Do CT. DAN. BOÉTHIO, ETH, ET POLIT. PROF. REG» ET ORD«

Transkript

1 E X P O S I T I O PRINCIPIORUM MORALITATIS ET REL1G10N1SAD POPULÄREM SENSUM ACCOMMODATA, C>UAM VENIA PHIL. UPS.. AMPL.OED. PRÜSIDE Do CT. DAN. BOÉTHIO, ETH, ET POLIT. PROF. REG» ET ORD«f. P. CAROL. ERIC. LMSTAD1US bothniensis» IN AUDIT. GUST. MAJ. D. XII MAJ! MDCCCIS. H. C. UPS ALI -ffi, Liturii Jon. F*. Ejman, Reg. Actd, Typogr.

2

3 IN SACRAM REGIAM MAJESTATEM SPECTATJE FIDE1 VIRO, CELEBERRIMO DOMINO FROFESSORI, DA VIDI aschulzenheim EQUITI AURAT. REG. ORD. DE WASA, ATqUE REG. ACAD. SCIENT. HOLM. MEMBRO, PATRONO SUMMO. TIROCINIUM HOCCE ACAD MICUM S A C R U M votuit, debuit Niens devotisjimus CAROL. ER. L-ffiSTADIUS.

4 VÄLBORNA FRUN, -FRU EVA ELEONORA vom SCHULZENHEIM FÖDD SAIVIÜS. S7 JL rån den fimd, då Ni forß anförtrodde mig vården om Eder fon-> har Ni altid med godhet anfett mit fvaga hemådande at ic ke fvika detta fortroende, det ßorfla Ni kunde gifva. Tillät at jag der/or lemnar et offentligt vedermdle af mm tackfamhetfamt förfåkrar, at mim0 af Edert ädelmod fkal följa mig til ßßa ögonblicken af mit lif ÖARE. ER. XjGSTADIUS»

5 E X P O S X T I O PRINCIP10RUM MORALITATIS ET RELIGI0N1S AD POPULUREM SENSUM ACCOMMODAJA. = ' ägs 1 Procemium. Quamvis ii non fiiftus, qui Philofophiam certis & indubiis principiis intiiti negemus; quin potius eam, aeque ac Mathefin, evidentisfitnae demonftrationis capacem fö re putemus; tamen eorum fen ten tias albos calculos adjicere nequaquam posfurnus, qui praecipuas ejus veritates compendiaria quafi via illis innotefcendas fiftere vetant, quibus non contigit ex profesfo Philofophiae invigiiare. Hi fcilicet non minns philofophiae, quam communi hominum utilitati, male confulunt, quippe qui, mortalium ftudia a vero facilius indagando avertentes, ipfa iilius adyta minus frequentata reddant. His igitur animo perpenfis, operae pretium fore duximus, fl, fpecimen academicum edituri, fundamenta moralitatis & religionis ad populärem captum magis accomodata, minus licet ftricte demonftrata, proponeremus, eos imitaturi, qui fyftema planetarum brevi pingunt tabella, quo earum motus, atque exinde exortae temporum atque apparentiarum vicisfitudines, tironibus facilius appareant. A te tamen, L. B. prius expetimus, velis benigno animo virium noftrarum imbeciliitati indulgere, quaeque a nobis diéfa fuerint in mejiorem interpretari parten*. A Ne

6 Ne vero quis nobis vitio vertat, quod fundamenta religionis fundamentis moralitatis contexuerimus, illaque ab bis infeparabilia prorfus propofuerimus; eum pe*> pendere oportet, nos vocabulo moralitatis non nudara legalitatem, multoque minus externum morutn deeus feu urbanitatem, fignificasfe, fed eam intimi pectoris puritatem, quae a naturalibus hominis viribus nutnquam emanare poteft; fed a vi re vera fupra naturam pofita proficifci debet, & quse absque religione confiftere non poteft, fed qua ademta, vicisfim ipi'a religio corrumpitur, nomenque fuum non meretur; nobisque faeile concedet, religioni aeque ac moralitati male confuli, fi earum prineipia familiarisfime a natura conjuntfta, hominuui pesfime locata ope a fe invicem feparentur,. i. Homo a reliquo naturae complexu libera fua voluritate praefertim diftingvitur, h. e. ea facuitate, qua ipfe atftionum fuarum auétor eft, nec ut cetera omnia caeca fertur necesfitate. Hane indolem, qna venerationis, asfenfns vel probii, prout bene maleve nos gesferimus, capaces evadimus, nobis tribuimus omnes, realitatemque illins & fadtis & verbis quotidie conteftamur, quod innumeris probari poteft exemplis, fed in mentem revo» care fufficiat famiiiarisfimam in Svecana lingva loquendi formulam: rå for och icke rå för en fak. Ignis alm o calore naturam animans, seque parutn venerationem noftram exfufeitat, ac probris vel convitiis obrui poteft, quando ornatisfimas urbes fatali incendio exurit. Quod ionge aliter fe cum homine aliorum commoda promovente vel perniciofo habet. Finge tibi paii"

7 pauperem maris accolam, qui naufragium propinquum afpiciens vel apertisfimo vitse periculo infelices naufragas morti eripit, cafamque fuarn, in qua quiefcant & penum fuum necesfarium, quo recreentur, illis offert; illiusnön potes non veneratione capi; aperte enim vides, eum non ferri vitse cupiditate, quando fua fponte vitse pericula fubibat; neque voluptatis appetitu, quando exiguas, quas habebat, copias liberaliter egentibus impertiebatur, fui ipfius oblitus, inftantemque fibi forfan inopiam & famem haud metuens. Reéte igitur colligimus, eum non folutn facultafcem habere, qua dominio earum fernet fubtrahere potuerit; verum etiam illa re vera ufum fuisfe & hoc ipfo non tantum asfenfum, fed venerationem noftram meruisfe, a) Pone iterum alium hominern eodem aliorum infortunio ad opitulandum provocatum, qui, licet eosdem fervare potuisfet, illud nihilominus otnifit, ut a labore & periculo tutus maneret, & qui denique cafu liberatis domum & auxilium fuum negavit, afque, ne ipfe incommodi quid pateretur, parum curaret an fame & frigore perirent. Annon illum cupiditatum & rerum, quarum tarnen dominus esfe debuisfet, turpem fervum, diris tuis devoveres? dum fluétui, qui navem contra fcopulos fregit, irafci nullo modo potuisfes. A a Ex fi) Veneratio proprie refpicit moralem feu independentem noftram naturam qua talem, non vero aftiones noftras, nifi quatenus hane ipfam produnt naturam ; nil enim amplius facere valemus, quam quae nobis utut officia injunfta funt, nullaque dantur magna & egregia facinora eo fenfu, ut fupra bumanam nos evehere posfint fortem. Asfentimur vero nobis, quando ea, quae debemus, facimtis. Hasc diligenter obfervabunt rnorum Magiftn,fi a fcopo, quem fpeétant, aberrare noluerint.

8 Ex his fatis, ni fällor, liquet haue abrogari nefciam legem hominibus esfe latam: In omni aslione a rerurn extra te pofitarum cupiditatuvique imperio liberum independentem Jer va mentem.. ii. Scimus itaque libere & independenter nobis esfe agendum; fed quid fit, quod libere & independenter a- gas, adhuc integra esfe videtur quaeftio. FoVmam quidem, non vero materiem aftionum habere videmur; ulterius itaque disquirendum, quo padto fieri posfit, ut haec forma, rebus voluntati humanae obnoxiis femet imprim«at, & fic materiam liberae & a cupiditatibus indepen» denti menti fubminiftret, Animo nobis fingamus hominem, qui fibi propofue» rit a cupiditatum dominio femet iiberare & independen ter agere; fed qui hunc in finem corpus fuum vexat vitaque tandem femet inedia privat Minime ei eundem asfenfum praebere posfumus, ac homini, qui fui ipfius oblicus uaufragas fervavir, cujus nuper mentionem fecirnus, quamvis omnino contra cupiditates fuas egisfe ideoque eorum fervus non fuisfe videatur. Sed fi duo fuerint domini feu patres familiarum, uter eorum poteftatern & independentiam fibi debitam melius fervavit? an ille, qui, verens ne a famulitio fuo forte fuperatus ab adminiftratione domus fuee removeatur, illud omne dimittit; aut is cui tanta ineft auftoritas, ut nutui iliius omnes famuli.pareant? Nullum eft dubium, quin hic magis independens fit, quam ille; quo enim jure do minus vocabitur, qui domum cui imperetamplius non habet Ea-

9 Eadem fere ratione fe cum morali hominis independentia habet. Nefas quidem omnino eft cupiditatum vi ferri, non tarnen, quo iis immunis fiam, corpus meuin ejusque facultates viresque, quibuscum independenter again, debiiitare vel perdere licet, fed e contra rio mihi injunétum eft, bas ipfas facultates, quantum tieri posfit, alere & corroborate omnique ratione augere, ut earum ope ceteram contra independentiam meam magis magisque removere pos- Scilicet non id 'cur and um, ut fen fös titillentur, fed tendentem naturae vim fnfj. ut mentem fanam mihi comparem corpusque meum idoneum animse inftrumehtuito reddere posfim: eundem prorfus in mod um ac prudens agricola, qui fciéntiae a- graviae ftudet & inftrümenta fua diügenter curat atque reparat, minime fcientiae qua talis & inftrmnentorum caufa, fed ut ea certa & his firmis ad agrum colendum ntatur. Idcirco etiam peccaverat ilie, cujus exemplum nuper attulimus; & asfenfum a<5lioni ejus denegavimus, quum, quantum in le fuit, penitus tollere voluit conditiones, line quibus independentia, qualis in ente finito locum habere poteft, evanefceret; qui enim independens esfe vel potius fieri (ut loqui decet, quando de finitis entibus fermo fuerit) ferio vult, exfiftere, & quidem maximis atque perfe&isfimis, quibus fieri poteft, viri bus atque facultatibus, velit necesfe eft. Mors qui dem ipfa libentius oppetenda esfet, quam ea, quse contra fuperiorem & independentem noftram naturam patranda; fed fponte detrimenta corpori inferre, atque vita femet pri vare, utique contra officium eft: neque fpes alius vitse poft hane hoc facinus excufare potuit. quam enim ob caufam iliam cum hac ultro commutare voluit? an ideo quod fvavior ipfi fieret, vel etiam quod in illa illecebris immunis pasfive prorfus faneftus fieret? fi ita esfet, nonne tunc hoftem fügit, quem tarnen propel-

10 \ - 6 poliere debuit. Moralis independentia vihcere eum jusfit, non fugere, & nihilominus certamini fefe fubduxit. Praeceptum igitur independentiae ab omnibus finitis entibus liberis poftulat, ut aeque corporis atque animae facultafces fanas confervent, quantumque fieri posfit, augeant & ornent, omnique reliqua natura eum in modum utantur, ut maxime posfit huic fcopo infervire. Non itaque iufficit homini, ut a naturse vi iridependens fit, fed ut, fi fieri posfet, natura ab illo pendeat, iaborabit; vel reétius, homo iridependens esfe non poteft, nifi quatenus natura ab illius voluntatis vi pendeat. Le gem itaque independentiae ar&ius determinare jam valemus & fequenti formula exprimi posfe credimus: Fac ut tam amma quam corporis facultates, quantum fieri posfit, con/erves, augeas Zf ornes> raliquaque natura in bunc finem utaris. Naturae complexus, quando ab altiori illa, independentem agendi rationem pofiulante, videndi ftatione confideratur, certo relpedtu hoftilis nobis videtur: impedimentis undique viam nobis calcandam oblidet, in quibus removendis omnis noftra opera coliocanda eil: fed illuni no bis iterum reconciliabimus, quando meminerimus independentiam noftram nullam esfe, nifi natura es fet; tunc enim ipfi non exifteremus; natura igitur nobis data efi, ut aliquid, in quo operam noftram navare viresque noftras exercere posfimus, quoappareat, an independentia nobis cordi fit nee ne. Semper florens Eden eft, ubi, inter alias efu licitas, arbor etiam vetita crefcit, JEque igitur imposfibile no bis, omnibusque entibus finitis, femper erir, eo indepen dentiae pervenire, ut naturarn independentiae noftrse adverfariam plane removere posfimus, licet eo omnis no ftra

11 fira opera tendiere debeat, ac imposfibile nobis eft libertafcern noftram, b. e. ipfam independentise facultatem perdere. Liberum quidem arbitriiun facultatem libere agendi immunitatemque ab omni allena vi cogente praefupponit atque poflulat, tion vero immunitatem ab ifta necesfitate, fine qua ipfum exiftere nequit. Omnis igitur coatftio, quam natura nobis imponit, nil aliud eft, quam necesfitas, quam lecum non poteft non ferre ipfa noftra libertatis facultas, qua, fi ita loqui liceat, cogimur libertatem feu independentiae facultatein habere. Modus vero, quo hac facultare in agendo utamur, non a natura fed ab abfoluta noftra Iibertate pendet. Hac folum ratione libertas & necesfitas atque coadlio fimul exiftere posfunt: aliter enim utut eontradidlorie oppofita feniet invicein tollerent. Scholion. Si quid independentiae noftrae non convenerit, turpe & deforme iüud judicamus. Si vero ali quid, quod ei magis congruit, perfpicimus decorum pulchrumque illud dicimus. Quando vero aliquid independentiae adverfans viribusque noftris Phyficis longe fuperans, nobis fefe obtulerit; tunc fenfus fublimis in nobis exoritur; fi modo una meminerimus nos, qua abfolutam noftram libertatem, ejus vi fubjedtos non esfe. Haec ratio eft cur fenfus turpis, pulchris & fublimis brutis tribui non posfit; numquam enim hi fenfus fine Iibertate esfe posfunt, quae facultas brutis non obtigit. Quum patet independentiam non posle non esfe infinitam etiam fequitur, nil perfeébe pulchrum, turpe vei fuplime esfe, nifi fit infinitum, quod tarnen noftra mens percipere non poteft: Quando igitur dicimus aliquid es fe pulchrum, turpe &c. nil aliud intelle&um volumus, quam quod ideae pulchri, turpis &c. appropinquet, ideoque3

12 t que iftiusmodi judicia infinita vocavere philofopbi; i- pfa enim praedicata infinita funfc, nec fubjedbum finitum eis plane adaequatum esfe poteft, quod in ceteris noftris judiciis non accidit. E. g. quando judicamus: canis effc animal, praedicatum animal totum, quantum tribuitur. Ejusdem naturas eft judicium iftud eft, cani Arithmeticurn v. g. 4 1 = 5 Quum vero dicimus: vas eft pulchrum; praedicatum infinitum eft & vafi non nifi partem competere poteft; eundem fere in modum ac fi dixerimus numerum quanturnvis decimaliura abfoluto feu infinito decimal i um quantitati aequalem es fe: 0,99999 = 1. 5 in. In primo jam expofuimus legem independentjae, cui a finitis entibus iatis fieri non posfe patet, quum ejus praeceptum infinitum eil & Dens ei folummodö adaequatus esfe poteft, Quum tarnen nihilominus o- mnia entia rationalia feu libertate praedita obiigabit eadem lex, necesfarium eft, ut eandem ita mente coneipiamus, ut cum finita noftra conyeniat natura, quod qnomodo fiat etiam expofuimus, dum fummam moralitatis legem non quidem abfolutam independentiam a no bis poftulare, docuimus fed non interruptum tantu mmodo ad eamdem appropinquandi ftudium, ne unquam in via in infi nitum ducente, gradum fiftamus nosque metam attigisfe putemus. Sed adhuc parum expofitum videtur independentiae praeceptum, & nimis ardhis limitibus officio» u.m ambitus circumfcriptus; nam quemadinodum prge^eptum iltud fuperias feu independentiae Deo folummodo com petere poteft, ita hoc pofterius, quatenus for/uuja exprimitur, folitario tantummodo homiini accommodatam videtur, qui officiis quidem in femet ipfum non alios teneretur. vero in Ad

13 Ad primum, quod propofuimus, exemplum revertamus. Maris accol^e, qui vitam fbam periclitabafcur & alimenta ceterasque, quas fibi acquifierat, res aliis offerebafr, ipfe femet inophs exponens, ut naufragas morti erfperet, asfenfum venerationemque noftram tribuebamus, quoniam actionem a cupiditafcum vi immunem teftantem animum patraverat 9 Ex iis, quas audum expofumms, patere arbifcramur, non confilium fem et commodis & adjumentis vitas privandi per fe, fed ut altiori a lege independentiae nobis propofito fini inferviat, adprobationem noftram mereri, docuimus enim, hane eandem legem curam prascipere, ut non corporis minus, quam animae facuitates ornentur & augeantur, atque adjumenta ad easdem confervandas & perficiendas follicite conquiramus. Sed conquirer.e decet, non ut avarus, qui thefauros fibi aliisque cumulat inutiles, led ut iisdetn data occasfione utamur. Qnaerendutn itaque eft an & quo paéto Lex independentias' has conquifitis viribus ntendi occafion.es definiat, nec dubium erit, quin hujus quaeftionis enodatio, ea, quse in hucusque allata prineipiorum moralifeatis expofitione deliderari videntur, in lucem protrahat. Ponamus quendam, ut res mercesque vel pretiofisfimas e naufragio eriperet, iisdem vitae periculis fponté femet expoiuisfe, quae alter ultro fubiit, ut homines naufragas fervaret, an in eodem loco utraque hasc aftio haberi posfet? Quando alteram aut ftultam aut moralitati contrariam judicares, fieri tarnen non poteft quin alteram omnium confenfu laudares. Unde ifcaque hsec judicii diverfitas derivatida? caufam illius non alibi quaerendam esfe, quam in facultate, qua homines a ceteris B re-

14 IO \ rebus diftinguuntur h. e. in iibera voluntate, qua ad independentiam nati faftique funt, facila apparet. Ut e- nim hominem adfpicio, dubitare nequeo, illum eidem independentiae legi obnoxium esfe ac ego, atque easdern Uli esfe debere independentiae conditiones Sc adjumenta ac mihi, fieri itaque fine aperta cum lege mihi imperante contradi&ione. non poteffc, ut quae mihi, ut independentiam tuear, necesfaria & fancta judico, ea in alio flocci faciam, & exelufo illo me liberum & libertatis fubfidiis abundantem optem; quis enim non \videt meam voluntatem non fic a cupiditatum & propi\ii commodi ftudio liberam & independentem esfe: namque, fi ea quae oporteret, voluntatis libertas mihi curae esfet, aliena incommoda & pericula mihi seque cordi fuisfent, ac ea quse me ipfum minitantur, independentiae hoftem profligare & vincere aeque ftuderem, five alii five mihi adverfaretur; amarem, ut fanftislima jubet Lex, proximum ficut ms ipfum. Lex independentiae non ullius liberi entis exclufionem permittit, fed omnium, quotquot ad independentiam properare fibi injunétum habent, concentum & harmoniam non folum negativo» fed, ne fibi ipfa contradicat, pofitivo fenfu inculcat, & ideam mundi mora lis animis informat, in quo fingulorum fludia & labores ad unum eundemque finem non tantum non fibi invicem officiunt, fed alter alterum tuetur, promovet & perficifc.. iv. - ' Oportet itaque nos, utpote liberos & hac libertatis confcientia libertatis legi fubjectos, vivere, ut decet cives moralis mundi. Dum autem hsec fatemur, quod non posfu* mus non fateri, concedimus quoque ultimam rerum omni um causfam, cujus utut revera exfiftentis idea ejnsdem eft necesfitatis, quando rerum exiftentium compagem con-

15 II fideramus, ac liberae facultatis agnitio, dum mentem ad nos ipfps cogitando refledimus, ad fummam independentise legem omnla disponere & regere, adeoque nullam ultimo nobis esfe falutis ipem, nifi quae a continuo ad finem moralis legis adpropinquandi ftudio pendeat. Mundum non fato Ted Providentia regi eadem cerfcitudine concludimus, ac nos cogitandi facultate & illius ope libera voluntate praeditos esfe fatemur, atque haec Provi dentia & animis sd^ metam in infinito pofitam tendere jusfis immortalitatefn, & virtut'i, non fucato ftudio ad eandem adpropinquare foliicitae; felicia olim fata certitudine fallere nelcia fpondet. Et fic Religionis habes principium cum inoralitatis intime conjundum, illiusque objedum intelligibilem & fupra fenfualem longe pofiturn mundum, cujus idea fine Jlbera & practica rationis indole ftatiin evanefceret; cavebis autem ne illum iterum fen fualem facias, Ja yo&f n\ ßcxnAeict rg svros upoov Luc. XVII: ai. Quae lex independentiae ut reda, decora nobisque injunda prascipit, ea etiam lic habemus cum omni faiutis noftrae fpe intime conjunda, hoc eft, a Deo fancita, ex quo patet religionem esfe nullam ubi moralitas nulla eft, & verfa vice. Ambae ardisfimo conjundae funfe vinoulo, nec feparatim confifteré posfunfc.. V. Sed contra hanc, quam indicare magis quam explanare potuimus principiorum moralitatis & religionis ex po fit ionem, objicere forfan quis posfet: concedo equidem entia libera his condifcionibus & legibus fubjeda esfe; qui vero fcire posfim an reipfa über firn? fierine poteft, ut haec perfvafio fubjediuum mere fit phantasma, cui nul-

16 Il nulla omnino refpondet realifcas? et fi ita esfet, quare tunc vitam fecundum has leges inftituerem? Nonne illud eun dem in modum esfet, ac fi brutum quod dam aniinal inftin&um fuum reiinqueret, & aétiones legibus convenientes fruftra meditaretur, ficque vitam fuatn antea quiefcam curisque liberam turbaret? Qui hane fibi proponit quaeftionem, feiat, nulluni alium ad eam, iiiius loco, refpondere posfe; fed ipfius refponfu ei opus esfe. Cogitet quid refpondeat! Quando ve-ro cogitat, dudum fe a brutorum animalium caecoque infiinclu agitatorum coetu fe feparavit, nee fieri potefc, ut confeientia ipfius non ipfi inculcet illum liberum esfe oportere. Libertatem explicare idem quidem esfet ac libertatem tollere, necesfariam tarnen illius in mente humana genefin monfirare & extra dubium ponere non infiniti efl laboris, fed fufficiat heic, ubi non de fumma philofophia, fed de indubia populari perfvafione quaeritur, ad cujusque confcientiam dum mentis cogitantis aciem ad fe ipfum convertit, provocasfe, neque dubium erit, quin quisque licet x oinnia a climate, educatione & affeéluum temperie pendere videantur, fe tarnen liberum seftimet flbique dicat: leati qui non vident tarnen credunt. Libertatem meam explicare non mihi injun&um eft, fed tantuminodo ut libertate dignus vivam. Relinquam eruditioribus, causfas, cur ultra pradhcam hane fidem progredi non posfim, explicatius proponere; mihi ipfi contradicerem, fi extra Man dern progrederer, inträ illius limites tutus fan&am vide or mihi videre veritatem didfci: o tis TrvsvpccTixos jaev flctviccy ccvloo Je vn äjevcp, i. Cor. 2: 15. c