XVIII, Decemb* Anno MDCCLXII, H. A. M. C. A B 0 Irapressit JOH. CHRIsTOPH. FRENGKELL.
'. >v >y\ "/ - 'i '1
. VII. Ante annum & quod excurrit, Divina adjuvante gratia in parte Dissertationis nostrae priori, quum convenientiam & disserentiam homines inter & bruta breviter delineaverimus, jam ipsam pra?stantiam hominis prae brutis animantibus, quantum vires permittunt, paucis perstringere conabi* mur. Atque primum ad praestantia!!! essentialera indagandam nosmet conserimus. Condidit DEUs sapientissimus hominem anima rationali, facultatibus ornata splendidissimis praestantissimisque, quarum ope non potest non veritates earumque nexus facile perspicere. Per hanc homo est id quod esl, & per hujus ahsentiam homo hominis & nomen amittit & naturam. intellectus, quo instructus est
20 homo, illum reddit idoneum ad negotia eademque gravissitna obeunda riteque administranda. Hinc aliorum dicta, scripta variaque judicia & rationes, nec non omnia sa6ta, res gestas varias integrarum gentium hominumque singulorum, instituta, mores consvetudinesque distincte perspieere & an bona vel mala sine, dijudicare valet. Potesi etiam res praeteritas sibi tanquam praesentes sidere. Potest denique quod majoris cst momenti, ex comparatione idearum earundemque ad se invicem relatione, plane novas atque abffractas formare nec non illas ipsas tum inter se invicem, tum cum aliis comparans, num conveniant vel repugnent, judicare O). Quanta intellectus humani est eminentia, exinde clarissime pateseit, quod dissicillimas simulque nobilissimas excogitaverit scientias, quas prolixe enumerare, brevitas proposita non permittit; sufficiat tantum vel quasdam exempli loco proserre. Quis ecdipsin solis in calculum revocavit? Quis ejusdem latitudinem & dissamiae illas stupendas, quae inter eundem aliaque corpora coelestia sz tellurem nostram intercedunt, determinavit vel po* tius dimensus est? Quis denique quietem solis & motum terrae, licet longe aliter nostris appareat o- culis, indagando invenivit, nisi intellectus hominis? Quod ad globum nostrum terraqueum attinet, quanta sunt quae ingenium humanum attentione observavit investigavitque? Quos lapides variaque metallorum genera? Quas arbores herbasqqe homo in usum suum adhibere valet? Quis ar-
21 ses illas perelegantes* quibus sodetatem humanam abundare videmus, excogitavit? Quis artem navigandi? Quis artem muticam? Qssis typographicam? Quis artem ballisticam? Quis denique res manuarias, certe artificiosas, finxit, nisi homo? Ut plura alia, quae non poliunt non hominem laudibus celebrare illustrissimis, sicco transeamus pede. Tot eniso & tanta haec sunt, ut iisdem ne e- numerandis quidem, nedum describendis debitisque coloribus delineandis, vix unius sufficiat vita. Homines quicquid agunt, ad certos reserunt sines, mediaque, quibus sines illi obtinendi sunt, sapienter eligunt; bruta autem temere & inconsiderate ad id, quod agunt, serri, quisquis ad actiones i- psorum vel paululum attendens, facile videt. Praeterea mirum quantum hominis prae reliquis animalibus exinde elucescit dignitas, quod actiones hominum omnis coactionis sint immunes, adeo ut homo prout lubet, in omnibus rebus ad agendum vel non agendum & hoc vel illo modo agendum se determinare queat. Voluntas enim hominis, quando ad aliquod silum adhibet consensum, confestim & vel minimo ejusdem nutu omnia corporis membra ad mandata ipsius exsequenda, maxima eadcmque exactissima conspirant harmonia (d). Et licet corpus hominis vinculis iisdemque arctissimis constringeretur, & omnibus, qui unquam excogitari poliunt cruciatibus constigeretur, voluntas tamen a nemine cogi potest, & cogitationes ipsius, ne hilum quidem, ut e veritate discedant &
22 ad aliud consentiant, adigi possunt. si vel homo cruciatibus afflictionibusque ad aliquam actionem edendam cogi possit, voluntas tamen illam ipsam actionem non approbat nedum ceu bonam appetit, sed eam ob rationem tantum consentit ut majus malum evitare queat. Pulcherrime itaque Cei. D:nus Buddeus operationes, inquit, sine intellestum sine voluntatem (pesles ita comparata sunt, ut hominem inter res creatas omnes natura nobis notor, longe no* bili[simum proslanti(simumque esso demon(irent. Cumque rerum adsio slabilium slrustura admirabilis, pulchritudo quanto magis & usius omnes- in admirationem» consicit mens noslra conjiciet, qua res omnes sere totius univer[i complectitur, & per artes varias ejusmodi opera producere potesi-, qua elegantia & artificio cum natura operibus quodam modo certent, certe non mimu quam illa admiratione digna. junt (e) O quanta in co splendet generis humani prae brutis animantibus praestantia» quod immortalitate animi sibi gloriari queat! si hominum veluti brutorum anima; cum suis destruerentur corporibus, illud certe miserrimum illis inserret statura, & ardentissimum illud felicitatis desiderium, quod rebus praesentibus in hac vita satiari nequit, non posset non ad instar frugum in desectu humoris succosi marcescere. Haec immortalitas efficit ut homo gloriam sui Creatoris aeternis immortalibusque laudibus concelebrare queat.
23 (4) Vid. Jean Francisct Budd, Thes. Theos. de atbeismo p, (*) Eiegantissme bae de re mentionem facit D, W, Derham in sua Phy s. Tbeol. Lib. y. Cap. r, ( s ) Cons. Budd. Lib. a nobis citatum. (a) Vid, Bcrnhard Nieventyts rccsytcr gebrtnicl) bcr 2Bc(t buraclj* sims P- I9t* & Kryg, nat- Tbeol. parr, I; p 8 g. 207* (r) Cons, Budd, Thes, Tbeol, de atb, p. 313,. VIII. Delineata in. antecedente proslantia anima humana, jam etiam corporis humani pro brutorum paucissimis evolvemus. Quando corpus humanum performamur, certe stupenda nobis occurrit admiratio, nam tanta sapientia, arte* elegantia atque harmonia conslatum est, ut nihil in hocce universo reperiatur, in quo tantum artificium elucescit & quod tantam meretur admirationem. E recta atque excelsa corporis structura DEUs Optimus hominem pro aliis exornavit animantibus, ut eo melius cmlum tanquam suum domicilium & patriam ad quam prosiciscitur, contemplari, animum* que c rebus caducis & mundanis ad coelcstia & aeterna elevare queat. Elegantissime hoc indigitat Cicero: sunt, inquit, in terra homines non ut incola atque habitatores, jed quasi [pedator es superanm rerum atqae coelesilum, quarum spestacultm ad nullum aliud genus animantium pertinet (a). Cetera a- nimantia, ut pronis capitibus in terram deflexis adstructa esie observamus, ita & terrenis sc cadu-
24 cis illorum adquiescere desiderium sudo clarius o- siendunt. Uxc erecta corporis humani constitutio est animae ipsius in actionibus sssis dirigendis peragendisque longe convenientissima. Haec etiam essicit ut eo commodius & majori cum promtitudine ad omnia circumspicere omnesque eventus & pericula, si quae immineant, evitare queat. Praeterea o quam admiranda in faciebus hominum fulgeat Majestas, quanta dignitas & venustas, quanta eminentia & - elegantia, quae non potest non praestat tiam longe maximam illis comparare! Reliquorum vero animalium vultus quoad maximam partem formositate & pulchritudine destituunrur. En quanta varietas summa admiratione digna, in faciebus Pinguiorum hominum observatur! Quanta quoque utilitas * quae ex ista redundat varietate! Nam quantum ad omnes actiones humanas ut pacta, contractus aliasque inventiones conserant, nemo qui modo rei indolem genuina mentis trutina pensitaverit, ignorabit* Ut de varietate vocum, quae ad perfectionem hominis promovendam, mirum quantum conspirat, nihil dicamus. Brutis vero animantibus talis non adest nec vultuum neque vocum varietas, sed omnia & singula sere individua ejusdem speciei, tam quoad ipsam corporis structuram quam etiam voces, pari passu ambulant, His accedit adhuc illud quod perfectionem corporis humani longissime auget, nimirum quod exstruxerit DEUs hominem manibus, quarum auxilio ad res consiciendas certe splendidas mira seruntur
25 ptomtltudine; in quibus etiam eminet ctrs 51!a perelegans scribendi, qua cogitata sua ex uno orbis termino ad alium & quidem circa totam tellurem transmittere potest. Brutis, quoniam intellectu destituantur, Creator sapientissimus nullas dedit manus, homines autem, qui soli intellectu sibi gloriari possunt, manibus instruxit, ut sinibus ipsis injunctis sufficiant obtinendis. In hanc rem praeter multa alia more suo eleganter d;sserit Cei. D:nus Budd. Cum ad alium eumqne nobiliorem sinem homo conditus esset, membra quoque qitee ei sacerent eique propria ejjent, ipst concejja siunt {b). Et licet omnia quae faciunt, manibus praestare nequeant, ejusmodi tamen instrumenta, quibus res subtilissimas & insimul elegantissimas dissicillimasque efficiunt, manibus consicere possunt. Hinc pulcherrime Ludovicus Vives Walent. Homo tot artes manu excercety tam varia prosert, tot opera admiranda magno ingenio inventa & exculpta (c). Et Cicero Quam : vero aptas, quamque multarum artium mini(iras manus natura homini dedit! Digitorum enim contradas facilis, sacilu nue porreclio propter molles commi(jurea, & artus, nullo in motu laborat. Itaque ad pingendum, ad singendum ad, scalpendum, ad nervorum liciendos sonos ac tibiarum apta manus ist, admotione digitorum. Atque haec oblectationis, illa necesjitatis, cultus dico agrorum exslrudionesque tedorum, tegumenta corporum vel texta vel (ista, omnem que sabricam aeris & serri: ex quo intelligitur, ad inventa animo, percesta sensibus, adhibitis opisicum manibus, omnia
loquitur, nos consecutos, 26 ut tetsi, ut ve[uti /a/tv, porsimus';, urbes muros domicilia, delubra haberemus (d). Paucis ut multa complectar: omne quodcunque tam ad salutem hominis promovendam eumque ad felicissimum reddendam, quam ad immortale decus illi ipsi comparandum excogitari potest, maxima cum copia DEUs optimus homini largitus cst. (d) Vid* Ctc. de natura Deor. Lib. II. Cap, LVI. ( ) Cons. Budd. Thes. Theosi de ath, p. 310, 311. (cj Vid. Lud. Viv, Walent. de veritate fidei Chrisl, p» 140. Vid. Cic, de nae. Deor. Lib. III. Cap, LX, Eleganter quoque D. Kryg* Ir, Men as sili nae. Theol. de praestantia corporis humani & prxctpue de manuum, excellentia nec non D, Derh. in sua Phys. Theol, Lib, V. Cap. II, ctx. Adstructa essentiali hominis prae brutis excellentia, jam ut ad accidentalem disquirendam, nosmet accingamus, instituti postulat ordo. Finem creationis hujus nniversi esle gloriae Divinae manisestationem & felicitatem creaturarum rationalium, jam dudum extra omnem dubitationis aleam posltum est. Nam DEUs cum sit ens Persectissimum, non potest non gloriam suam maxime appetere*, & consequenter cum sit optimum & jam ab aeterno
27 se videret beatistimum, eandem quoque aliis quatenus in entia finita cadere potest, communicare voluit beatitudinem: natura enim boni ita comparata est, ut bonitatis buae tbesauros longe lateque disfundat aliisque impertiatur. Praevidit itaque Creator sapientissimus gloriam ipsius a mutis illustrari non posse animantibus. Alia ergo ut crearet necesse habuit, nimirum capaciora tantae felicitatis. Eam ob rem hominem tantis perfectionibus condidit, ut perfectiones Divinas posset cognoscere, easdemque summis laudibus celebrare, nec non suam promovere felicitatem, ut ex illis quaein antecedentibus attulimus plus satis apparet. Quum igitur homo ad'tantum & tam egregium sinem, ac gloriae Divinae manisestatio est, conditus sit, prona stuit consequentia, illum brutis animantibus longe esso nobiliorem praestantioremque. si ad creationem hominis & brutorum oculos nostros convertamus, certe & in hoc momento summam hominis prae brutis apparere praestantiam, nemonisi inhirsutissima absurditatum monstra incidat, dubitare potetl. Nam antequam homo in theatrum hujus mundi prodiret. omnia quaecunque ad felicitatem ipsius promovendam & delectationem ilii adserendam inveniri possunt, apparata suerunt, & quasi exspectarunt hominem ut silum Regem & Principem, qui haec subjcerent. Et demum quum ex saseiis nihili in praesens introducendus estet univerlsim deliberato, consine hoc factum est totius s. sanctae Trinitatis (#). Bruta omnia gubernaret & cujus potestate sese
28 autem quando creanda essient, jussiit Potentia Crea» trix ut secundum genus & speciem suam hominum in usum existerent & in hujus universi prodirent theatrum. En quanta praestantia hominis, quanta gloria & dignitas exinde patet, quod secundum i- inaginem DEi conditus sit, hoc est, quod sapientia & jnstitia hominis; concreata; etsi finitae, suerint quasi imagines DEI sapientiae & justitiae. Ut taceamus dominium in ceteras res, quod erat quasi species potentiae Divinae. (*} vid, Gencs. Cap, I, v. 36«. X. Creatus est homo propter se suamque felicitatem, bruta vero propter hominem. Homo, ut jam ex antecedentibus patet, viribus gaudet discernendi bonum a malo verumque a salso. Gloriari quoque potest quod notitiam de aedificio & spectaculo hujus mundi, de se ipso, imo etiam de suo Creatore Cjusque voluntate, secundum quam actiones suas dirigere tenetur, facillime (ibi comparare queat hoc est, quod maxima & gravissima negotia administrare,, nec non opera Divina, immortali pompa coruscantia, spectare valeat. Homo itaque qui talibus exornatus est facultatibus, existentiatn suam felicem censere & delectationem exinde ca-
29 pere potest- Bruta animantia e contrario non pro* pter se* sied' propter hominem condita esse, quisquis haud ignorat. Nam haec nihil perpendere valent} sed instmctu quodam cceco, sine ulla ratione, judicio & consilio, ad illas seruntur actiones, ad quas edendas a Creatore ordinata sunt. Et licet in quibusdam animalibus admirandam observemus calliditatem docilitatemque, exinde tamen nimis praecipitanter, illa ratione esse instructa, argumentaretur-, eam autem ob rationem, quaedam prae doci- ceteris provida Divina cura majori prospexit litate, ut eo melius se conservae & hominum commodis inservire queant. Non itaque judicare valen/, ad quod & quam ob caussam vita illis concessa sit, nec mundum, nec se ipsa neque silum Creatorem cognoscunt, nec denique suas actiones ad certos sines dirigere possunt. Edere & bibere & genus propagare suum, sunt illae actiones sere o- ranes, quibus bruta animantia occupantur & necessitate quadam naturae seruntur. Quis autem tam horrendis absurditatum monstris esset saseinatus, ut illa ipsa eam ob rationem saltem vitam gerere balbutiret? Hoc certe perinde soret, ac ve//e adsicere bruta animantia sine ullo sine intento esse creata. Quum igitur sibi ipsis prodesse & laudibus, suum Creatorem concelebrare nequeant, prono quasi stuit alveo, alium esse sinem ad quem condita sunt, id estj neccssario dari alios, quibus utilitatem adserunt & propter quos existunt, nam alias frustra essent condita. Et quis alius esset hic sinis,
30 quam utilitas hominum? Hominem enim sidum bruta ad necestarium vita? usurn cultulctbtase aetoma modarc posle, experientia quoque Dtstatbt; Qsp praeterea brutorum conditionem & naturam cohsial derat, facillime deprehendet omnem iliorum laborem & operam omnesque actiones eo tendere, ut hominibus inservire queant. Nullum ex vita sua habent usum, sed propter hominum utilitatem existunt, & absque illis nihil prodessent. Quid quaero e slet mundus & totus hicce terrarum orbis longe splendidissirnus sine homine? Nihil certe aliud quam asylum ignorantiae, solitudo admodum horrida & quali domus sine incolis. Quid eslet navis sine rectore &, quid exercitus in praelio sine duce? Pari ratione quoque mundus sine hominibus. Quid denique eslet in mundo apparatus ille elegantissimus puta omnes res creatae animatae & inanimatae sine homine? Certe ut ita dicamus, ceu siupellectilia sine aliquo qui illis uteretur? Quis gloriam Divinam promoveret bonitatemque laudibus extolleret? Quis benesicia Creatoris longe maxima depraedicavi & adoraret? eumque submisla veneratione coleret Quem in sinem DEUs mundum condidislet? Omnibus latissime patet, quod summum Numen brutis animantibus ad certos sines consequendos magnam indiderit inclinationem ; hanc autem necesle & non sponte sequuntor* Et quamvis volatilia multa cum arte & solertia nidos Tuos construant; eosdem tamen faciunt uno eodem que modo sine ulla eruditione exercitioque, saltem ab
islssin&n naturali. 31 Aranea vix ovo exdusa telam suam solitam contexere incipit, etsi hoc nunquam antea factum esso viderit. Pulcherrime itaque seneca; najcitur ars isla non di(citur, $. XI. Quando eminentiam hominis, quae illi ex so* cialitate & vita civili prostuit, noslras subjicimus tonslderationi, facillime convincimur eandem varii esso generis maximique ponderis, quod gratis dictum, nemo nisi in horrida ignorantis barathra praeceps ruat, contenderit. Ne autem limites brevitatis propositse transeamus, & dislertatio noffra in magnum excrescat volumen, suffleiat tantum vel potistima, ex quibus non potest non intelligi allatam veritatem silia cademque evidentistima radiare luce, in medium proserre. In vita humana elucesicit ordo isdemque elegantissimus, nam gaudet siocietas hominum aliquo superi ori, qui leges ad quarum prasseriptum actiones omnium sunt instituendae, proponit. Quisvis heic certas habet a- ctiones certaque officia & negotia, ita ut alius ne* gotiis alterius se non immiseat, sed suo sungatur munere, quo sit ut omnis consusio evitari queat. Bruta vero sine lege & ordine vivunt & in tenebris involvuntur densissimis. In vita humana floret pax & tranquillitas, bruta autem rapinis ese-
32 dibusque semper exponuntur, quia animal robu» stius infirmius devorat & ruinam eidem citius serius accelerat. Unde quivis nisi jovem pro junone amplectatur intelligit quantum genus nostrum prae* brutis animantibus etiam bae in re emineat. Loquelae usu, quo bruta destituuntur, non possunt non homines admiranda cum dexteritate cogitata & animi sili sensa aliis communicare» & quidem grandibus verbis & splendido dicendi genere silum sermonem tanquam sale & praetiosissimis aromatis adspersis, suavissime condire. sed quod longe majoris est momenti, possunt quoque cum Creatore stio jucundissimum instituere colloquium eumque eximiis celebrare laudibus. Tanta itaque loquelae est praestantia, ut sine eadem tota haecce mortalium scena summa cum miseria interitum deploraret suum. Possunt praeterea homines eruditionem Tosidissimam vastissimamque sibi comparare, cujus ope ad res obeundas dissicillimas praestantissimasque admiranda seruntur alacritate promtitudineque. Patet hoc sudo clarius vel exinde quod varias scientias carundemque intima secretissimaquc adyta exacte perlustrari queant, easque ad magnum jam e- vexerint sastigium. Bruta autem eo usque progredi nequeunt, ut aliquam disciplinam' vel totam vel aliquam partem addiseere poffent O). Dignitas hominis mirum quantum exinde quoque pateseit, quod gaudeat facultate canendi, ita ut vocem suam vario modo secundum certum tonum, ambrosia mirifica ornathra, flectere, nec non cantionibus
33 (bis religiosis DEUM collaudere queat. Animantibus brutis, licet haec prorsus non deneganda sit sacultas, longissimo tamen illorum ab hominis cantione distat intervallo. Nara ad certum tonum, ut homo, Vocem suam redigere nequeunt, & tanta svavitas, lepor & symmetria, quae in hominis cantione inest, minime in eorum observatur, multo minus DEO collaudando hymnos contexere valent. (4) Vid. Val. Psjch. Hat. 29$.. XII. Jam instituti postulat ratio, ut ad praestantiam hominis prae aliis animantibus exinde deductam, quod omnes res creatae inanimatae quoque hominum in usum conditae sint, nos pergamus delineandam. Tota haec artificiora' & splendida universi compages ad utilitatem hominum maxime conspirat. si systematis hujus mundani magnitudinem, omnium elegantissimam harmoniam nec no9 pulcherrimam dispositionem contemplamur: si inquam latitudinem caeli ejusque sollemncm apparatura, cujus amplitudo tanta est, ut nemo mortalium cogitationi assequi valeat, certe non aliter possumus quam gaudio exsultare & insimul admiratione ve-
34 nerationeque erga DEUM persundi maxima devotissiihaque. so!, lumen illud totius universi longe splendidissimum svavissimumque, hominibus imprimis utilitatem praestat maximam. Nam totum huncce terrarum orbem collustrat omnibusque ejusdem incolis jucondissimum prassiet habitaculum.- Luna noctem reddit lucidam & iter facientibus prbdest maxime. Omnia elementa insignia atque egregia hominibus praestant commoda, hi quoque summa cum excellentia solertiaque illis uti possunt. Praeter hoc quod auxilio ignis varia ihstrumchta, *ad oeconomiam & rem militarem nec non ad artium varii generis incrementum necessaria, astaque sere innumerabilia consiciant, excogitarunt quoque varias machinas easdegaque artificiosissimas, qua? satis superque ob oculos ponunt, quanta in ingenio humano eluceat prsstantia. Admiratione certe digna censenda est ingenii humani vis, quod invenerit ejusmodi machinas, quae vi ignis ingenterh copiam aquae evehere nec non surorem ignis aedisicia destruentem, alio igne repellere & supprimere possunt, Neminem latet quam sapienter homines aquam ad commodum silum promovendum convertant. Quanta cum solertia ventos ad utilitatem suam applicant? Tanta quidem, ut ope ventorum ab una mundi parte ad alteram & to- orbem iter sacere & navigare queant. tum terrarum Haec vero omnia, bruta ne concipere quidem nedum sacere valent. De terra quid dicamus? Nemo nisi crassis ignorantiae tenebris involutus, ne-
35 sclt quantum hominibus praestat usum, & quanta cum sagacitate eadem utuntur. Ut plura alia silentio praetereamus. si itaque quid pulchrum, si quii amabile, si denique quid magnificum in rerum natura suspiciatur, praedatum certe est hominis* ingenium, quo tam admirandas & splendidas res in medium proserre valet. Quando creaturas animatas perlustramus, facillime perspicimus, illas maximum hominibus adhibere usum, quod vel haccc verba elegantisiima, quas testimoni! loco proserre lubet, non possunt non plus satis indigitare. Tigrar, Loar, Bi6rnar, Rsisvar, Hfirmeliner b3- ra fram sina dyrbare skinn androm, (id est, Msnssiskom) til nytta. Hundar msiste hela dagen ut jaga radiuret eiler Haren, at Msnniskan ma nyttia dem til sin s6do: sjdsva hasva de minsta vinsten as sit arbete. GraslVinct drisver Kaninen utar sina miner, Msinniskan til tienst. Hsisten, Elephanten, Camelen maste bsira de tyngsta b6r- dor: Oxen draga plogen: Koen midlka; Fsiret bara fram ull: Renen draga achian: svinet och Igelkotten pl6ja jorden: Mullvaden upkasta myl- < l«n, at grsis och 6rter i hsinne lactare ma kun- «na ssi sig: Falken ssinga soglar sit Manniskan; H6nan s6da oss med sigg; Tuppen npvsicka oss om ffrsta msirgonenj G6ken och Larkan om dagen; Trasten om morgonen och astonen; Nsiktergalen siunga ocklqvsida s6r oss om hatten. Psisoglen glimma med sine gyllende sisidrar at ssigna vara 6gpn. De msista soglar ssisoru stor-
36 kar, Tranor, H5grar, Gi ss, svaner, Ander,** starar, Bosinkar macte slyrta sirligen om vahren hit til oss i norden; 6msa sina quarter raot h6-* cten at de s6drc verldsens lander, at de mage** salla slere solkslag i Mnder. Fisltarna macte sly** fran det sekra bassens asgrund, hvart ar np til** de osakra ctrsnder upctiga, i floderne sara fran*! den ena ctranden til den andra, ester manader** och dagar, at de hopetals mage as diuren soglar** och oss ssingas. Vrak soglarne ctallas hundrade** tals i leder pa slack-a si6arne och sasom en not, s macte drisva siskarna i ctranden at de d&r lactare** as oss sangas macte. Fiskmasorne macte sida da-** gen slyga 6sver vatnet, at gisva tilksnna hvar** sisleen under vatten ligger ssirborgad. syrianiske** stugan skal lysa om natten at vi as dess lius se * mage. silkefraasken spinna sa lang trad at vi {* mage kiadas. Biet med sa ctor insida hopsuga** honung ssir var Isckra tunga. Hasvet siels ge- * nom ebb och flod macte dageligen kacta til ctr3n-** deme hsigar as snsckor, octror, hummer, ait til** msnniskans tienct (a). (<») Vid. Dn» Arch. Lianae! < al Ottt Uti insecterne, p* 4, s,. XIII.' Breviter adhuc perstringcre conabimur illa* in quibus bruta animantia quasdam prae- homini-
37 bus habere videntur praerogativas. Homines quando in scenam hanc prodeunt, tanta exponuntur imbecillitate, ut line auxilio aliorum vivere nequeant. Nam praeter hoc quod vestibus, quibus vim frigoris & injuriam aeris repellere pollent, destituantur, ad victum sibi adquirendum felicitatemque snam promovendam plane quoque sunt inepti. Bruta autem suffragante experientia, mox quando in u- niversum hoc projiciuntur, alimentum sibi quaerere possunt & a natura vestibus apparata sunt. sed quando hoc argumentum penitius ponderatur, non potest non praedantia hominis in eodem elueescere. Quod homines recens nati tanta laborent infirmitate, socialitatis exinde evidenter apparet necessitas, nam sine socialitate homo non modo soret miserrimus, verum quoque frustra existeret. Praeterea quod homines in hujus mundi spectaculum nudi prodeant, in eo etiam praedantia eorum & benesicium Creatoris elucet uberrimum. Nam, quum ad Dominum reliquorum animantium creatus, nobilioribusque prae aliis exornatus sit facultatibus homo, voluit Bonitas Creatrix, ut in vedibus quoque earundemque varietate ipsius prae aliis e- minerct praedantia. Benesicium certe ed sat magnum quod vedes pro diversitate temporum mutare easdemque secundum lubitum sibi consicere queat. Hoc autem minime sacere posiet, si natura illum vedibus prospexisset. Homo itaque, qui magno & eximio gaudet ingenii acumine, multa ad corpora sua contra vim frigoris aerisque con-
38 servanda necessaria invenire potest, st manibus, quae (unt instrumenta ad omnia longe paratissima, vestimenta praetiosissima sibi consicere, nec non varia aedificiorum genera, mulca arte & elegantia ornata, exstruere valet. In eo etiam bruta prae hominibus habere videntur praerogativam, quod magnitudine corporis, sortitudine, velocitate, levitate & inserioribus animae facultatibus hominibus antecellant; sed huic objectioni sufficiant verba haeccc D. Arch. Linn., quae ita sonant: Natu-** ren bar icke gisvit oss risvande klor och glupske u tander, som Tigrar, men sbrstandet har lart de- la k6tt och ben bsttre An de. Vi hasvora ej 4* satt den styrka som Elephanten; men vettet lart tamja den starkaste. Vi hasvom ej satt sa snailt * lopp som Haren; men snillet lact sanga den snal Vi hasvom ej satt hander at grasva genom laste. jorden som mullvaden, men estertankan lart ge- nomgrasva harda hailebargen. Vi hasvom ej 'satt'* senor och spol sora Filkarne; dock har var hjer- u na lart oss limma til bagge Indierne. Vi has- w vom ej satt vingar som Foglarne, dock har ut-<s rackningen lart taga neder soglen utu ssiyaerne. Vi hasvom ej satt 6gon skarpe som Loen; men omtankan lart genom Tuber se slackar i plane- terne och genom microscoper se adrorne i Lu- sen. Vi hasvom ej satt rytande mal som Lejo- net, derk lart genom Tubas stentorias, klockor och sr cken dundra mer. Vi hasvom ej satt h6rsei iom viilsvinetj dock genom Tubam acu-**
39 *sticam ffrrmatt h6ra nogarc. Ar altsa s&rnustet det sdlaste GUD och naturen gisvit m nni- skan, hvarmed vi sa b6gt 6sverga al a andra skapade ting (»). (4) Vtd. Arcti. Linn. < «1, om «st inscctexne p. 8, 9.. XIV. Quid autem haec omnia, licet & praestantiam hominis prae brutis animantibus plus satis arguant %. quando illa, quae adhuc supersunt, consideramus, quaeque tanti sunt porsderis, ut iisdem indagandis depraedicandisque mortalium vires haud sufficiant? DEUs, ceu summum bonum, in quo omnes persectiones & realitatcs infinita eademque exactissima consentiunt harmonia, tanti aestimavit hominem, ut quando per lapsum iilum lugubrem & nunquam satis deplorandum, in peccatum & summan\ incidit miseriam, se ipsura propter salutem ejus morte crudelistima assici permiserit. Hoc certe est argumentum quod non potest non dignitatem & praestantiam hominis maxime depraedicare. En quanta in eo eluceat praestantia, quod licet corpora hominum putrescant & ad pulverem redigantur, de hoc tamen sibi gloriari queunt, quod iterum resurgant & gloriosis immortalibusque cor-
poribus induantur. 40 Hinc quamvis artificiosissimum hoc ac vastissimum mundi systema & insimul o- mnia quae in eo reperiuntur, intereant, homines tamen soli cxistentiam suam continuant. Illi enim de altera post hanc, meliori & aeterna vita sibi gratulari pcssunt, ubi in coelestibus iliis domiciliis, jucundissima cum suo Creatore communione beatitudineque fruuntur nunquam terminanda. Tanta hominis prae aliis animantibus est dignitas. sed propter rationes easdemque gravissimas, jam vela contrahimus. Faxit DEUs Clcmentissimus, ut homines facultatibus & viribus suis nobilissimis ita utantur, ut gloria ipsius in saecula saeculorum promoveri & concelebrari queat.