SAPIENTLE VIN/E SPECULO, UHLSTEDT MEDITATIONES. .^/^ Fscult. Fb'tlofspb. C^V2rum. De NVN D O

Transkript

1 MEDITATIONES n?^ rnilosormck, rh2'^2 De NVN D O SAPIENTLE VV VIN/E SPECULO, C^V2rum PARTEM PRIOREM Venia.^/^ Fscult. Fb'tlofspb. PR^SIDE HENRICO HASSEL Tloqvent, PROFESS. Reg. & Ord. Ordatorum ctnfurx af exnmini* inillufkij qvod Altod föret Lyreo, fifti-u ANDREAS UHLSTEDT OSTROBOTNIENSIS. ln AUDITORIO I^AXMO dis XIX. Novembr. 1 Anni MDCCXXXVII. Horis ante meridiem folitis. ALOM>per JOH. KIjEMPE, Reg. Acad. Typogr.

2 mö Acttniåtmi Referenda åt fre AmpVtff.m» Mag. ZACHARtfi LITHOVIO, Ecclefiarum, qv* VLOäl cohiguntur, vigilantidimo, ut öc PASTORI adjacentis diftri&us PRiEPO- SITO ador.ratiftuno, Schoia? ibidem EPHORO gravillimo, PATRONO Magno. VtRO PlnrimUTtt ReverenJo atqtte PrsclA^ijftmo N,g. PETRO HALLBERG/ Paftori Cbriftiria-Lapiiel-delilium longe meritiflimo, Ut non ita pridern Prajceprori fidehffirno, ita jara Fautori M«gno. Perquam Revercndo I)n. SIGFRIDO l!.smienlium 52c«..2n0 menrifl-mo, Z-V tejiifeatunem htneficia fpecimen erga Vos Patrone Vota nuncupart Admodum, Pluri Reverendorum t^omi- Cuhor Andreas

3 VIRO Plurimum 7?eve^^^ Atcfve Prrtefartffwf Mag. SAMUELI HORNA.O RECTORI Schola?, qua? Vloa? eft, meritiflimo, ut öudiorum meorum oiim direflori dignifiimo, it? jam Fautorijexoptaffimo. VIRO flurwum Retterendt dtqut Clrriffintt Un. ANDRE/E CAJANO, Conreclori Bchc.l_e VlcienfiB meritiit.mo, ut anfee hac Inforraacon longc.dexterrimo; ita jam F»utori RO Atqve Dofliffimt BONELIQ, Fautori benixnillimo arftumatiflimo* FAUtorts /l^/lki//,es pfurwa,x//e>«^«e waxma, qh* bis cenfecratttm relui - pro peremti t>effr/i intolumittite >"" non intermtjffurus. mum Lc Perqvam num Veftrorum. ibfirictrijjimus IJhlftedt.

4 Handelsmanncrne t Vä Äreborne och Högwälachtudt (^RU Herr FA^!l<HL>Lfvl - 4 ock Herr LARS FORBUS i Minc gunstige Wulgynnare. N^T wärdencs bygnad sa ärligen siar/ MV I ständig en pwdnad rätt anr ifrån ähr : 9 At sticrnor sig wanda och tiv.imi omkring/ Sitt lopp stads fullanda och löpa sin rmg : At Manen och Solen sitt liufiiga sttcn/ Meddela nu lorden förutan alt meen: At dunstcrna stiga / sin opdracht crnä : At molnen the blifwa kringdrifne/ bortba- Alt thetta jag toiinr i denna min strift/ Guds wishtt beprisar med wördjamma drift, livtagen och unnen uttyden net tvål / Min" nnnnre gynnen/ det jag med alt ffinj Ehr tancker at ägna sa späder frncht/ om ärligen wantar sin mogendtts lucht. För denna och andra bewägenhets prof/ Ehr late här wandra then helige Gud / Sitt namne til ära fen flotte han Ebr / I gtäbiena sina afhiertat jag ber :!. Mine gunsiiqe Walgynncnes h^jamstc tiennrc A. Uhlstedt.

5 Hanbelémamun. Vleä Äljreborne och Högwalachtade Herr HENRIC ANDERSSON NISKA, Min Högtärade Fader. M^N örtagård eij tär sin frucht i mogenhet/ $3 j Ther eij then anjas ratt/ rätt Mötes/ tiftt&e* fuchta«: Ett trä eij iväyer op i liufiig fruchtbarhet En blonnna wisnar / : om Sol-Hettan stor befruchtas. 3uft ssijk bcffajfenhet wij «frcenlcbc* finne Med Barnen/ the ther siraxt uti sin ungdoms bloma/ Skull blekna af/ der eij ett saderligit sinne Sig ffondade i bast / at söka deras fromma. Med tacksam.vördnad och en barnslig ödmiukhet Jag täcknar Edert namn/ min Fahr/det wal uptagen/ Til ständig hogkomst för all den be roärlfgf)et / Som för min opkomst I haft tntil benna dagen. Til siut/jag lägger af/ infor deu kiära Guden/ Min trogna önstan / at han uti walgäng länge/ OplMa wille Ehr / tilö I frän osi bli buden Til ambfciré Bröllop och the Saligas omgänge!!! Min Högtärade Faders Admiuklydige Son A Uhlstedt,

6 CONSPECTUS Partis Prioris. I* Notknes es^ck/^^i _I^ie//i/^ V' Speculi ex> plicat*. ll* Ainndum cfie contingentem dtmonflrat., lii* Ratwmm contmgcnttmn ultimtm in En' te Dee /?e e^/»cli. _< / 1 1K SyJiema Mundanum Js. Solem f*. VI, Stellas fixas. * PIL Planetas. VILL Lunam %. IX* Jtortm ff Pentos * X. <$fy\jleteora aquea. XL Orbem ferraqueum Divintc Sapitntittfpecula $f& docent.

7 $. I. ANteqvam ad inftitutum nos propius ac- /» cingimus, qvx parafcevaftica funr, prae* H. M. murcre nectflarium ducimus. es^««<ö igirur, Sapientia sc Speculi notiones, qvid imporrenr, primum cxplicandum venit. Miftis mundi definmonibus, qvas alii alias adferunt, nobis maxime arridet, 6c inftituto plane noftro refpondct illa nominalis, qvod es?l<?sina^s e/^ rerum in Jeriem reda&arum, earumqve muta' bilium complexus* VariX enim dantur in mun* do res, öc in magna illa varietate cbfervatur nil^lomitiuz conncxio, apta fatis ad unum qvitl conftuuendum. Sapientia nihil aliud tji, qvam fcieutta /^?es & 777e^'«Jubordinandi. Qyod fi qvis mediis utatur convenientiftimis, finis quyque oprime obtinetur! quamobrem quo mciio- %å & convenientiora quis adplicat nudia, eo A faj»i«

8 2 DE toundö SAHEMTtM fapicntior ccnlerurj öi quo m^itziz quis novir fines generales Hi^ (pcciales connedcrc, 6c omnes 2bsczue rcpu^n3nll2 fubordinarc, ur qui propio* res tunt, fianc remotioruni media eo pcrtcötl. or cjus <^uoc^ue mento habetur fapientia. Spe* e«/!>/^n communi iignitic.2ru rale appellatur m* ftrttmentmn, cse/in o/>e ea, l?v^e intuitivt vie/e^e neqvimm, per reflexionen? qvandam resr^/l/?t_l«i«r. Vnd<? Phslofophi deprehendentes, tmi rei aliquid lnclfe, quo intc-iligitur, aliam, quar immcdiate percipi necjuir, e?.i!kr3, il_a_n hujus (peculum nominarunr. Qyum iguur Mundus a nohil dicitur Sapientiac OivinX.peculum, nihil aliud indigiramus, quatn o,uod ex rcrum in munclo obviarum natur*, indote A. e»^»ö/«c-li/'o^e, concludi porcll, quam vafta öc immenfa fn, qua. pcncz Auäorem reperitur 32picncl2. Atquc hinc quoque paret denomi-»an «ii racionem rite» nobis obfervatam eite. $. 11. SEd priusquam ex ipla rcrum conftitutionc > Sapientiam erimus demonftraturi Divinam, indicanda eft «nobis ante omni» totius univcrä

9 V7^/.VH spfxulo.. erfi contingentia. Lontmgtns autem mbis e/tj, quod poteft e/?e koc gf <»//s modo, mfltrcj ff non cxijitn, adeoque exiftentia, Jua ratia* «e/?l in je «o«co«i/»^. Duplicia funt entiaj, qua.' univerfum confiituunt rerum ordinem,'vcs matetiaha, vel immaterialia. Utraque fuam.* exiftennam aliunde agnokunt. Mundus matenalis ex corponbus conftat. Corpora funt cntia ex ddhncus a fe invicem partibus compofita-j, qux reciperc pofiunr magis aut minus, A va* nas adlnirtunt viciflitudines. Itaquc, fi partes, ex quibus ens compofirum conftat, aliter atque alitcr fe h?.bcrc poffunt, per fe patet, d«toro quoq; eompofito idem rccle adfirmari, L> rit nobis in exemplum pofitus globus, quem», incohmus, terräqueus, A quam contingcntcj: exiftar, videbimus. 8i quoad magnitudinem confijercfur, nccefiario illam non habcr. Enimvero quare in toto fuo ambitu 54(D^>, prowti obferuanr Mathematici, milliaria conti* near germanica, rationem eius in fe non comprehendir. Ira, quod alia pars terrac eft folida, aha fluida ; quod hic loci varii generif arbo- A% _re«i

10 4 DS z/.v^o StPIENTIM res creteunt, alibi non itc...; quod ha.e loca tnag.s montola deprehenduntur quam alia, ejulcemodi funr, qvorum rauo in iplo globo terraqveo non invenitur, qvi confeqventer in le centingens e^ 3i rurfus iplius achualr, exiltcniia,' intimu exa* minatur Mundus, par ratio nobis (efe oilcrr. Enimvero, res (ua natura contingens, ad exiftendum Zc non exilfendum indi.fl.rens ell,- vn» «le qrod aku elt, ejus nullam in ie habet raäonem, cum 6c exiftere non pollet, adeo- Ove non necellario fed contingenter qvoad luam, qvam jam habet, aäualitatem, exiftir. Kecl poteli nonnemo dubium hie movere öe ficifcerc de anirna, qv^ fubitantia cft fimplex, cuie^ve null«competunt mutationes corpori* bus fimiles. Alt ips, experimur omni- Z, qv<e exiftunt in anima nostra, non le mel sc Ftmui exiftere, verum vim illius tim corporis öc conftitutione organorum limitari,acqye cogitationes fibi mutuo fuccederc, ut una cxiftente altera evanetcat» Qvod autem mutabile eft, illud qvoqvc elr contingens qvarc_#»nima qvoqvc in»umeru» contingentium debet referri

11 DIFINM 5?55?/ O. Atet hmc,qvod, qvi rationem exiftentix qvac- H^ rit in ipfis contingemibus, cperam con, iumit inanem. Qyamobrem, ne ceteroqvin in infinitum procederetur, A tamcn rario nulla re> rum exiftcntium, übi qviefceadum effct, inve* niretur, Ens cxiftat neceflanum, oporrer, qvod eandem in fe conrinet. Hoc autem En<>, non fojum ab alio non dependet, fed rationeiru, contirigcntiu ulrimam in fe comprehendir,' fiqvidem una harum notionum includit alreram, H de qvo Ente una prardicatur, de codem alrera debet pronunciari, Hinc apparet, methodum concludendi cx contingcnribus ad ea, qvae Enti neceffario infunt, efle gcnuinam. (^vare übi propofita erit coordinatio mediorwm & finium in univerfo, inde innotefcet Sapienna j Divina, ut ex iis, qvae in fcqventibus adducentur, plenius patebit.. IV. qvod fpc&andum fefe nobis offert, 6c qvidem ftupcndum atqve vaftum, notabiha apcrit Sapientiae Div.n_e do- A Mldndanum boc s/ftema, 5

12 s DE MUNDO SÄfWmfM documcttra. Etenim qvi «ex^??? lingulorum,^- -ftantiam, moii/m, fguram altius rimatur, c- mnia ad unnm finem, pérfe&ionem nemp>^, fyftematis (peftare, non potcft non videre. Nexus. qvemadmodum s/i ejufcemodi ret rum ad fe invicem relatio, ut una earuw j conttneat rationem alterius ; ita qvoqve cernin'!? hanc rcrum fcriem eo modo difpofiratn.^ eli^, ut una fir propter akeram, öc ex unius vi srqve opcranone alrera capiat fru&um Sc commoilum. E. g. Sol nifi effet neqve efle- tus ab eju^ efhcacia pendentes in globo terr?qveo ex:ftl.'rcnr. Diftantia Sydcrum a fe invicem admodum eft vafta. Mathematici, qvorum cft m hacc inqvirere, iliam ad cakulum vocarunt, qvod lupremus eorum Sarurnus 170. Jupiter 97 Mars 24. TerraiS, Venus ij.mercunus y, mili!a miiliarium genuanicorum a lumina»-i corpori diftent. Ea aurem ratione non folum_, id pracveniebat fapientiltimus Inftitutor, ne ununi Corpys cum airero ardiftime conjunc^um in id ruerer, verum etiam ne unum alterius umbr.^ jfhimergeretur, adcoqve fpiftis faepe involvere* lur

13 DinN F/^N/KI tur tenebris. Sunt qvoqve corpora cqic.i.a, quae alia habent luam fphaeram circumgyrantia, ut praeter Tcrram fupitci Si Sarumus,pro<» indc nova ea eft caufla, qvare i.i:_ ambitus majorem ab aiiis orbibus dilceflum rcqvirant- Led feqvirur a nobis explicanda utilitas, qvam»n?t«s corporum majorum in fyftemate exiftentium intendir. Planets, qvi pnmarii dicuntur, cenrralem pnmo habent n<orum, eumq/e non fine caufia. s^am eo efricitur modo id, qvod maximi eft momcr.ti : nimirum illumina, ta utraqve planera parte, diftmého accurata^ fans diei ac noctis, pro rarione magnirudmis atqve ceknoris motus. Venus enim Mars 6c 'lerra qvum non adco multum magnitudinclj difcrepent, uno tere temporis intcrvallo, puta 24. horis, circa axem fuum moventur! Jupirer vcro, qvo in ambitu eft iis major, Se debilior* expofitus folis vi, eo celerius centralcm abfol, vit motum, horarum videlicet io. fpatio. Hoc jgtfur modo ömma incommoda pra.fandere voluit fapicntiftimusj^onditocj qva.'provenircn., (i una corporis cujuidam plamtici aut il^nimare- -3N5 7

14 8 DE MUNDO SJP7ENTIM tur aut tenebrarctnr leniper. dccl clt aunuc non minori fapientia determinatus Planetarum_» fnotus, qvi principales audiunt. Is ipfe periodicus exinde vocatur, qvod corpora ccrlcftia», certo tempons interftitio pnctcrlapfo, in eadem loca accurate redeunt, unde egredieban* tur, annuam i\c abfolventia periodum. Atqj h> c idem motus eft, qvi efficit non folum iaj nollro, qvem incolimus, globo terraqveo ve, rum etiam in fmgulis Planens, qvatvor anni tempora, pro ratione alius arqve alius orbitne, qvam abfolvere debent, diverfa, Sic fecun, duln noftram temporis rnenfurarn durabit a?ftas in 3arurno 7^ Jove 5. Marre \ annos: in Venere vero 2. folum menfes <^ Mercurio 22. dies. Verum, pr^ter ha?c dantur etiam corpora..,, qva: ejusceniodi duplicato non feruntur motu. Secundaru hi falutantur Planetas; fiqvidem dd ccrpora fua pnncipalia ambiendum funt defti* naci. Diei nodisqve alternatio qvamvis non eo«dem fiar modo prouti in iis planetis, qvi circa axem fuum moventurs fapientiffime nihilofecius itu futuit Deus, ut viciliatudo h#c lucis caliginisqve

15 ntvrnm speculo. qve etiam m his exiiteret corponbus» Hune m finem & ea fecit alia aliis majora, & pro magnitudine corporis, aliis velociorem pra.fcripfit naturs Auctor curfum atqve aliis. Luna 29. diebus terram ambit. Sic alii, qvi Jovem 6c Saturnum circumdant Planers, vnicofaturnino excepto, paucioribus adhue diebus fuum perficiunt curfum» Ratio iiquide apparc., quum longius remoti, a Soie difhcilius illuminari queant. Noétium longitudo major quidca. eft in his corponbus, quae iu periodico.oltim icrunrur motu compenfarur tamen hoe iucommodu abundantiori luminis retl.xl>n^ qv.v iil in Luna ae fatelbtibus Saturni 6c Jovis, a corponbus fuis primariis. l-^am quanto h«e majora iunr, ranto inhgniori fatelfieés colluftrent t&«seducc,..ecefte cft. Fatet hine quantum ad firuui 6c motum eorper.im ccdcftium adtinet. vtrumque na elfe difpoiitum atque fubordinatum, v. ad muiuam rerom connexioncm confervandam maximopere facilt. Idem quoqve diäfum efto, de /^«r.h corporum in fyllemate hoc noftro obuerfantium. Rotundam atque lpl.herieam Dey placuit ilhs imprin.erc, öc quidem gravesol» B caiis- B

16 IQ DS l^l/./voy 5/. ^.V cauifas. l.gura cnim rolc_o>-lcl cummodior eft ad motum recipiendum; proinde qvo aptius alternans ifte in Planctis laitim primariis motus perficiatur, rotundirate gaudenr. Prarrerca, quoniam fphxrirum eorpus od peric^iioncm fuam plus comprehendere potelt quam aliuci, neque fruftra erat, quod Deus rebquis figuris antepofuit rotundam. Accedir, quod propagatio vinum folariuni.rquabiliori modo (pargitur ae diei noéti.qve mutatio Commodius fit, qvum non abrupte verum paulatim 6c pcdctcntim lumen A calor in tall figura crefcere sc decrefcere qucant.. v. VÅftum illud corpus, quod ö^»/em vocamus, H^ jam feorlim fpeetabimus, qus quantaque a» periat Sapientis Divins documenta confider_ituri. Agit hic prineipatum in toto fyftemate planetario id^pie duplici eumprimis ratione, öc magnitudinis äc utilitatis, I^on autem eft, ut quis exiftimet ex fortuito quodam cafu evenille, quod ampbtudo hujus corporis tanta fn. Vcrum qvemadmodum 30l eitet, qui actuaret omnem vicis, fitudinem in planetarum orbitisj ita qvoque men- fura-

17 DIVIOM -s_?c7./i.c). uravit Deus cjus magnituuinem act rthquoium corporum naruram atque diftantiam. Eorum e- nim mulcitudinis, magnitudinis ac interftitii qvum habeatur ratio, ftupcndum faiis requirunt luminare corpus. Quindecim funt planera? nobis obfervabiles, alii aliis majorcs. Suprcmus eorum Saturnus in ambitu conrinebir FOOOO.milliaria germa» nica <5c a3..ie dillabit 170. millia miliiariitzorums. IV. lgirur fi qmdquamsol cfticeret,6c ingens ejus ex!g. batur vaftitas, qvx ad gooooo. milliaria in peripheria numeratur, sc efticakia magna in tanro, quod intercedebat fpatio, communicandi lumen caloremque. Aliter autem {\ fefe h«c habuiifet conftitutio, mutationes nunquam adl communem ufum eo procederent ordi-ne, quo jam fic. Exinde quod Solem ita sc non alio mo» do fabricavit Summum Numen, eueniunt tempeft^rum viciffitudines, «tftatis nimirum A hiemis. oftare qvum Solis jubar alrius afcendit, <5c diutius fupra horizontem moratur, radii foiares pcrpcnjkulariter dclapfi, vehementius agunt,.tilumque augent. Hieme vero qvum altirudo «5c mora lolis fupra honzontem eft exigua, radii ejus 6 2 non 11

18 12 DE I.MUNDO S.4P!ENTIM non rectä lmpulii, debiliorem caufiancur efle* 6ium. noctes abbreviatae efticiunt, ut non multum caloris amitrant corporas hieme vcro ncdes prolongatx majoren^ in modum ca calore privanr. Arqve hinc continua haec rerum eft alternatio, qvoifcd murar «ftivum tcmpus univerfa terrae faciem. Sic eo aqv.r o-mnes fluidae funt f pluviae turmatim decidunt ad irrigandam t«.!!u' rem; florum pulcritudine prara condecoranturj novis fnondibus induuntur arbojres; nnafcenre mundo iingula lxtamur, Aft tempore in hicmen vertente, animalia in rec pta ula lua regrediuntur, obtcgitur glacie mare A telra nive obruitur. 3ed, qvum omnls mutatio lubitanea fit periculofa öc natura: inimica, proinde q^oqve fa, pientiffime in hac parte univedo confukurn efle deprehendimus, quod per temporis mtcrftitia ca# lor <3c frigus pedetentim 6c gradalim crefcit ac decrefcit» Tempore quippe hiemis ac acftatps inrermedio, vere, minutatim firi^ul^e res ad fru- tus praeparantur ferendos: autumnali rurfus rempore, quod arftatem & hiemem mtercedit, decrefcente magis magisve Solis calore, ea, gy«in

19 in eximio flore ieuatc iupcr^i^u^nr, rtiarcefcére occipiunr. Ex hac igltur bcne compofita teniporum alrernanone efticitur, ut non fokim ea pars Tcrrx coli qvear, q\x proxirne ad.-equatorem ja^et, verum etiam regiones longe ad Polum ansticum sc antaräicum feporrigentcs.quid? quod admiranda diverfitas vegetabihum 6i aniwalium, pro. indole telluris diverfa, eft ex hac concinna tcmpeflatum viciffitudihe deducenda. sed ad fpeciahora progredior. Lumen folis diern efficit» Cum autem aurora illuxcrit, propersnt non modo homincs ad labores &inftiruta fua perdgendaj verum ducitur K univerfa animantium turba naturali inllinäu ad viäurn fibi cornparan* dum. Apenunrur de cetero luminis folaris ope mulriplices res, O/^/iV^ SPECULO qua? alioquin oceultarentur, I^o, bis ez^rdem jam eft datum pukhernmu ccelum adfpicere A varia in illo corpora quoad figuram, fitum ac rnoturn exarninarc. (^um ddedamento intuemur herbas diverfis coloribus perpolitas, Neqve fine admiratione contemplamur variau animalium gencra, qvorum niulnrudo icpkt omnem 13

20 14 DE MINDO SAPISNTIAi omnem terram. L^lor lons operatur, ut herbs virefcant, arbores fructos edant, animalia vivant ac genus fuum multiplieent. Sic qvoqve idem fohs sftus erficit, ut exfurgat & ad maturitatem perveniat (emen, qvod homo multo labore in teirs finum recondit! atq; ne aduratur corpufeulum tale, exiftunt folis efheaei, a evaporationes, qvs dein in aere condenfa* ta? ad terram irrigandam demittuntur. Ita undiqvaqve confulrum ivit SapientitTimus Conditor, ut Lumen A Calor nullibi defideraretur, verum aptiltimo, qvo unqvam iieri poruit, modo eommuniearetur. Hunc in finern radiis io> laribus rnotuin ftupends celcritatis dedit, ne p to_rdiori curlu vis eorurn A cffieacia vel minue* retur vel prorfus cvaneleeret j unde efficeretur altum übiqve lilentium, 6c muneius iple rnundus amplius non cifet, SOl qvam admirandar fit utiliratis corpus, pr.rcedcnti. aliqvanto fufius explanavimu3. Jam vero uuigamus aliqvamdiu animi no-

21 O/^/<V<3?.s.'s^'lo rwmi mtcncionem extra planetariuni lyitema_j, pervifuri, num ibidem qvodpiam Sapientiae I)i- --vinae argumenrum noftris objieiarur oculis? Va* fta funt corpora ftelia, qvas vocamus fixas, H_ qvod magno numero denrur extra fyftcn u? folis, Aftronomis exploranftimum eft. Atqvc > qvum lucem habeant planetis mulro clariorem, nullumqve adpareat corpus, a qvo illuminen» tur, non dubitant adfirmare easdern proprio gaudere lumine. Vncie, qvamvis proxima_> ftella fixa a noftro orbe sorooo* millia tnillu arium germanicorum fecundunrhagenium difter, haudqvaqvam tamen nulli funt ufus, qvos Dcus per ftellas prxdidas in eo procurat- Ecqvis non noverit eas fuppeditare lucem, cum Sol A Luna fua abfentia univcrfam coeli faciem tenebris relinqvunt. Geogra*- phi, qvi in emetiendis locorum latitudinibus occupantur, alio fundaraento niri non poffunt pracrer obfervationcs aftronomicas. Immo m- vigantes, qvi Aftronomiam calient, qva in_j pläga mundi fint conftituti, definicnt[, ficqve eum 15

22 16 O.? MLIMDO SAPIEN7IM curn aut errore nautics pyxidli au. alio lnodo in devia fuerint abrepti, in viam redire vale, b«nt» Maniieftant deniqve ftells fixs intim* tam potentiam divinam, qva tam vafta corpora lunt produeta 6c con.ervantur. $. Vll. a ftellis ad Planetas, qvi cum REgredimur mutuatitia gaudeant luce, opaca funt corpora. Qyod vero illam a fole, qvi mundi vita merito dicendus eft, habent, patet ex iis, qy.se in antecedentibus adduximus. * V. Qvum autem fol in corpora planctaria, ob dit verfam a fe diftantiam, cadem vi agere non_^ poivt, vario ufus eft Deus modo in luce cum fingulis communicanda. Si oculo aflronomico fupremum Phnetarum Saturnu??? imu?amur-qv*mi admiranda fapientia orduiari confpiciunrur qvinqve iatellites, qvi ex on'.ni parte lumen fatur> nino adfundunt corpori. Stclkrum fixarum pst. riter lumen eo majus oporrct efte in Saturno, qvo prc>ximior eft iljis qvam nolira terra. Sed, fi rurius oculos sc animum in fovem defig^. musz

23 o/^/v^ -5?5t7M mus, cauuii re^uint iapitns dilpobno. (^vat», uor 6c eum circumdant Planetas fecundarii qvorum finguli, habita ratione magnitudinis s^ motus, ita funt in ftatione locati, ut ex omni pläga cjus qvidam horum fatellitum vidcatur arqve lumen fpargat. In Adartt qvidem Satcllites obfervare non dum licuit Aftronomisj inde tanden baud feqvitur nullos däri, qvum vel ob minorem qvantitatem vel lumen qvod refiedunt, dcbilius,otr.nem fenfum etiam armatum fu^ere poffint. /^n^s, qvac infignis nobis eft phoiphorus, fulgidiori qvum fplendefcat luce, aiqve Tellus noftra, neqve aliqv luminis propagatore indiget. Adercurius iterum eo minus tall opus habet fatellite, qvo magiz folis radus eft immerfus. Summatim haec dt-» omnibus Planetis tencnda eft fapiens I^uminil.conflitutio, qvod qvcmadmodum finguli luci in orbc noftro luftentandx multum inferviuntj ita pro ratione ciiftanria? a fe invicem unus cum al.^ro in fyftcmate mutuatitiam communicat lucem. De incolis Planetarum, qvorum ex«iftentuin nonnulli propugnant, qucniam nihti C demon* iy

24 18 DE MUNDO SAfTENfTM demonftrari potelt, tacemus. Dutnut autem nob.s fcire irnez, qvos Deus refpeäu noftrs Telluris planetarum horum ope intencierar. Sed dicis. Sic non rite D.vinv fapicmis confulitur, cui non convenit majora eligere media qvam fines reqvirunt. Ufus enim exigui lunt. qvos a Pianetis Terra noftra habet. 3ed reg?ro. Qyi produxit hsc corpora, folus noverat, nos vero nefcimus, qvantum reqvireretur, ut continux mutationum leges in orbe hoc debito procederent modo. /A ri accedcntes, occurnt nobis Luna, cui. VIII. A Planetis cum difcedimus, propius Telluqvum prajfixus circa Teliurem motus fit a natura: Audore, fatelies ejuz non incommode^ al» Aftronomis dicitur. De montibus öc a> «^vis, qvas Astronomi qvidam fibi vifi funt iaj luna obferyaile, noftrum non ek difcuterc^. Raritet qvoqve atmosphxram, qvam annuli adinftar in eclipfibus folis funt contemplati, mislaw facimus, inprimis qvum fugiant nos fines, qv s Oeus p«r illam intendent. Id tamen cert

25 O/l7o^ seculo. 19 ro ceruus icimus, qvod qvidqvid Potent!» Divina in creatione produxit, id fapientia antc_> ad certos fines öc ufus deftinavit. Hoc nobis datum eft de Luna fcire, qvod opaeum fit corpus öc lumine gaudeat non proprio verum mu<» tuatitio. Patet hoc exinde, qvia, qvum il? Is inter folem ac oculos noftros eft interpofita, pars ilhus ad nos converfa, nigri dilei adinftar apparet: übi vero aliqvantulum a fole dimovetur, falcata lucidaqve fimul a nobis fpe&atur, Linde qvo magis ex eonjun&ione difcedit, eo major ill.us pars illuftrata, lumen ad nos rekectic infigne. Recurrit hic denuo fapiens ordinatioo Lux major, Sol, cujus mora fupra horizontem, ftato tempore, admodum eft brevis, cum oc-> ciderit, Luna, cui commiffa eft noc!is prsfectura, exoruur. Habent fubinde homines, flve in itineribus conflituti, five negotiis dotneftieis occupati, maximum commodum, cum > oriente Luna lueiz ufura prolongatur. Habent animantia ufum, qvs in der.fis fylvis incertis plerumqve vagantur fedibus, öi! eo feruntur, qvo inftzn<3u3 eadem ducit naturalis. Luna tempo- (^2 f,

26 HI DS <^5?/.VOC) -s^//?.va^ n qvuqve metiendo infervit, qvod m oeconomia < 5 politia incomparabilem praeftat ufum_,. l^vum varias fubit faces Sc viciftitudines Luna, tempeftatum variantium pr<rnuncia eft nobis. I- la, qvod veteres jam obfervarunt, qvum pro aeris conftitutione H^ evaporationum indole pzi lida fpedatur, tempora plerumqve praefignat pluvialia! verum übi rubicunda adfpicitur, vchementes pracfagit ventos. Hinc canit PoetaJ pallida Luna pluit, rubicunda flat. Qvod de. niqve nonnulli tradunt de influxu Lunx, ad varias in rebus mutationes- producendas, hoc ut experientia non dum fatis cxploratum, relinqvimus.. IX. POftea vero qvam ea pertradnvimus, qv_r- H^ in corponbus Mundi totalibus Sapientiam Divinam manifeftant, poftulat ordinis ratio, ur qvae I"erram noftram propius ambiunt, eorumqve ufum confideremus. Occurrit hic 6?^, qvi commodum fatis eft receptaculum exhalationum evaporationumqve variarum, qvx qvid pra?ftent, inferius aptior occafio dicendi fubminiftrabitur. Ad

27 Diviyyp. spsctilö Äa annuds 1 empeftatum vicittitudines promovendas aer admodum cft idoneus. Sua enim^. natura calorem <5c frigus, humiditatem < c fic* citatem recipere poteft. Aer folis vim intcn» cipit nimiam, ne animalia acftu graventur A plantas in regno vegetabih ardore fupprimaiv tur. Novirnus itidem experientia, qvod, anteqvam Sol nobis oritur öi fupra honzontcm-j afcendit, auroram infigniter lucentem habe, mus i öc iterum poftqvam ielem occiderat, crepufeulum diei appendicis inftar accedit. Hujus rei nulla alia caufla eft, qvam aer, in qvoradii folares icfradi celeriter admodum ad nos deveniunt. Sic etiam repra^fentantur in aere? varia mereora, qvac prxnuntian* murationern tcnpdlatum& anfam nobis creatorem ce* lebrandi fuppeditant. Animalia pra:terea fngu, la aere fruuntur ad vitam viresque retinendas. bit practcrearn quod idem avium fuflinet volac tum. Qyid vero de aéris ufu in auditu <5c loquela dicam? Sonus, qui eft tremulus aeris motus, membranam tympani verberans 2uditui infervit. Aer ex pulmonibus pulfus, lin, Avac volubilitate verborum efhcit fonos. Aens 3g..ö._9- «5

28 2«0l?^/-VO0 SAfimtlM agitatipnem vehemenuorem ventos vocamus. cuti in aliis ommbus, ita hic qvoqve Divina providentia agnofcenda. Varii fpirant venti ad multiplicem ulum. Agrorum celerior proventus A matunora plantarum incrementa multum promoventur, dum venti sftivo tempore fl.mt, n.odo fngidiores, modo calidiores. Qui irinera marmma ad vatias orbis pl^gaz miiituunt, ventorum fiatu undique apte fans per< venire poflunt. Ad ftrufturas mechanicas mo. vcndum, fpiramine ventorum commode fatis utimur» Qyam admiranda inde redundar utilitas omni viventi, quod evaporationes non in uno loco fulpendantur, verum ventorum vi ab una rcgione in alterum circumferantur, cuivis penéim elte debet. Sic tandem frigoris & ca- -lor_. mitigatio lspe ventis eft adfcribenda. Iti^ fumma. Miferanda foret omnium viyentium-, conditio, nifi rite compofita aeris remperies, ventiqve ejusdem in.alubrem dllpallentes eras. fitiem, adeflcnt. JvMEtepra T A. X. aqvea funt nob.s ea ipla corpora, qus qvam-

29 D/lM^ SPECUW. quaniuiu pnrvx guuui* manent, huc illucve in?ere agitantur! verum ab externa quavjs caufla compreffa öc in materiam cralliorem condcnfata deorlum kruntur, Jam autem quid e- levaticnem horum meteororum caufetur, examinent pbyfici.- nobis id fufticit dixifte, evaporationes, quan primum pro aéris conftitutionc-» transmutantur, mque varia abeunt corpor^,, videlicet»t^v/<z^«, nubcs, ni^em, rorem sc cetera, eo ipfo fimul varios egregios eftedua profcrri, Nebula eft vapor humidus, qvi cum gravior reddatur aére, defcendij, purgando iimul cundem a particulis denfis fcetidisque! fin vero eadem per calorem levior fada afcendit, materiam nubibus praebet pluvialem, Nubts, quac evaporationum_f collediones funt in aére condenfatae, aeftivali 23 tempore intercipiunt radios folis nimios, calorem fuo leniendo interventu, in animalium_.s refedioneaa, plantarumque infigncm. Et übz nubes in aére hiemali exonunrur tempore vehementiam frigoris magnopere mitiga»t. Ita de cetero pro ratione annui temporis

30 24 DE MUNDO SATIEmiM* ris utitur naturs Auctor nuöibus, non. nunquä ad pluviam guttatim eflundendam, interduirl, ad nivem demittendam, utramque rurfus ad alios atque alios fines. /Vn^/^ in interiorju» terrs fe ingerit A pulvifeulos ejus madore implendo, fpongiofam eam reddit aptamque fimul ad fruetus varios propagandum. A/ws vero, qus frigefa&us eft vapor, cum terrs faeies obtt^gitur, negotia bumana hieme fiunt commodiora. Oecludit bsc telluris poros, n:. calor, quo femina intus foventur exbalationibus continuis plane evaporet. Et quamquam_, nubes llls fpifls A aquarum niviunique ple* ns pcrniciem minari nonnunquam videantur j fapicntia tamen divina dirigit, ut quod noxiuui bae ratione apparer, in eximios deinde verg.t ulus. l_i>e imbcr nirnius lspe eurn ufurn [ecuni habet eoruunälum, ur loea, qus magis exfiecata funt atque Zlia, fufsieienter bumcéten, tur, fluvitque ö^ amncs abundautiori. implelin, rur c'quarum copia. ixe tamcn una rcs alte* rius deftruclionem operetur, alia rurlus adpli* cat media,. Mer naturs. i^ubes diffipantur craits,

31 O/f7^H speculo. crdiis, tacto aere gravion; äc fi ventorrm... vis accedat, motus earum non tantum auge» tur verum veloeiori quoque motu facile feparantur. Sed denique, qvum una adbuc reftet evaporationum fpecies, 7-05 nimirum, paucis dicemus, qus eius vis A efficacia fit. Gaudium sc vitam florum dicunt Phyfici efte rorem. Eft enim vapor fubtilis < c parvis guttis tanquam gemmulis cadens, qui herbas aliasqve res rnadefacit. (^uamobrem eft hic humor maxims utiiitatis, qvum fervidi continuantur sftus, öc rcgiones, in quibus nubes raro vel nunquam pluviajem demittunt aquam, acriori aduruntur calore. Vnde denuo apparet fapiens^ qua ulus eft naturs Auélor, difpofitio, quocl qvum unum aelminiculum in fingubs locis non eundem produeere potuit eflectum, aliud elegit.. XI. QVomodo corpora extra Tellurem raticrc? H mutus relationis <3c ulus, Sapientiam-* in-jieent Divinam, brevitcr hactetpois indicavin us, j3m vero?me oculos penenius Orbem, quem incolin.us, clerraqt>et.m t IVlulta A mav jgna 25

32 26 DE MUNDO SAPJFiVfI^ ena beic fäftuntur Divins frapientiai lneiiciaj übicunque demum oculos Hc animum conveftimus./ä«e/il)7?e«^^ ejus ii confideiemus,inadmirationem rapimur, cum t3ms vaftitatis corpus una cum aére circumfulo f-u.e1.11.m0 tantt m x- there ambiri experiamur * öl quamvis genino feratur motu, mbil tamen quidquam a luper^ ficie illius diftolvitur. D/,^?7^ bujus eorporis de cetero quemajmojum H. aliorum ma, gna ordinata eft fapientia. Siquidem ita dillat a Sole, ut linguls res neque adurantur neque peririgerentur.- quare calur Hc trigus ita ada> ptaeafunt, atque exigit variorum corporum. natura 6c conftitutio. Aliter vero-fl fe haberet telluris fitus, nemo non intelligit, bunc qui zam datur, rerum ordinem locum habiturum non fuiffe. Figwr* competit Telluri roi^ob jperfe-fionem, quam prs cetcris habet. ln illa vis gravitatis squaliter comprimit fingulas partes c»r poris, ut omnes concordi quodam nifu ad centrum tendant. t^yum figura telluris iit glo/ bofa, aér quoque apte fatis omnem circumflu. it ejus fuperficiem, Gensralilöma eorum, qus in glo-

33 DiriNM SPBCUW globo froc obvemunt, diftindio cft in fluidts Jolida. Utraqve horum decenti åc concinno a fe invicem feparata funt ordinej et fic inve* niuntur alia aliis interpofita, ut nihil omnino defideretur, quod vel ad necellitatem vel commoditatem fpedet. Aqu» copia tant* eft, quanta unquam requiritur. Oceani, mana 6c lacus übi tcrminantur, fcaturiunt hic Z3 jjlic limz?idllinii fonres ; «8c fontibus dcfide< rans, fluvii Lc rivuli circumqvaqve defluentes obfervantur. Pari juxra ratione cum folida com parata eft parte. Montes ligamentorum vicem fupz'lent, quibus machina haec conftringitur N continetur. Terta plana, in continentem, infulaz 6c peninfulas apte diftinda, adfpicitur^ I^ec fortuito quodam cafu vel ftoica fataiitate B fcd fapienti confilio ad certos A debitosfines deftinata cft folidorum & fluidorum in l^ellure noftra diftindio. Aqva, ea primum ratione in fingu* Jarem vergit ufum homini, quod maritim. I- tincrc ad remotiftima loca commode fatis per* yenire & varias merces ultro citroque devehc- D2 rb 27

34 28 K6 tjirtmdö -5-/^//?,Vv/^ re p^ltimus. Quantum h(fi*) baini Rcipublicar, fingulisque mortalium redundet commodum, pelam loquitur experienria. Ex oquarum pr.rrerea evaporarione confpifianrur nubcs,.cx quibus pluvia dimittitur ad terram humectendain, ut arbores plant^que prog.-rmin.nr <3c fcgeres fru, gesque varia: provem.nir. In aborum ac poruum appararu ; in varia mixtione K munditic_j ömnigena fervanda non fimplicem ex aqua habemus ufum Machine & ftrueturae mechani^ Cx quam apte aquarum maion ac minon fiu^ xu ad velociorem <3c tardiorcm excirenrur motorn, non hodie demum cognirum eft. Aqua^, quas minerales vocamus, maxime conducunt ad amiflam valetudinem reftituendam öc reftituram corroborandam. Er qvum infirmitatcs, quibus haud raro vcxanrur mifen morralcs, fint aliae atque aliac, magnum dehinc cifc divinae ce. cönomiac argumenrum, quod fontes jam fulfureis jam falfiis, jam nirrofis alnsque particulis sreperiantur magis aut minus intermixti. Quid vero fluidum ceteris pradtet animalibus, fingulis pervium efte poteft. Aqua pifcium praeapua LÄa

35 IMYINJE SPEOJLO* 29 iaaa eft fedes, übi eeu in p^opno elemento, rclpirare sc vivere queunt. Etenim quis eft, qui nefeiat omnem pifccm ex aquis ereptum sgre admodum A brevi tantum vitalem lpiritum retinere. Sic reliqua animantia terreftna properant öc ad aquam accedunt, eum aut fitim ledare volunt aut refrigeratione injigcnt. Aft ne ftuidum, quod aei tot tantosque ufus er3t dellinatum, ftagnans fordefceret, id magna cum fspientia antevcnerat provida Numinis cura. Prsterqvam enim quod magna pars aquarum in fluviis bue illueque deelinantibus delabatur, falfedinem mari adfperfit, qus omnem... impediret rancorem. tlt prsterearn, quod vcnti rnoturn in aqvis coneitantcs, plurimum ad hoc conducant. Sed non dum bie terminus eft Ba, pientiliims conditoris profpieientis. En plura e* ius indieia / Solidum, quod apparct in globo hoc terraqueo, fuffieit on.ni ex parte ad rot homines, totque ariimaritia fuftmenda, quot unquam intellure reperiuntur: fed non lutlu.it folum ad hoc, verum idonea fatis & eommoda hic dantur loea eorum hafeitationi quam quo-

36 zo O/?^tt^Vo<).s^?/M??H quoque vanare videmus pro vana anw maiiutn conftitutione. blt animantia in tam_» concinno diverforio omnia habeant, quac ad vitam fuftentandam fpedant, ipfa neceftitas poftulat, ut tellus ea producat, qua? hunc in finem requiruntur. Et qvum animantia fint multjplicia, quibus non unus atque idem cibus i» doneus eft m fuftcntationem, tellurem varias H^ lnnumeras fruduum fpecies producere obfervamus. Quod vero iterum tanta varietas rerum quarumvis inveniatur, fundi natura alia atque alia in caufia eft. blnde ea, quac crefcere poflunt in folo argillofo <8c aquofo, produci fimul nrqueunt in folo arenofo öc arido l 6c contra - l^lvc utique etiam rano eft, quare ea, qua? una regio ad abundantiam usquc? potiidet, altera non habet, 6c iis, quibus u- na indiget, altera dil^uit. Quam fmda 6^ fapiens hare quoque fit inftitutio, omnes videnr. Verum cnim vero, quod una atque eadem fohditas plana in globo hoc übiquc non cerryatur, neque line ratione pracgrayi fadum elle intelligi* mus. Etenim cum loca alia aliis alnora dentur 2

37 DirtVM SFELULO tur, fiuida facilc deicendunt ob ueclivitatem_, fundi. Hinc quoque altitudines 6c montes id ipfum cftkiunt, ut non omne fluidum ftagnet verum feprflime rapido fatis volvatur motu. Ut mukis non uifquiram, quantopers j> montes aquam, qua: fe ad fontes colligir, edukorent, inundationes quoque fa^pilli, me perniciem minantcs fua foliditate A celfic tudine prarfrindant removeantquc, Sic quoque interdum montes a vcntorum turbulentorum_. facvitia pr*muniunt navigantess interdum ventorum flatum remiffiorem augent ; nonnunquam calorcm nimium tngidiorj, quem erudat, vapore temperant; fxpe quoque radiorum fo larium rcfradione cundcm intenfiorem jeddcre foknr. Verum, funt practer haec tot animalia, quac in montium eavernis fua inveniunt receptacula. Optimas herbae medicinaks m valll, bus monrium rcperiri agnofcunt Botanici Vites laxurianres ahosque xctvx frudus m lods montanis 6c citius maturefcere & pra-ftantius provenire, accepimus ab extraneis. Tandem montes, varia eaque pretiofiflima concoqvunt metal- 31

38 2 2 D/? CMItNDO F'^/-?^?'/^ metalla ' mineraha nullibi fplendidiora, nullibj opulentiora inveniuntur, quorum ufum cum_j in fequiori parte erimus expofituri, fubfiftant hic aliquamdiu cogitata noftra. Tu vero can*t de Lcdor, favc interim aufibus noftris & profundius meditare ea, quac leviter hic imo/ nuimus. Sicubi inveneris veftigium quodpiam 6c ftriduram Divinac virtutis, ad Audorem referto, cui Soli Gloria sc Honos!