ioct. DAN. ΒΟΈΤΗΙΟ, DE LIBERA MEN TIS HUMANA: INDOLE COGITATA. Qu JE PRISIDE AB RAH A MUS ΝENSEN. UP S ALGE, T γ ρ i 5 ED μ A Ν Ν IANIS.

Transkript

1 DE LIBERA MEN TIS HUMANA: INDOLE COGITATA. J ΐΤΤΓΤΐ "".Jl" Qu JE VENIA AMPL. ORD. PHILOS. UPS. PRISIDE ioct. DAN. ΒΟΈΤΗΙΟ, ΕΤΗ. ET POLTT. PROF. REG. ET ORD. PUJ3-LICO EXÄMINI SUBMITT-ΪΪ AB RAH A MUS ΝENSEN. B O "Γ Η ΝIΕ i\ SI S In Äud. Gu il. Maj. d. $ Juo Ή, S UP S ALGE, T γ ρ i 5 ED μ A Ν Ν IANIS.

2 KONUNGENS TROTIENARE LÖJTNANTEN OCH BRUKSPATRONEN WALBORNE Herr JOH. w FRED., SAMT DESS FRU CHRIST. JUL vo* ZEIPEL, Född ZIER VOGEL TILLAGNAS AF TACKSAMHET DESSA BLAD» Abraham Nenjén.

3 me ni is h um an ce c ogit a t a. Si forfan, cum perfpicuum fit, conftetque infeer omnes, qui non in media luce coecutiunt, fenfum libertatis quemlibefe hominum in fuo geiiare peétore nullis nifi conicientia renuente difceptationibus obnoxium, cuipiam mirura videbitnr in iljius difquifitione operam nos collocafle; is fi meminerit, nihilo tarnen minus omne, quod nafcurae fuae ipfius vi quisque neeeflario fentiat, explica* ri pofie et ex certis indubiisque rationibus ad liquidum perduci debere, noftri aufi non omnino improbaverife caufiam;neque rem,cui noftraopera parum forte accedat lucri, confcemtui habuerit, cum honeftius nifinil altius fore homini unquam intelligat, quam dies no&esque his in en ris verfari. Senfus fcilicet liberae mentis noflras indolis in'fuofonte videndus atque inde jufte deducendus eft; conatus vero illius diftin&am evolvere rationem, quando Iaetabiles fparget fru- quidem meta tu confcigerit, maxime étus. Osnnis enim altioris mortalium fpei in libertate vertitur cardo; nam illa immota, quodcunque unquam pio peftori lan&um fit, fartum tedbumque manet; contra Uli certe, qui fibi confentire A ftq-% vero diruta exftindburh ekplofumque prolabitur. Seria igifcur res agitur hoc Iudo.

4 ) o C ftudent, firmo ufcrum an mobili de fumtno Numine, de immortalitafce animae ceterisque fuas, quae cum liberfcate aliquid commune habent, persvafiones nitantur talo, fusque deque habere nequeunt. Nullum fane dubium ed, reliqua ut omittam, quin ii, qui libertatem eite merum phantasmatis ludibrium fa I ίο infirnularunt, Supremum Moderatoren^ e regio, more diceres reifte gigantum, excutere folio moiiti fint. Nos vero, qui i'ublimi hoc Ra dio vires exercere η o firas juveniles avemus, benignam, quam opelise ratione conciiiare forte nequeamus, a tua C. L. benevolentia nobis pollicemur auram. Cum homine nafci fi quis diceret, libertatem, eilet fane haec veritati vel maxime eonientiens lententia, dummodo idemcaveret ne verbis quis haerens, rem ipfam ficco veluti praetereat pede, nubemque fic pro Junotie ampleftatur. Citius fcardius, temporis quidem haud exiguo praeterlapfo intervallo, compos fiet horno fui pectoris generofioris, cultu imprimis interveniente. Longe vero aliter fe hominem vi hujus, ac antea, habere facultatis, dubio caret. Omnia enim humanae indoli propria ρhge nomen a, cum nova hac iliius fefe produnt diginitate. Afi fui animi diftincfce fatis nondum evoluta vi, et féniibus ad certas adhtic non relatis cauffas, externae neceffitati haud raro obedire videntur. Inter Phiioibphos igitur, eosque nominis haud poftremi, tum prifci cum recentioris aevi, obtinuit mos, demonftrationis evidentiam a über täte ortis mundi intellecftnalis phaenomenis derogandi, persvafionemque, qua omnia haec ampleifti pofient. mortales, fidem appellandi. Verum enim vero diftiniftam necefiariae phsenomeni in mente oriundi originis definitionem demonftrationis quoque nomen mereri fi confitearis; varias inter demonftrationis rationes legitima faifta di-

5 ) o ( 3 diflindione, quarum una circa.meitis c og i taη tis neces» farios v fatur conceptus, acque genefin onginalium, quss a libertate infeparabiles funt, ider um, defcribit, alt<.; a autem rerum, cujuscumque modi fint, cun illa nexum oftend.it, derivatam merito dicetes, a Me, quam tvuper lociiti fumus, demonftrationem eam, cujus divinas haj res capaces funt, nifi nomine nihil differre ^deprebendas. Indelebilis igitur ex nienfce fui confcia humana libevfcatis confcientia rationis quoque ope firmari et demonftrari poteft. Etenim onanium, quibus natura nitet humana, facultatum haud icio an villa fit prseftantior hac, quae libertatis nomine venit. Rem vero iepofito omni praeconceptae opinionis praejudicio fi contemplamur; ceteras inveniamus mentis virtutes, ceu familiarisfimas comites, huic adeo eile vicinas, illisqne hane, ut, una fublata, reliqqae quoque tollantur, necefie fit. Sic infcelleftum ex. gr. ac rationem, in fe et fua intima natura novimus efie unum eundemque. Hoc autem interno mentis vinculo dirupto, exaéfoe confcientiae phaenomenorum explicationi, abfolutoque Syftemati, de cujus, dum tibi confcius es, necesfitate numquam dubitare audebis, condendo atque exponendo, viam invenies prorfus nullam. Hominum fine dubio naturam impugnas, nifi illorum omnibus, vitam, fe fuasque vires ientiendi modis, injeftum rationis aliquod quafi numen agnoscas, per quod aliis, nulla fublimiori deguftantibus aura animantibns, eminenti fua fefe praetulerit vi. Erit idcirco unicuique, qui fecum confentire cupiuerit, prora, quod ajunt, puppisque confilii, ut poftremum ad unum idemque primum relata velit omnia, quaeennque confcientia complexu umquam capiat fuo, Magnse quidem molis atque A ζ periculofae plenus aleae hlc la-

6 4 ) * ( labor, annon quoque omnino fit vanus, fi nempe a liber tatis difcefteris idea, haud facile dixerim. Qui humanas raentis liberam indolemita explicarunt, ut externi cujusdam entis haberi videretur homo accidens, nelcio quod, aheneis necefiitati vinculis iijius alligarunt vivendi rationem, quas fic neque turpis nec honefta föret; ducebatur enim veluti nervis aiienis mobile lignum. Menti humanae inditus atque cum ea quafi genitus libertatis fenfus aeque fi vacillans fuiflet fibique inconftans, ac hujus philofophandi rationis exitus triftis, dubito an illius adhuc fuperfuiitet nomen. At enim vero neque his, qui, in alterum dilapfi extremum, rebus externis propriain iliam animumque cogentem removerunt necefiitatem, quo, fuo faltim judicio, hoc illuftriori libertatem induerent forma, nequidem fpeciem fe illius ipfam, utpote necefiitati oppofitas facultatfs, abftulifie perfpicientes, magnificentius debet philofophia moralis encomium. Si umquam, in libertatis certe enucleanda ratione, confpiciendam fefe, licet jamjam fpreta atque negletfta, ferrea praebet neceflitas. Homo fcillicet individuus ut fibi fit, erunt aliae quoque res, a quibus femetipfum diftingvere pofiit, fi umquam Über fiat. Ratio igitur hasc ita comparata eft, ut neque libertatem res, nec illa has tollere pofiit. A- lioni nempe, qua ego, ut ita dicam, mihi fio, original! acceptam referant res necefle eft, coram mea intelligendi facultate, fuam exfiftentiam. Quae igitur naturac no mine vulgo veniunt, libertaternque premunt, non a me, empirico fubjeélo; fed ab abfoluto pendenfc reali. Hoc autem ii ita fit, fequitur externam necefiitatem in fe nil aliud efle, quam eam, quae a Libertatis femet intuentis neceflaria ratione fluit. rerum divellor ego, Facultatem enim, qua ab amplexu ab alio quodam, qualecunque demum pra «

7 ) o ( prseterea fit, quam a fua ipfius infita vi explicare conari, dementis effefc. Prius, tarnen, quam iiii ipfius con» fcia fit intelligentia, talis, qualem liberam vocaremus, nondum eft. Quando veto aeterna illa atque interna, mentis quae intimam conftituit indolem, agendi ratio, a rebus externis veluti reperculta, fui fadba fifc compos; homo ut femetipfum atque naturam eodem loco et in unura mifta habeat, numquam fieri poteft. Unde itaque faiutaris hic liberandi abtus, nifi, pofitis, ut iit confcientia, rebus, ab intelligentias rationis congenita virtute? Neque amplins jam neceffitati obnoxia eft, quum ferne! feipfam fuis, ut ita dicam, cepit ulnis; nam infinita illa vi usquequaque in altum fe tollere poteft. Parit fe identidem numquam nroritura iibertas. Ab hac fincera racultate, quaecumque intelle&ui obveniant, örtum realitatemqué, quam iliis fcribuimus, ducunt. Semetipfam qpidem intuens, parum principiis fuis confentiret intelligendi facultas, nifi, adtiones fuas inträ certa limitando praecepta, tum naturam quandam extra fe, cum hane ipfana cundlam ad honefti iines a numinis cujusdam fupercilio moveri aifeveraret. Imputationis porro heic atque confcientiae, quam non fine tuo jure, fpedbantem diceres femet intelligentem, merito venereris fontem. Tuae etenim jam eft opis, utrum, independentiae didfco audiens atque reéta Capellens, oftio illuftrius intrare volueris domicilium aperto, nullis temeratum procellis; an flu&uans femper et vagabundus, faluteooque in fuga tui fruftra quaerens, inerti te demittere naturae. Co * gitanti certe mihi fit libertas lex necefle eftjattamen ab hac legis ratione mentem avertere, adeoque officium negligere poflum. Tempore etenim diverfi animse aeftus fe invicem non tollnnt. Scilicet fieri numquam poteft, ut A 3 quis

8 6 ) C quis vitiis fefe immergat, quando femper honefte fentire conive verit. Perfvaiiones iccirco ormnes, anhnum quae tranquil Iant aque iibi hoiiiinem reddunt amicum, a ratione videmus o, tas. Eile vero hoc maxime veritatis critefium, ut res cum ratione conveniant, nemini non apparet. Rationis autem intima virtus nihil aliud eft, nili ipfa abfoluta liberfcas, quae omne verum originali fuo ratum fa cit aétu. Tute igitur hoc nitatur omnis Philofophia fundamento. Quando nempe nobis conftare velimus, non poitumus non ab uno eodemque principio, nimirum ra tio η is, deducere quidquid veri afcque fancti; namnonniil una eft ratio, et refpetftu iolum diverfae fcenas, diverfa. Libera igitur noftra cogitandi fa cu! ta te, femetipfam veluti amplexu reflexo recipiente, infinitum attollimur fupra naturam ejusque cmnia phaenomena cauitasque ventes; iic viam altioris cujusdam nobis pandimus vitas, atque legem nobis pronuulgamus, quamquam non fem per ilt effetftui data, abternam. Hinc numquam non homo, quotiescunque animum parum penfi habuerit refpeéfu honefti domare, acerbos fentit animi nio-fus. Quandoquidem non realiter abfolute independens, fed tanturn liber fumvirtutis meae omnis laus in aétione independenti atque continuo perfeftionis ftudio confiftat, necefle eft. Eminenti hac vi fupra omnia me erigere poitum vincula, et omnium rerum retinere immunitatem quidem; aft hoc, ilne quo non ego eitem, removere numquam valeam. Realiter ab abfoluto dependeo quippe qiröd injungit mihi fua exfequi juita, Si vero hoc fecerim, virtuti me

9 ) o ( 7 me dicaverini, moralis, ot vulgo dicunt, mea efl libertas, talisque, qualem materialem recetui cuidam Philofopho defcribere piaeult. Prsefupponit quidem hsec eam, quam nuper diximus formalem, ceu liberum arbitrium, quod neque cum immoralitate ceifat.: led tarnen fenfu quaii quodam eminenti h?ec li ber ta tis Π bi vindicat η o men. Cefcerum, quatenns ab abfoluto pendet neceiiitas omnis; ne quis, fortunae expofitus teiis, adeo miferiis fiat coopertus, ut, nuiiis teétus fubiidiis praeßdiisque, setatem virtutum fterilcm reapse trahere cogeretur, iatis videmus cautum eite. Exfultas igitur merito laetitia, o bone, qui in offi cio colendo omnem tuam ponis honeftatem; quoniam tranquil'ae vitas fem i tam per virtntem patere unicam vi debis, et quo ftudiofior Iis vi» tu ti, eo te exiftimes quoque feilciorem. Ea nempe, hominem quae omnem iibi reddit amieum, atque fenfu um omnium efficit veluti quandam harmoniain, felicitas eft. Per excelsam hane ac vere divinam facultatem, mens omni perfunditur religione. Aifc illa femetipfam tuefcur, tuebitnrque seternum; utpote quae nullis temporum injuriis atque viciflitudinibus eit obnoxia. Quando igitur ratio e ratione externabitur numquam, erit onine illam exfiingvendi ronamen irritum at que demens. Hinc fano quoque duftns fenfu homo vei ultimae iortis, de vero afbionis cujusdam auftore atque pretio ejnsdem juito, reéte judicatj quamquam rationem hnj is exponere facti non valeat» Coargui quidem, num quam vero deprehendi poteft hasc verfatilis facultas. Profcribere autem illam ii quis mente agitaret, nas ille hnjus referret infaniam, qui vivus fuas profequi vellet exfeqnias.

10