PLURALITATE MUNDORUM, QUAM,

Transkript

1 I. N. S. S. T. DISSERTATIO PHILOSOPHICA, DE PLURALITATE MUNDORUM, QUAM, Consensu Amplissimae Facult.Philosoph. In Regia Academia Upsaliensi, PRAESIDE VIRO CELEBERRIMO, Do. Mag. ANDREA C E LSIO, Astronomiae PROFESSORE Reg. & Ord, Ne c non Reg. Societ. Scient. SECRETARIO PRO GRADU, publico honorum examini modeste submittit, ALUMNUS THUNIANUS, ISACUS SVANSTEDT, SMOLANDUS. ' In Audit Gustav. Maj. ad diem VIII, Junii, ANNI MDCCXLIII. Horis, ante meridiem solitis. / UPSALIAE Typis Viduae B, HÖJERI,

2 Clarissimo Domino CANDIDATO AUCTORI, Amico integerrimo. S. P. D. ARduum. Est. Et. Gravissimum. Argumentum DE. PLURALITATE. MUNDORUM. Imperitis. Inconveniens. Et. Periculosum. Ceteris. Probabile. Maxime. Et Egregium. Materia. Sane. Deo. Gloriosa. Eruditis. Jucunda. Te. Digna Loquor. Praeclaram. Erudịtionis. Tuae. Suppellectilem. Nam E. Meliori. Luto. Praecordia. Tibi. Finxit. Titan Nec Passus Fuisti Foecundum.quem.Na.t ura. Concessit. agrum. Incultum.jacere S. ed. Arduo. Labore. Indefessis. Lucubrationibus. Id.Effecisti Ut. Te. Ingenii. Gloria. Virtutibus. Et. Moribus. Ornatum. Laudemus. Aestimemus. Extollamus. Hinc. Tuo. Jure. Hoc. est. Optimo Laurea. Coronaberis. Corolla, Et. Praemia. Reportabis. Uberrima. Dignissima. Vale! ANDREAS UNGE. SMOLANDUS'

3 I. N. S.. 1. INter alia, de quibus a Philosophis in utramque partem disquiri solet, est pervulgata illa de pluralitate mundorum hypothesis, id quod antiquissimae eorundem de hac ipsa disceptationes satis superque evincunt. Scilicet fuerunt olim, uti nec hodie forte desunt, qui adfirmativam sententiam utpote rem periculi plenam ex e- ruditorum castris, sardorum instar venalium, profligatam cupiverunt; Fuerunt vero & sunt ex eruditorum grege haud pauci, qui eandem, utpote validissima pro infinitis summi Creatoris perfectionibus testimonia exhibentem, summo studio defendere conati sunt. Nostras circa hoc ipsum argumentum exposituri meditationes exiles, ingenue fatemur, nihil nos perspicere posse, vel absurditatis, vel periculi, ex adstructa pluralitate mundorum redundaturi, quin potius, quemadmodum ad Theologiam naturalem A tan-

4 2 tanquam lydium suum lapidem merito examinanda sunt omnia, quae in Philosophia naturali, de rebus materialibus earundemque origine & caussa traduntur; ita hanc,de qua loquimur, opinionem intheologiae illius dogmata. minime impingere, nec ullo modo injuriam esse, sed eadem potius mirifice confirmare, persuasissimi sumus.. 2. Antequam vero ulterius in his exponendis probo forte indicasse juvabit. Scilicet nobis heic voca- gredimur, quid vocabulo Mundi intelligamus, ver- bulum istud non totum entium finitorum ac contingentium complexum. significat, sed plures solummodo, praeter eum, quem nos incolimus, orbes seu globos inhabitatos. Et hoc observato, ad propositum statim accedimus, quaenam pro his adstruendis suppetant argumcnta, breviter inquisituri... III. Corpora, quae hunc, cui insistimus, globum terraqueum undiquaque cingunt, atque in immenso coeli spatio suspensa conspiciuntur, non unius ejusdemque naturae esse ac conditionis, astronomiae non penitus ignarus hodie ignorat nemo. Licet enim o- mnia aliquale de se spargant lumen, & communi nomine stellae adpellentur; maximum tamen, respectu, & ad situm, & lucem habito, dudum observatum est discriminis, Quaedam nimirum situm sensibiliter semper servant eundem, & stellae dicuntur fixae; quaedam vero ab una versus aliam transeunt stellam, errantiumque ideo, seu planetarum nomine insgniuntur.

5 3 tur. Horum e numero praecipui sunt: Mercurius Venus, Tellus, Mars, Jupiter & Saturnus. Hi cum motibus suis solem cingant, vocari solent primarii; ceteri vero, utpote Luna, quae terram, quatuor illi, qui Jovem, & quinque, qui Saturnum ambiunt, secundarii: plures, saltem ad nostrum systema planetarium spectantes, nondum observare licuit. Ceterum stellas fixas proprio lumine radiare; planetas vero in se corpora, instar telluris nostrae,esse opaca, & omne, quod ad nos reflectunt, lumen a sole mutuari, ex observationibus constat.. IV. Quoniam stellae fixae a planetis haud raro occultantur, nunquam vero vicissim, hos illis terrae esse propiores, dubio caret omni; interim tamen & ho-, rum alii aliis a globo nostro terraqueo sunt remotiores, & nimis quantum ab eodem distant; quod quidem ex diversis ipsorum a sole distantiis, ab Astronomis satis adcurate definitis, haud obscure intelligi potest. Abest autem terra a sole in media sua distantia fere mill. Suecanis: quibus in 10. partes aequales divisis, continebit Mercurii a sole distantia earundem partium 4, Veneris 7, Martis 15, Jovis 52 & Saturni 95. Efficit nimis longa haec eorum a nobis distantia, ut admodum exigui nudis o- culis conspecti se sistant, cum tamen omnes (si duos aut tres solummodo excipiamus, Martem puta, Lunam &Mercurium) terram magnitudine, vel aequent, vel superent. Inprimis Jupiter & Saturnus tellure nostra multo sunt majores; est enim terra soliditas.- A 2 secun

6 4 secundum calculum * recentiorum ad molem J. ovis in ratione I ad 763 ; ad corpus vero Saturni ut 1 ad V. Quoniam igitur ex hactenus dictis quodammodo constat, omnes globos hosce planeticos in se esse opacos, ingenti a terra nostra distare intervallo, eamque magnitudine, ex maxima parte, vel aequare, vel superare: satis nobis videmur habere caussae, cur in eorum eamus sententiam, qui, non obstante ea, quae ad terricolas ex planetis resultat, utilitas, hos i- psos tamen in illorum tantum gratiam sic, & non aliter, factos & dispositos esse negant. VI. Siquidem enim, sine impietate, ne suspicari quidem licet, Deum infinita sapientia ac potentia praeditum, quidquam sine sufficientissima ratione fecisse rationes quoque eum habuisse oportet, cur corpora haec & quidem hac natura, situ ac magnitudine condidit: si vero incolarum duntaxat terrestrium caussa id factum este dicamus, nulla hujus consilii alia facile adferri poterit ratio, quam ut nobis lucerent; tantum enim illa inter ac terram nostram esse interstitium, ut vel minima in globo nostro terraqueo ab illis producenda mutatio, si lunam exceperris excellentissimis Mathemathicisac Philosophis plane videatur impossibilis. Quod si autem nihil, praeter debile, quodtelluri adfundunt lumen,per eadem intendisset Creator, nulla prosecto adparet ratio, cur illa omnia condiderit opaca, terrae nostrae simillima immo, tam vasta tamque longe a nobis remota. Quin potue-

7 1 potuerit summus rerum artifex infinite variantia fabricare lumina, & quidem per se talia, fortiora vel debiliora, prout terrae indigentia id requirit, ne minimum exstat dubium. Quin etiam sic acque bene, si non melius, huic fini fuissent inservitura, similiter dubitandum non est. Quoniam igitur nec lucis ergo, nec alius cujusdam in tellure nostra effectus producendi, adeoque nec propter incolas terrestres tantum facta sunt haec omnia talia, & probabile tamen non est, Deum vastas quasdam & inanes solitudines, terra nostra ex parte multo majores condidisse, nihilaliud superesse video, quam ut planetas singulos, propter proprios, quibus scateant, incolas, sic & non aliter a sapientissimo Conditore formatos ac dispositos esse dicamus.. VII. Huic sententiae haud leve accessurum arbitramur robur, si ad motum, quo in coelo perpetuo feruntur, paullo attentius animum advertamus. Scilicet extra dubium, apud Astronomos hodie positum est, planetas primarios duplici gaudere motu, centrali nempe ac periodico. Mars, tellus ac Venus, secundum observationes CASSINI, eodem fere tempore, 24 puta horis, circa axes suos revolvuntur; Jupiter autem, planetarum omnium maximus, ceterisque a sole multo remotior, intra 10 horarum spatium eundem suum perficit motum. Periodicum vero, seu annuum absolvit Saturnus 30, Jupiter 12, Mars 2 fere annis; Venus vero 224, & Mercurius 88 diebus. Efficit duplex hic motus ad- A 3 cura- 5

8 6 curatam non in terra solum, sed & in ceteris planetis singulis distinctionem dierum ac noctium, immo aestatis, hiemis, veris atque autumni, si axes eorum ad planum orbitas fuerint inclinati, ut quidem in Venere & Saturno contingit. In Marte vero vel Jove vernale tempus perpetuo viget. Quam optime per has vicissitudines terrae incolis consultum sit, nemo non novit; experientia enim. plus satis loquitur, quantum ipsorum intersit, negotia sua per statas vices distribuere: taceo, terram beneficio hujus motus ab omni parte habitabilem esse. : VIII. Ingenue fatemur hosce planetarum motus multos posse respicere fines, nobis plane incognitos. Quoniam vero telluris exemplo constat, utrumque :hunc motum, incolarum in commodum, a naturae Domino esse inditum, quod & ceteris planetis, eadem de caussa, fuit concessus, vero est simillimum. Nulla enim adparet ratio, cur hos Deus ipsis largitus sit motus, nisi adsint in eis incolae, qui temporum & tempestatum intervalla distinguant,& in suos usus ac commoditates convertant. Nec sine sapientissimo consilio, fieri putamus, quod lentitudo & celeritas motus periodici omnium, axilaris vero plerorumque planetarum, distantiae eorundem a sole respondeat; nam, quo sunt a Sole remotiores, eo debiliori ejus adficiuntur lumine, viae calore: optime itaque convenire arbitratur Cel. WOLFIUS a), celerius eos circa axes moveri, ne per longiores noctes debilis, qui diebus a Sole adfunditur calor penitus deficiat; len-

9 lentius Vero in orbitis circumferri, quo longioribus fruantur aestatibus. Sapientissimam hanc optimi conditoris dispositionem penitius excussurus, planetis suos non minus ac telluri esse incolas vix dubitabit. a) Von den absichten der naturlichen dingen. Cap. VIII & Si porro ad satellites, quos primariorum quibusdam adjunxit Auctor naturae,adtendamus, validum iterum quantum nobis quidem perspicere licet, de incolis primariorum nobis sistitur argumentum. Diximus. 3. tellurem uno; Jovem quatuor, Saturnum vero quinque ornatos esse satellitibus. Hi motu constanti & ordinato circa primarios suos mo- ventur eosque ubivis in coelo comitantur, lumen solare undique ad eos reflectentes. Habet praeterea Saturnus, utpote a Sole maxime dissitus, annulum,quo aequaliter a se undiquaque distante circumdatus est, qui, non minus ac Saturnus ipse, a Sole illuminatur & non parum ad corpus Saturninum spargit luminis:jam terrae nostrae exemplo convincimur, Lunam luminare esse magnum in terricolarum usum, ad terram ambiendam a Deo ordinatum. Ast sunt circumjovialia & saturnina corpora, ut ex observationibus patet, Luna nostra multo grandiora, &primariis eodem modo, sed propius collocata: Quin itaque eodem quo Luna terrae adjuncta est, consilio, haec sic & non aliter disposita sint, nulla dissuadet ratio. Neque enim ullam vel probabilem adduci posse rationem crediderim,cur sapientissimus rerum omnium sator statorque, eo plures 7

10 8 res corporibus planeticis profpicere voluerit Lunas, lucem solarem ad eadem sparsuras, quo minori luci solis sint exposita, nisi admittatur, existere in illis creaturas quasdam viventes, luce,vel Solari, vel lunari indigentes. Siquidem vero Deus nulla alia caussa finali, tamquam primaria & ultima, ad creationis actum accessit, quam ut cognosceretur, infinitis ipsum reresplendere perf ectionibus, & proinde dignissimum esse, qui honore adficeretur & amore. Deum autem cognoscere, venerari & amare creatura irrationales & res inanimae proprie loquendo nequeant,rationales, quas planetas inhabitant, oportet, sint creaturae, quocunque demum nomine veniant.. X. Sic itaque planetis primariis suas vindicavimus incolas; idem vero num de secundariis quoque aliqua ratione adseverare liceat, paucis inquirere lubet. Hos, quoniam tam insignem in illis collustrandis exhibent usum, inhabitatos dicere, absonum forte videbitur. Sed unum alterum non tollere, rationibus adcuratius subductis, jam videbimus. Praestant enim planetae, ut ex observationibus haud dubie constat, sibi invicem mutuas operas. Nimirum sicut primaritis a secundario illuminatur; sic vicissim hic ab illo lucem accipit ea sui parte, qua a Sole est aversus, & quidem tanto majorem, quanto primarius secundarium magnitudine superat. Quoniam vero splendet minus lumen propter incolas. 9., quo minus majus radiare credamus,ob caussam eandem, impedire nihil video a). a) Confr. Cantz. de Civit. Dei pag. m XI

11 . XI. Praterea eandem fere circa haec corpora sapientissimam & mirabilem prorsus institutionem venerari licet, ac circa primaria. Ut enim sunt illa, quemadmodum haec, opaca, aliaque aliis majora, nec non diversa a primariis suis distantia; ita quoque aliis velocior, aliis iterum tardior praefixus est in orbitis cursus, unde quoque distinctio dierum ac noctium in singulis diversa. Hactenus quidem nihil de motibus Jovis & Saturni satellitum circa axem tuto definire licuit. Quoniam vero testantur observationes Astronomorum, Lunam semper eandem partem terrae obvertere, eamque menstruo spatio circumcirca successive a Sole illuminari, satis inde evadit verisimile, eodem modo circumjoviales & saturninos circa primarios revolvi. Sic enim patet, quare quintus Saturni satelles tunc solum conspiciatur, cum planetae primario ad occidentem positus est; ab oriente vero constitutus semper lateat b). Motus itaque periodicussecundariorum, cum motu eorundem circa axes, eam ob caussam conspirare videtur, quod intra non adeo longum temporis spatium motum in orbita sua absolvant. Est enim tempus periodicum lunae circa tellurem circiter 27 dierum; reliqui autem omnes, si ultimum modo saturninum excipiamus, breviori adhuc tempore suas conficiunt periodos. b) Hugen. Cosmoth. p XII. Sunt ex literatorum cohorte haud pauci, qui varia praeterea pro incolis planetarum, inprimis Lu- B nae 9

12 10 nae, adferre solent argumenta, ex adfinitate soli lunaris cum solo terrestri, petita,atmosphaeram, montes, cavitates, silvas, maria, fluvios, stagna, paludes &c. ibi reperiri contendentes. Sed etsi luna, inter planetas, nobis sit proxima, vel longissimis tamen telescopiis adeo particulatim ejus superficiem rimari adhuc minime licuit, ut, praeter quarundam partium majorum figuras & colores, de adfinitate physica corporum lunarium cum corporibus terrestribus, quidquam certi determinari queat. Interim id manifestum est, Lunam montibus & vallibus distinctam esse; nubes vero ibidem non dari, quas tamen in Jove & Saturno reperiri, ex mutatione macularum nonnulli concludunt. Quemadmodum vero non valet, consequentia: nos in Luna nihil distincte videre possumus, ergo nihil est; ita quoque absonum foret Lunae, aliisque planetis abjudicare velle, quidquid in illis observare non licet. Sane WHISTONUS existimat, vapores tantum in atmosphaera Lunae rariori interdiu attolli, noctu vero descendere, prout etjam ante diluvium in tellure nostra contigisse, sacra docet pagina c); sed si Luna vel maxime aquae, atmosphaerae aliarumque rerum, quibus terra ad fructus producendos apta redditur, expers esset, hoc tamen non obstare existirmaverim, quo minus herbae, frutices & arbores, vel his ad minimum similia, in solo lunari progenerari possent. Fluidorum species, plantis & animalibus nccessariae, innumeris modis variare possunt. Dantur apud nos fluida, quae caloribus solis intentissimis exposita, non evaporant Neque omnia, ad faciem

13 faciem nostri globi sunt dijudicanda. Potuisse enim Deum, infinitis aliis, ac fit in tellure, viis, succum, quo nutriuntur fructus, corpori lunari adducere, inficias ire quis sustinebit? Certe,qui aequa lance ponderat corpora telluris partialia, quae, ceu totidem per-. fectionum suarum specimina, in triplici naturae regno, oculis non solum animoque nobis contemplanda, sed &in perfectionem nostram convertenda, ordinavit o- ptimus Deus, is multitudinem eorundem ac varietatem, ad stuporem usque, admiretur, oportet Sed! ceteri planetae tellurem nostram magnitudine,vel ae quant, vel superant, (.4.) pratereaque ita a sapien tissimo Insitutore disposita sunt, ut omnes cujusvis planetae partes successive a sole collustrentur ac concalefiant: dubitationi itaque vix relictus nobis videtur locus, quin & ii mirabili multitudine ac varietate rerum circumvestiti atque ornati sint, ita ut singuli singularia prorsus referant specula perfectionum Divinarum. c) Astron. Princip, Relig.p.69.. XIII. : Etsi vero sic planetas singulos, creaturis tam rationalibus, quam irrationalibus, nec non aliis rebus inanimis, telluris instar nostrae, abundare, admodum est probabile; inde tamen non sequitur, quemquam planetarum, vel qua ipsius soli naturam, vel qua creaturas, quae in eodem sustentantur, vel denique, qua reliquas res, a manu creatrice ibi plantatas, telluri huic esse prorsus similem. Etenim globi nostri argumento convincimur, res, in diversis ejus- B 2 dem - 11

14 12 dem plagis pro ratione intentioris, vel debilioris caloris a sole emissi, diversas quoque esse: quare, si terra nostra una vice longius breviusve a sole esset remota, ac jam est, omnia quae in solo terrestri progenerantur, hujus, qua nunc sunt, naturae, nimis, vel frigora, vel aestu, peritura essent. Hinc, quoniam distantiae planetarum a sole tantopere variant ( 4.) a- lius naturae incolas ceterasque creaturas ac res aliis planetis inesse, quemvis facile largiri existimamus.. XIV. Antequam a systemate nostro planetario discedimus, pauca quoque de maximo ac fulgentissimo illo coeli jubari, sole, addere visum est. Neque e- nim desunt, qui nec hunc propriis incolis destitui autumant, ad magnitudinem atque ad maculas, quae in disco solari nonnunquam conspiciuntur, imprimis provocantes. Scilicet credibile eis non est, Deum, qui nihil facile per totam naturam vacuum relinquere voluit, corpus, quod secundum calculum recentiorum terras in se comprehendere potest, mere vacuum voluisse: igne vero & calore cor pus solare, totum quantum, repletum esse, dissuadent maculae. Sed si multitudinem, magnitudinem & interstitium planetarum respiciamus,& juxta cogitemus, tantum solis esse in his omnibus collustrandis ac fovendis, usum, ut anima ac vita eorum haud incommode salutari possit, ad munus tam grave administrandum vastum sane ac stupendum requiri luminare corpus, facile videbitur. Ut taceamus, tantam requiri in sole molem ne a planetis, se ambientibus, attractus e lo-

15 13 e loco suo prorsus deturbaretur. Amplitudo igitur solis, incolas eidem inesse, non evincit. Nec maculae satis validum pro incolis solaribus nobis sistunt argumentum, siquidem, quid sint illae maculae, nondum adseverare licet. Quin potuerit Deus creaturas, naturae solis adaptatas, condere, ipsumque corpus solare ita interne temperare, ut habitacula ibi sunt pulcherrima amoenissimaque, absque frigore & calgine, qualia ne mente quidem concipere valeamus, dubium quidem est: nullum, sed, deficientibus aliis rationibus, verbo tantum hoc attigisse sufficiat... XV. Altius jam ad sublimia illa coelestium templa, stellas fixas pertractandas cogitando, adsurgamus, num ex harum consideratione ad aliquot, extra systema nostrum planetarium, orbes inhabitatos, aliqua ratione concludi queat, breviter pervisuri. Stellas fixas proprio radiare lumine, omnibusque, ad nostrum systema planetarium spectantibus, planetis a terra remotiores esse,. 4. verbo indicavimus. Scintillatio autem in caussa esse videtur, cur diameter earum sensibilis nobis sistatur; nam radiis scintillantibus,a tubis opticis quasi resectis, lucidorum instar punctorum, sine sensibili magnitudine conspiciuntur d). d) vid. Graves. inst. astron. p. m XVI. Licet vero sic stellas fixas planetis longe remotius a terra distare, exploratum habeant Astronomi; hanc tamen illarum distantiam accurate determinare non possunt. Esse vero eandem stupendam & fere im-

16 14 immensam, vel hinc patet, quod nulla adhuc observata sit earum annua parallaxis. Certe ex observationibus Cl. BRADLEJI constat, stellas fixas non posse propius ad tellurem collocari, quam semidiam, orbitae: terrestris, seu milliar. Suec. 5280,000, 000,000. Quoniam igitur proprium stellae fixae habent lumen, omnibusque planetis longius a terra distant, adeo ut sola illarum distantia in caussa esse videatur, cur sole nostro adpareant minores, & cur tam angustis sibi invicem adcumbere videantur spatiis: nihil obstare videmus, quo minus illas totidem dicamus esse Soles, qui non ad minorem, quam Sol noster distantiam, lucem fortissimam calo remque intensissimum emittunt. Sed illa imbecillius, hic vero plane non ad tellurem, immo, nec ad systema nostrum planetarium pertingit: quare nec globi nostri terraquei, nec systematis planetarii caussa, illa corpora facta esse possunt. Siquidem ergo singulae stellae fixae; totidem sunt Soles, qui ad aeque magnam, ac Sol noster, distantiam, & lucem, & calorem fundunt, indeque singulas non minori a se invicem, quam a sole nostro, probabiliter distant, intervallo, adeoque, quae solis officio fungantur, maxime idoneae, neque tamen ulla ratione, globi nostri terraquei, vel etjam systematis huius planetarii caussa, conditae dici possunt, non probabile modo, sed & necesse esse videtur, ut sint circa illas corpora quaedam planetica, quae luce & calore earundem indigeant. Essent enim alias immensi Soles creati, ex quibus nulla unquam utiltas ad quemquam redundavit, immo, de quorum exi-

17 15 existentia nemini quidquam constat e), quo nihil vel cogitari facile poterit ineptius. Quot itaque stellae fixae, tot etjam nobis concipienda sunt systemata planetaria, nostro licet non in omnibus similia; in eo tamen cum planetis hujus systematis convenientia, ut creaturis, tam irrationalibus, quam rationalibus, pro habitaculis inserviant. e) Vid. U CANTZ. de civitate Dei pag XVII. Numerum stellarum fixarum majorem esse, quam ut ab ullo mortalium certo determinari queat, vel inde satis liquet, quod coelum oculis armatis contuentibus innumerae offerantur stellae, ubi oculis nudis plane nullae videntur. Viam lacteam minimarum stellarum congeriem esse, primus detexit GALIAEUS: ANTONIUS RHEITA in constellatione O rionis tubo Belgico numeravit 2000; in plejadibus vero 188. Quoniam vero, quo perfectiores adhibeantur tubi, eo semper plures deteguntur stellae fixae, quin ineffabilis earum fit multitudo,nullum videtur dubium. Facile hinc liquet, incomprehensibilem orbium inhabitatorum dari numerum. Quod licet eis, qui nihil, nisi quod oculis corporis videant, credunt, vel maxime videatur paradoxum atque absonum; neque tamen ideo eruditis, qui acie mentis longius prospiciunt, tale esse debet. Siquidem e- nim eo potissimum consilio Deus omnia creavit, ut agnoscatur ac honoretur, tamquam maximus, & ametur, tamquam optimus; sequitur sane, quo distinctius opera Divina ab entibus intelligentibus cognoscantcur,

18 16 scantur, eo illustrius propagari gloriam ejus, ast plurima, immo, innumera corpora coelestia ne excellentissimis quidem Philosophis nostris, vel qua i- psam existentiam, cognita sunt. Aut itaque Deus per eadem nullam sibi reservavit gloriam, aut creaturae intelligentes in illis sint, oportet, quae perfetionum Divinarum, in illis comprobatarum,specimina propius intueantur, admirenturque, adeoque' gloriam Dei, cujus ergo haec corpora creata sunt, promoveant f.) Prius a sana ratione abhorret: posterius itaque admittendum esse, cuivis facile est dijudicatu. Atque sic quaedam tantum, sed potiora, ut speramus, adduximus argumenta, quae pro pluribus, immo, innumeris orbibus inhabitatis pugnare nobis visa sunt. De statu ac conditone incolarum in ceteris globis, de dispositionibus ac operationibus nihil addimus. Vult quidem HUGENIUS, eos nobis in omnibus fere similes, quod ad formam nimirum,tam internam, quam externam, artes, scientias, virtutes, vitia, valetudinem secundam & adversam, quod ad vitam denique & mortem. Aliter autem nos sentire, ex antea dictis facile patet (conf.. 13). Ceterum omnia, quae de statu eorum felici, vel infelici, disquiri solent, nudis inniti conjecturis, nec quidquam nostra referre, existimamus. Optime nobis consulitur, si totis viribus in id incumbamus, ut quae nostrarum, in hocce globo, quem nos in habitamus,partium sint, diligenter curemus. Quod ut fiat, Te, o infinite & incomprehensibilis omnium rerum Monarcha, qui tot g) vasta

19 sta planetarum imperia suis quaeque ordinibus di- stributa, tot fixarum systemata innumerabilibus ite-" rum iterumque planetis incolisque distinctos, nec mente creata, quantalibet adsequendos, ne dicam complectendos, uno nutu, una ineffabili majestate obnoxios tenes. Te,inquam,supplices veneramur, velis pro inexplicabili Tua bonitate facere, ut nos Te, ex operibus Tuis omni admiratione majoribus, propius propiusque, quotidie cognoscamus, quo sic ex vera perfectionum Tuarum cognitione, pietas in Te vera magis magisque in nobis excitetur, fiducia ac amor firmius firmiusque confirmetur uno verbo: quo gloria Tua, propter quam, nos omniaque creasti, in omnibus a nobis quaeratur & celebretur. T A N T U M. f) Cfr. CANZ. de civ. Dei. pag & p g) Vid. CANZ. civ. Dei p

20 Til Höglärde Herr AUCTOREN. Man ser på jordens klot mångtusend kroppar krökas I haffens wilda diup, i luften likaså, Man ser des antal ock, ju mer och mera ökas, At skaparen beröm och ähra winna må. Men detta är ej nog; Wi wilja alla fika Med Ehr, Herr Candidat, at upp åt himlen kika. De himbla blossen, som i stierno-taket lysa, De wittna efwen om en ewig Almachts hand; Man billigt sluta kan, att desse måste hy sa Inbygggare och diur, en hwar uti sitt land Kan Salamandra ock i elden endast trifwas, Så kunna efwen diur i Sielfwa Solen gifwas. Si detta, med hwad mer det wara kan och heter. Det räckes, ut af Er till Lärda werlden fram. I wisen: Mykenhet af werldar: at Planeter De äga diur, fastän af olik ätt och stam. Ty skola Daphnes blad Ehr hiessa snart bekröna, Och lyckan Edert wett med ymnigt mått belöna. wälment lämnat af JOHAN JACOB HOLLANDT.