PETllO. "SEMPER COG1TET, Qnarn AMMA HUMANA. Doct. DISQUISITIO PSYCHOLOGICA. ΡγγρΙιγΙΡ. C077J. Åmpliff. Facult. Pbilof. CAROLUS GUST- SWEDBERG,

Transkript

1 7. S~ S I). D. DISQUISITIO PSYCHOLOGICA AN AMMA HUMANA "SEMPER COG1TET, Qnarn C077J. Åmpliff. Facult. Pbilof. In Regia Äcademia Upfalienii, ΡγγρΙιγΙΡ PETllO Doct. CHRlSTI ERNIN, Log. et Metaph. Prof. Reg. et Ord. Ac Facult. Philof. b. t. Decano, PuMico Examini Submittit CAROLUS GUST- SWEDBERG, Vejlmtinnus. In Auditorio Carol. Majori Diejfüjunii, Anni MDCCLXXVII, Η. Α. Μ. S, Carttfius maximο animo ^ ingenio praditus, par fuit phcitis Peripateticis tanta ancloritate pollentibus, bellum tion tantum itidicere, verum iis etjam magnam pattem jublatis, fun comnienta fubßituere. Dalham» U Ρ S A L I JE9 Typis Edmannianis.

2 Dno T Sim Kj M-.Tis ΜAGNJE FIDEI FlRO, Reverendiffimo, patri ac domino laurentio BENZELSTIERNA. S. S. Theologise DOCTORl Celebratiffimo Dicecefeos Aroficnfis EPISCOPO Eminent ijjimo, Synedrii Sacri PRAESIDI Grayiffimo, Gyninafii Scholaruroque per Dioeceiin ephqro * *»> Adcurutijjimo y MÄiCENATI ΜΑΧΙΜΟ Sacra m.

3 Viro Admodum Reverendo aique Procclariffimo Dm, Mao. ü ν Ο Ν I BRÄNDER, Animarum qua;-, Deo in Norberg & Veftanfois Colliguntur, Pastori sc prieposito Vigilantiffima Patrono Exoptariffimo. IJUneficiorum frcefiitorum memor bas pagellas dt» cat, dat} dedkai äuctor 8z Respondens.

4 Condu&euren xt Adel och Högaktad Herr DANIEL GUSTAF SWEDBERG, i Samt Dygdädla Fru BRITA CATHARINA GJOLBERG, Mine Kårafte Foråidrar» ViV i ett tackfamt broß, jom barnßig vördnad andas *» En känßa af min plikt} med fvaghets kdnjlan blandas, Jag ber, at detta blad får Eder tolka far, Hur au den éma värd, Jom jag bar fatt erfara, Skall bos mig all min tid i vårdfamt minne vara) Och elda upp min nit till fifla lefnads är. Jag onfkar ock, at Gud, Jom mera godt kan fkänka, An ndnfin vart fårftänd befinna kan ock tänka, Min Hulda Far och Mor beftändig fällhet ger. Han längt frän Edert bo all olycks fiorm bortdrifve Ocb Er till lifvets fint en lycklig lejηad gifve, Till egen fällbets bogd, jag kan ej ånfka mer, Mina Kårefta Föräldrars Zydigfte Sott CARL GUSTAF SWEDBERG.

5 . ι. Prooemium. fyehologia, Γι quis in illa excolenda inträ iphaeram experientia3 atque utilitatis communis feie continuerit, difciplina eft longe praeftantifiima, atque in vita non minus civili, quam in ceteris fapientias partibus, ufum habet longe maximum. Quid enim cujusvis inquifitione dignius eil, quam ut partem fubilanti χ noftras nobiliorem ejusque qualitaces, operationes, motus ac reladones paulo curatius contemplemur, & at> hypothefibus frivolis ac fuperftidofis, per attentam operationum confideradonem & föllertem earundem in pluribus cafibus ccmparationem liberemus? Quid in juribus noftris tuendis & officiis implendis utilius, quam ut vi res noflras cum fuis gradibus & limitibus cognoicamus, ut exploratu non fit difficile, quid valeant humeri, quid ferre recufent? Multa iane in nos temere iufcipimus, at que ideo fine fucceffu adminiftrarnus munera & nego^ tia, quia vei nullam vel non nifi generalem & abfiraftam animae noftrte cognitionem habemus, & de qualitatibus & ftatibus omnium aut plerarumque animarum communibus, operofe difquirentes & digladiantes, pro* priam, non nifi individuali experienda examinandam, A fe

6 2 De Mente fere negligimus Sc ignoramus; ut nonnulli, mukaruttr licet artiurn peritia qualicunque inflru li, de (latu rnentis fuas inferiore rogati, haut multo re&ius reiponderenfr quam fenex quifpiam regrotus, qui facerdoti de ftatu a- nimas icifcicanci refpondiile fertur, fe de anima partim novifle, niii quod in pueritia eam in libro Comcenii,. cui orbis feniualium piftus nomen eil, graphice depi- tam viderit. Multa etiam e focietatibus inepta inftkuta & duriora poenarum genera extularent, ii vis anima: & in prinois libertas > per fingulares obiervationes paulo di. fün&ius & ad praxin adcommodatius perfpiceretur. Sed in Pfychologicis, non minus quam in reliquo fcientiarum ambicu, vana curiofitas eil vitanda,qua; natura; fimplicitatem tranicendens, pennis non homini datis ad a> thera usque tendiere videtur; at turpi identidem lapiu',. Pftaefontis inflrar atque Icari, non quidem magni», fedt ilolidis excidit aufis. Neicio vero, an huc aiiqua ex parte referri poflit quasftio, quam enodandam fufcepi, an perpetua menti cogitatio iit attribuenda? Hoc autem in comperto eil, non prorius ilerilem hanc efle veri indagationem, qua; eam ob cauflam, a?quis harum rerurw asilimatoribus, ut nos quidem iperamus, non proitfu» erit difplicicurao. ir. Oisquiritur de via genuina nodum Lüne folvendi. Omnis noilra cogitatio, experientiae atque adeo artentioni ad obje&a fingularia, fuam; debet originero. Hinc de

7 non Semper cogitante. 3 de anima noftra quidquid novimus,quod quidem extra hypothefes gratis adfumtas & conje&uras fuerit collocatum, certis debet. cafibus obiervatis confirmari. Quodcunque igitur experiundo de indole & operationibus mentis diicere non poflumus, illud incertis & propemodum ignoratis, merito adnurrerarnus. Hinc quando ambigitur, utrum mens noftra iemper aut quovis raomen to cogitacionibus occupetur, an vero quiefcat aliquan«do, & ab operationibus fuis defiftat? alia nequaquam decipio locum habere debet, quam qure obfervationibus immediatis fuerit fundata. Non igitur hoc ipfum illi nobis perivadere poterunt, qui animarn iemper cogitare exiftimant, quia ipfam cogitatione abiolvi contendunt (^uamvis enim cogitare menti proprium, & corpori ab anima diftin lo aut ieparato attnbui cogitatio nequeat; ipfa tarnen snimi natura, eo minus in cogitatione conftftet, quod haec a$io cogitandi, fubjeclum aliqnod a- gens omnino requirat, nec per fe unquam fejun&a exiftere poitit. Si enim mens ipfa cogitandi a&u abfolveretur, & adlus per fe fubilantiam non conflituat, fequeretur ut anima fubftantiis accenferi non deberet, atque adeo nulja eilet. Non igitur hsc argumentandi ratio valet, fi quis animam humanam ideo femper cogitare contenderet, quod cogitatio eflentiam animse ingrediatur vel conflituat. Habet quidem anima hoc per eflentiam, uc cogitare poffit; fed ipfa tarnen rerum repraefentatio, qua ab altera unaquceque internolcitur, cum natura mentis generatim fpe&ata, confundi non debet. Haecenim, in- A a ter

8 4 De Mente ter alias dotes, cogitandi facultate gaudet, & ubi ad annos maturiores homo pervenerif, non tanturn res fenfibus obvias mens diicernit, Ted etiaoa comparatis inter ie rerum imgularium perceptionibus, notlones format communes, plura individua tanquam fimilia compleäentes, quce ipecierum & generum nomine veniunc: Ted ipfa tarnen non minus a iuis repr^fentationibus, quam a re bus perceptis differt? atque adeo ie ab iis diver fam eile intelligit.. III. An ejjentia ariim* perpetuum cogitandi actum involvat. Nec illi melius rem fuarn sgere cenfentur, qui ut perpetuam animte cogitationem ftabiliant, in ipfa cogi tandi facultate eilentiam ejus poiitam eile contendunt. Potentia enim qutclibet non rebus ipfis, fed r^rum qualitatibus eft annumeranda, atque ideo non feparatim igbfiftit, fed ex certis operationibus aut pailionibus, fubftantix agenti aut patienti ineife concipitur. Si igitur mens per facultatem cogitandi definitur, realis exiften tia tollitur, neque adeo de ipfa dici poterit, quod unquam cogitet, multoque minus quod iemper in cogitando verfetur, fed illud potius ens eogitationes prteftare diceretur; quod tali facultate eilet initru&üm. Jana vero mens vigijans, quae eogitationes fucceflivas quotidie experifur, facultatem quidem, feu vim cogitandi fibi conceftam eite non dubitat, & de fe tanquam de ente ad cogitandum apto reite cogitat; fed ab eo quod fieri poifitj

9 non Semper cogitante. % poffit, ad ipfum fa him, nulla valet conciufio, tmiltoque ineptius iic argumentari quisquarn videretur: hasc vel illa res potentiam feu vim habet agendi: ergo femper & iine intermiilione agit. Neque enini ex eo quod a- nima fit ens cogitans, redtius infertur, quod finguiis momentis cogitet, quam fi quis diceret, fludiofum die noéleque fine ulla intermntione legere & meditari, auia eil homo iludens, feu litteris & fcientiis deditus. Nec multum heic valet canoa receptus a quibusdam Philoicphis : pofita vi ponitur nelio, nifi adfuerit impedimentum. Kam heec notio, a viribus corporum motricibus extriniecus imprefiis defumta, vim in ccnatn agendi perpetuo collocatam fupponit, a) quse notio conandi, non tantum vim, fed etiam agendi initium» ieu primam aclionis partem continet; qui enirn ambulare conatur, non tantum ambulahdi facultaté eil prasdkus, fed vires etiam fuas actu adhibet feu exferit, atque adeo agere incipit. Vis enim illa eil fubflantiae qualitas, qua? ad agendurn efl apta; ut vero ha?c vis in aclum erumpat, non füfficit, ut nullum adfit impedimentum, fed requiritur üt aliquid prtefto fit obje tum idoneum, in quo actio verfetur. Deus fercper vi gsudet homines quoslibet ditandi, feu opibus abundantiflimis beandi, nec ulla res infinitam Ejus potentiam impedire potefl; fed ideo tarnen non omnes & fmguli homines iumrnis cumulantur divitiis, quia Deus, qui ad felicitatem & neceiiitatem cu jus» η) De vi confern potelt, J, E. Gunneri Tract. Lhilüf, d< Liber» iate, pag» 15, $. VIII,

10 β De Mente jusque in dcnis diftribuendis refpicit, non femper ratio- Oes habet, cur hunc vel illum divitem reddat, qui exiguo melius vivere, & paupertate tutius ad metam felicitatis pervenire poilit. Etiam aves vi voiandi & natandi inftru las eile cenfentur, quamvis fmgulis momentis in volando & natando vires fuas haud exerceant.* Pari modo vi canendi & faltandi prarditus, non femper canit & iaicac, nec vis videndi, perpetuo videt.. IV. Anima vis percipiendi ab organis corporis limitata efi, & quiete indigeu Sed neque negare pollümus, impedimenta fatis valida adeite, quo minus mens noflra vim fuam cogkandi quovis momento exferat. Novirous enim ad cogitandum, non folum vim requiri mentis intimam, fed organorum etiam ienioriorum minifteria, qux cogitationis objeftum ad animam deferunc, fine quibus a lus cogitandi nullus adefle deprehenditur: Ffec vero orga na nervis & ipiritibus vitalibus fubtihilimis conftanf, qui bus quies aliquando maxime judicatur neceitaria. Ar cus perpetuo tenfus, vel rumpitur vel laxatur nimium, & homo curis jufto diutius inhterens> fatigatur tandem atque ad ulteriora tentamina redditur ineptior. Qui feien tiis addiieendis vel tradendis animum adplieuit, multo felicius laborarc & certiores fibi promiitere frudlus pot eft, fi certis tantum horis meditationen) inftituit, quam fi per totas dies fine ulia anirai relaxatione, libros & diiciplinas traåaret. Qu d enim alterna quiete caret, du ra-

11 non Semper cogitmfe. j rabile eile atque diu agere non poteftv Hinc illi non Cantum culpandi funt litterarum cultores, qui fiegnius iludia tradant, nec debitam adhibent cliligentiam : Ted Iis quoque nimia & inconiulta le lio auf meditatio me mo exprobratur & virio vertitur, qui5 nulla fanitatis ratione habita, libris & exercitationibus eo usque inhä rent atque irnpallefcunt, ut vires vitte frangant, omnenique tandem alacritatern penitus anaittant. Infigne igitur eil Creatoris optiroi beneficiuro, quod certas nobis vigilandi & dormiendi vices per naturam prsicripieric, ut per iomnum, quem quietem reruin placidiilimam di«- xit Ovidius 5 attvites reparentnr vires., V. Änimam fimper cogitare, per objervationes probari neciuit. Sed quid opus eily ut muitis oflendamus, quod quifcicat interdum anirnus atque a curis & cogicationibus fe quafi retrahat; cum ipiii, qute hsc docet, experientia, multo etiam facilius, & quafi per compendium roonfiret & extra controverfiam collocet, interruptam, quam defendimuij cogitationum federn. Uc enim nulias anims infantis, in utero adhuc materno exi/ientis vei etiam nuper in hane lucem editi, cogitafiones tnburrnuss quia nec cales mentis operationes unquam nos ifto tem pore fenfiile memoria docet, nec alii ulla cogitationis in iilo tenerrimae setatis ftaru deprehendunt vefiigia: ie in alfo & tranquillo iomno, nullis iommorum fimula- ris &: phantafhoadbus interrupto, vel etiam in deliquio ani-

12 8 De Mente animi graviori & diutino, rrsentern nofiram nihil cogitare adiérimus, quia nec per quietem illam, cogitationis cujuspiam nobis conicii iumus, nec ullam ejusmodi o- perationis in fomno vel ddiquio peracls; habennus me in oxiam. Nemo eniro melius operationes & pafiiones anirnae cognofcere poteil:, quam idem ille Spiritus, de quo quxftio eil inilituta. Quin & oppofitorum oppofita eit ratio. Jam vexo nos cogitafie gut egiile antea, non alio certo prineipio cognofcimus, quam quod ideas rerum & momentorum, qute inter cogitandum & agendum adfuerunc, reproducit imaginatio & recognoicit me moria j unde ex advexfo nullam fuifle cogitationem aut aliam a tionem certo tempore pexa&ano, exinde ceque tuto pereipimus, quod de his nihil teilatur memoria. Fateor equidem non validum fatis generatirn hoc eile argumentum, quod a filentio memoria? agentis defumitur, ad fa&um prorfus negandum ; cum nemo orenes fuas a&iones ab ineunte setate memoria tenere &, quando voluerit, reproducere poilit; & alii fa?pe, quod a nobis didtum aut fa&um fit, aiutius & adeuratius recordentur, quam nos ipfi. Sed inde tarnen pro perpetua cogitationum continuatione nullum adeil prxfidium.nam & nos largimur, fieri pofie & interdum etiam folere,ut reprasientet quidpiam in fomnio anima nofira, quod ta rnen evigilantes non memoria retinemus, vel certe non nifi obfeure repetimus. Sed quis inde concluderet, femper ita fieri, nec ullam neganti roemorix fidem eile habendam, ubi non alia adiunt in contrariüm argumen ta

13 non Semper cogitante. 9 fa, ηΐίϊ quod fallax eile memoria poilk? Nemo certe confcienfiam fervare tranquillam poflet, Π non hoc ad innocentiam in foro cordis tuendam valeret, quod nullum homo noverit flagitium a fe eile commiftum. In foro enim politico, ne hoc quidem memoriae deficientis argumentum requiritur, cum, accufatore nihil probante, reus, etiam in foro confcienti^ conviclüs, abfolvi dehest, ut quisque heic fit vir bonus, donec contrariurn legitime fuerit probatum. Mens igitur femper ad cogitandum eil apta, nec fme facultate, cogitandi concipi poteft; fed dantur tarnen per vitarn piurima, quae diximus, intervalla, ubi nihil eandem cogitare obfervarnus.. VI Anivnam in hac vita non perpetuo agere ac pati9 a cogitationum varietate & fluxu ac refluxu ulterius confirmatur. Praeeerea cogitatio eil generale vocabulum, quod ad fingulos a tus mentis & modos diverios cogitandi extenditur, quatenus conicießtiam & appereeptionem unius vel plurium obje&oruro involvunt. Hinc cogitatio in genere non datur, fed tantum in noflro abftra lo conceptu confiflit. Omnis enim animae cogitatio, aut in a&u imaginandi, reminifeendi, attendendi, refle&endi, diflinguendi, comparandi, abflrahendi, componendi, judicandi, aut ratiocinandi confiflit, nullus ve~ ro ex his cogitandi modis, animae perpetuus & eflentialis eil, fed finguli fucceflioni & mutationi obnoxii, B oranes-

14 ΙΟ De Ments omnesque obje&orum externorum apprehenfionem quandam in anima ponunt, fine quibus obje&is & modis eadem percipiendi, confcientia fui in nobis locum habere * nequir. Mens enim fui conicientiam exercens, aut discernic res fingulares & coneretas, vel confiderat affeftiones abilra&as; vel intuetur pradentes aut abfentes, compofitas aut fimplices; vel in fuis internis perationibus ac iucceilivis mutadonibus contemplandis occupatur. Remotis Omnibus objeåis externis, anima mea ni hil plane appr,ehendit, nullumque a&um percipiendi, fublatis rebus percipiendis, exercere poteil. Quid,qua> fo, aliud eil cogitare, quam rerum quarundam perce pdones habere menti prasfentes, easque tam inter ie, quam a (e ipio diicernere? Ideoque cogitatio non efl certus a- liquis & conftans animae noftrs a tus, fed varia modificatiof dum mens alios aliosque cogitandi raodos fucceitive induit. Una enim cogitandi ratione ceffahte, fuc cedit altera, qua evanefcente iequitur ter da, & fic deinceps.. m Status anima in Somno zf. animi deliquio propius conßderatur. Somnus eil ceilatio quasdam & quies ab omni fenfuum agitadone, etiamfi reipiratio & circulatio fanguinis haud remictuntur. Hic (biet tum homines opprime re, cum vel nimio cibo potuque ventriculum oneraverunt, vel cum nerveus iuccus, quacunque de caufla exhauftus eil, & libere comnaeare non poteil. Quo tem po-

15 non Semper cogitante. pore quoniam aut impelli a rebus externis nequeunt inftrurnenta fenciendi, aut certe non poilunt impuifiones ad cerebrum usque eo, quo debeant, impetu continuari, omnibus fenfuum perceptionibus anima caret, quocies in fomnum incidimus. Quin etiam, Π graviori corpus urgetur iömno, phantafis vis fra ta & dejecla eil, & ab omnibus viforum nocturnorum incurfionibus vacuus anl mus. Quod fi vero aut per fe levis eil foranus, qualis modice laborantibus & temperanter cibo potuque u- tentibus contingic, tum a commotione minori alterutrius ienfus, vim iuam recuperat phantafia, variasque ipecies a rebus tenfu perceptis impreilas, nullo pene ordine objicit animo. Interea tamen ceteras animi facultates, quibus verum a fal Co diicernitur, quaii coniopitae jacent, ideoque in fomno, res sbfentes cum praeientibus haud comparamus, nec de üs judicamus aut rneditamur; led imagines tantum obje las firapliciier apprehendimus. Qui epilepfia correpti, aut deliquium animi paili, iui confeientiam recuperant, nihil fe in eo ilatu percepiite animadvertunt, & ne quidem fentiunt dolorem ex corpo ris concullione & acceptis vulneribus. Pari modo conilat, multos ex apoplexia reviviicentes, etiamfi caro ipforum fuerit forcipibus compreila, & tantum non dilaniata, etii candenti ferro cutis eorum fuerit combu» ila, pili divulfi, & corpus, variis modis agitatum & percuftum, nihil tamen eorum fe in eo ilatu percepiite profeffi funt, nec ullarum paflionum, multo minus cogitatkmum recordantur. Bs. VIM. Ii

16 De Mente non Semper cogitante vnr. Claußila. Cum itaque feniationes fint facillima? anim^ perce- mentem corpori unicam, fentiendi potentia, in difficilioribus cogitationi- ptiones, miniroe credibile eil a fublata bus & meditationibus occupari poffe* Fruftra nobis obvertis, animam obfcure cogitare, cum cogitatio absque iui & aliarura rerum conicientia, plane nulla fit. Neque anima per directum aliquem fui ipfius intuitum, fe ie fentit, quod iatis evincit ipfa fu$ roentis in bominibus plerisque etiam non indo6tis ignorantia, quamdiu ad illius operationes nuilam adtentionero direxerunt. Non ergo majori jure anima dicitur iemper cogitare, quam nobis affingereiur perpetua vifio, auditio, auc rerurn externarum ienfatio. Et eo minus perpetua qua?damrneditatio aut interna aiiqua & conftans pereeptio, anima? noitrs affingi jure poteft, quo certius eil & exploratius, mentem humanam, ceflaneibus omnibus fenfacionibus externis, etiam iui ipfius ienium & confcientiara amittere. Vis itaque & facultas varias res pereipiendi, animas Divinitus concefla eft, quam in dignifiimis obje^slis apprehendendis, & a n»xiis atque inutilibus rebus diieernendis, rite adhibere debemus, quo ornnes huma nas cogitationes, tendant ad noftram perpetuam felicitatem, & maximam SUMMI NÜMINIS GLOR1AM. Factre, addimus etiam non cogitare, bomini faciüimum vohiit effe na* tnra* Gurtius,