mag. carolus LAURENTIUS JiEDERLUND, ACADEMICUM Örd. Pliilof. Upf. SPEC!MEN Quod, tiefte Litteris Direct. Johann. Edman. S:ip. Reg.

Transkript

1 SPEC!MEN ACADEMICUM / r Quod, Venia Ampi i sf» Örd. Pliilof. Upf. Publica examini Mo tiefte off? vmit mag. carolus, ad schol. s:ti jacob1 holm. göll. Et LAURENTIUS JiEDERLUND, S:ip. Reg. GeßricAuf In Audit. Gustav. Maj. d. xxi. Decembr. mdcclxxxix. U P S A L I JE, Litteris Direct. Johann. Edman.

2 KONGL. MAJ:TS TRO.Llz-L^ D. ASSESSORN HÖGÅDLE HERR Q WS TJLM JPXG MM T' SAMT HÖGÅDLA FRU ASSESSORSKAN 7MULMXJL 7MULG2UJLMMMJL W1G M M T Född 2KJIV. et är med Edra vördade Namn, mit rferrßap yjag ta git mig den drifligheten at pryda desfa blad. Edra mig bevifia välgerningar bafva gjordt Eder berättigade till ftörre prof af tackfambety men, i b* iß af något fullkomligare, hav tntn erkänßa, lika varaktig med mit lif, befait mig göra detta. Mina flickar till'forfynen (kola altid bafva till jbremäl E~dert val, Eder fäiibet. MED BESTÄNDIG VÖRDNAÖ FRAMHÄRDAR ådmjukafle tjenare Ii A RS J;ABDERIUN D.

3 Difcrepantes de Providentia oninioms dubia gigramu Uo&rina de Providentia Numinis, qua torum hoc regitur univerfum, ardua quidem eft difficilesque habet explicatus: Ted praecipua tarnen htec reih gionis ni Omenta eomple&itur maximamque ho min i, eandem re te cognofcenti & adpiicanti, utüitatem adfert in utraque fortuna. Itaque ad veram fapientiai.il &, quae huic adjun6ta eft, feücitatem non partim conducit enodatior hujus argumenti explicatio St dubioruni, quibus impugnari folet, drscuffio. Kon enim omnes, qui nobiiiffimam hane Theognoiis par rem enucleare funt adgfcfli CO eandem fibi formarunt nocionem, linde fit, ut, verbis non fatis intelleetis aut diverffimode determinatis, jarn in difceptatlones inanes jam in dubia fpeciofa incidant disfentientes» Sunt, qui providentiam cum praevifioiie feu prsefcien-_ da eventuurn confundunt, Deumqne ut fpe&atorem Ä 2 poth

4 # ) 4 ( # potius, quam moderatorem mundi, fibi repnelen tant. Alii providentise notionem in 'nuda ponunc fubftantiarum viriumque attricium fuftentatione (ine ull«adfcionum ac mutationurn (ingularum moderamine,, utpote quod vel harmoniae cuidam praeftabilitx causfarumque & effedluum connexioni univerfali, vel libero agentium arbitrio unice attribuendum cenfent. Alii res quidem magni momenti, ut func genera rerum univerfa, regna, ceteraque Deo esfe curse concedunt; qux vero minoris (unt ponderis ac dignitatis, non itcm curari poftulant; qualis ha:c Balbi apud Ciceronem fenrencia: magna Dii curant, parva negiigunt. a) Sed nequs. Divinis digna; funt perfedtionibus hx opiniones, neque hominum, qni Deum colunt, necesfitatihus ac votis fatisfaciunt. Deus enim, ut rerum omnium creator eft, ita cundtas res, maximas minimas, non modo diftindtiffime eognofcir, fed easdem infinita quoque potentia, bonitate ac fäpientia fuftinet atque gubernat. Non delunt monuments litterarum, quibus veritas hxc folatii & exhortationis pleniflima, diverfo licet modo & fuccesfii, exponitur & vindicatur. Sed cum praecepta ad ufum vitas faluberrima identidem tradtari & commendari debeant: hoc pr# ceteris nobis argu mentum placuit, in quo enodando tenues exerceamus vires, ut brevi disfertatione dubium ecrum, qui dodtrinam de Providentia divina prudentia? ac discutiamus. diligentia hominum inimicanr clamitant, Faveat conatui noftro providum ac benignisfimum ü) Ds tiat Deor,. Lib. ii. C. 66.

5 #) / ( inum Numem, Tuque L. B. eundem benigniori fubjicias cenlurae.. $ II. Sopbisma pigrum expenditur. Nihil quidem ad curas anxias & follicitudines hominum nimias lénieirdas efficacius eft, quam convi&io certa & fenfu quodam intimo confirmata, Deus cun&a quod fapientisfime gubernans fingula cujus«que fata dispenfet atque confilio fuo, nobis plerumque imperfcrutabili, vicisfitudines omnes in ordinem redigat & ad bonum tandem perducat exitum. Sed eximio tarnen hoc tranquillioris vitas fubfidio, dentia & pru- adminiftratio hominis non tollitur, fic ad focordiam & neque pigritfam panditur via, quod ta rnen a multis retro temporibus faluberrimas huic do&rinx immerito obje tum fuisfe hiftoria docet lit terär ia. Notum eft Sophisma ignavum, quod ufycv Acyov, rationem ignavam, ab effeöu dixerunt, quia ignaviam introducit, fi admisfa fuerit, ut, qui huic adfenfum prasbeat, nihil omnino in Mentionem vita fit aqrurus* captiofi hujus ratiocinii facit Cicero, Libro de Fato, C. XIL docetque Grsscia illud a veteribus in Philofophis dudum fuisfe enirn notatum. Adducit quendam segroto ufum medici disfvadentem hunc in modum : Si fatum tibi efi ex hocmorbo convalefceie, five meåicum adhtbueris five non, convctlejter 9 item: fi fatum tibi efi e x hoc morbo non convaltfcei, five tu rnedicum adhibueris five non, non convalejces,ö* alterittrum fatum efi: medicum A 3. ergo> ad

6 ) * ;( ü adbibere nihil att inet, Idem hoc arggtiorfs dehor«tationis exemplum profert Origenes in fua comra Celfum difputatione Lib. n. Acque cum fati nomi ne providentiam divinam infignire foleaot Philofoplii, eadem opera hane tanquam prudentias & diligentia adverfam traduci facile conftac. Nec defueninc no ftris temporibus, qui tam erroneam Providentia: di vin ae noftraeque in illa collocandae fiduci fibi formaverint theoriam, atque ex dictis S:ra: S:rae perperam inteile&is, e. g. Pf. LV. ^xxnt, Ecclef. IX: xi, Math. VI. xxxi in honorem ejus homini pio curas quaslibet & labores plane disfvadendos cenfaerint, uc fe provido Numini unice confidere oflendant. A Gichtelio quodam & qui ejus tuentur placita haue er roneam opinionem adoptatam novimus. Neque e- nim debicum fanas rationis ac liberse voluntatis ceterarumque virkint & facultatum ufum facra damnant oracula, fed nimia^taiitum propriae fapientise atque induftrise fiduciam nec non man tam ac defperabundara de futuris cafibus & necesfariis vits fubfidiis folucitudinem abjicere jubent. Nec minus eorurn repudiandus error e(t, qui Providentia male intelle&a ö- mnem circumfpeftionem & induftriam exterminant, quam alterum iilud extremum, quo nonnulli, fuis conüliis & laboribus unice nitentes divinam opem non magnopere expetendam cenfent. Cum igitur prudentiae & asfidui laboris necesfitatem ac praeftantiam in vita hominum communi omnes re te fentientes agnofeant, mirum utique non eil:, qupd validam adverfus Providentias divinas defenfores rationem fe-

7 ) 7 ( fe invenisfe putenc adverfarii, quando doöxinam hane homines temerarios ac pigros & hoc ipfo ad vitx rationem & focietatem quamlibet ineptos reddere, aliqua faltem veri Ipecie oftendi posfe exiftimant. Etenim nulluni eft vitag genus,, nullus conlociatörum hominum ccetus, nullum prorfus negotium, in quo providus & attentus non requiratur animus & impigrum officii implendi ftudium» Verum falva oranino res eft, nec ullam falutifera haec religio incuriarn & ignaviam infert, led eam prorfus impedit & profhgac, : 1IL Imputatio ignavia huic doärin<e facta refeuitur; Prsecipuum in argumentatione apud Clceronem allata, qna2 iners Sophisma adpellatur, vitium eft, quod inter providentiam divinam & prudentem hominum diligentiam ftatuatur pugna qu^dam & collifio; ut eventus rerum humanarum qirilibet aut Deo fuflentanti & dirigenti, aut homini curanti & agenti esfet tribuendus; cum tarnen omnes rerum creatarum vires & a&iones atque adeo omnis humana cura & induftria fapientiffimo Dei moderamini lubordina> ta & fubje&a cogitari debeat. Falluntur enim, qui Deum in toto hoc mundi fyftemate unice & immediate cun&a agere credunt, atque ita aut pantheismum Spinozianum, ubi unica tantum ftatuieur fubftantia omnia agens, inferunt, aut, negatis contra manifeftam experientiam, naturarum viventium a tio* nibus, pro inerti materia, externis tantum viribus mor

8 # ) 8 ( $ movenda, to tam hane rerum etiam animatarum feriem venditant. Neque aliam Forte notionem di«vinx omnia dirigentis curx fibi formant, qui eandeni ut rationi repugnantem exagitare ac rejicere non verentur. Deus enim ut per varias in mundo mutationes, tum fimultaneas tum fuccesfivas, fapienter inter fe connexas ac dispofitas, eundem confervar: ita hominem, per a&iones ejusdem & pasfiones, admirando & paterno condlio varie temperatas, ad felicitatem illi exoptatam fibique honorificam, perducic. Homo enim fuis viribus ad res, ex deftinatione divina in fuos & aliorum ufus convertendas, caute atque alacriter utens, ipfe quidem vere agic, ne que adeo nudum eft providentix objeftum aut infirumemum: fed fimul tamen inter agendum ccelefti manu fuftinetur & gubernatur. In exemplo antea allato oblervandum, quod Dens omnino Fit, qui per prudentiam segrotantis aut aliorum medicum bonum tempeflive vocantium, & fideli medentrs ope fanitatem segroto reftituit, ubi hoc liberrimae ejus voluntati placet: fed fi ab aegroto medicus non adhibetur, certum quidem eft, quod tum ejus opera morbus non profligatur, at aeque certum, quod Deus in hoc cafu medicum ad fanitatem reftaurandam non adhibet, fed aiio modo vel aegrotantem fanat vel morbo, quo laborat, ipfum in aliam vitam evocat. A- deoque verqm efb, -quoé xgrotus etiam fine medicina conval^fcere, &, optimo licet medico ufus fuerit, mori posfit, fi Deo fata hominum difpenfanti ita vifum fuerit: fed hoc non aeterno & fätali caus- fa-

9 # ) ( é Carum & effé&uum nexui, ad quem cum Stoicis nonnuüi heic provocant; Ted Übers ac (apienti Numinis dispofitioni esfe tribuendum plus quisque & cordatus agnofcit, Re&e igitur sgrotus medicinarn, tanquam opem ordinariam fragiü naturs divinitus concesfam, recipit, quamvis non dubitet, Deum, etiam absque medicamine, mukös ad bonam reducere va* letudinem; neque certo jam Cciat, utrum cura medentis ipfi vere fit ad fanitatem rccuperandam profutura. Atque ita fatis patet, medicum non propter fiduciam in providentia divina collocandam esfe fpernendum, fed medelam tanquam adminiculum a provido Nomine oblatum, fi fidus ac peritus medicus haberi posfit, nec valida ratio disfvadeat, acceptandum. Si vero sgrotus le to detentus nulluni novefit medicum, qui tempeftive vocari & cui fides ha beri posfit, fi nemo adfuerit per quem arcesfi queat, fi nulla, obtineri posfint medicamenta, vel fi alia fint obftacula: fatis probabili indicio colligitur, opem medicinalem hoc in cafu a providentia divina ipfi non esfe djjftinatam. Quod de medico adhibendo diftum efi:, ad alia prudentis ac diligentis obje ta facile adplicari poteriu Sic dux mil itum, religione prsdkus & hifioris non ignarus, vi&oriam novit absque divino moderamine & auxilio nullam reportari, novit hoftes non nunquam per miraculum fuisfe profligatos: fed nihilo minus milites conducit eosque armis & commeatibus inftruit & alia in ufum belli necesfaria comparat, neque adeo in titramque aurem dormit, aut hofiem improvidus exfpe&at, hac inerti du&us ratione: fi Providentia faveat, etiam fi- B ne

10 # ) ( # ne militibus & armis hoflium acies fundetur, fi non faveat, clades nullo vitabitur adparatu; ergo cura o- mnis & prseparatio fupervacanea eft & omittenda. Hoftibus utique fuis tam abfonam concludendi rationem optaret prudens imperator; faniori nempe lo gi ca ipfe edoftus ab eo quod heri posht aut rarisfime fit fatfcnm, ad eventum probabiliter > nedum certoi futurum ftolidam formari conclufioncm. $. IV. AX iiiånftriam 9 etft non per fe fufficienismy veni providenas notio nos invitat. Laborem igitur fedulo ac prudenter negotiis publicis ac privatis impendendum, vera providentix divinae explicatio neutiquam excludit, fed eundem potius maximopere commendat. Cura enim ac diligentia De lis viam conftituit ordinariam, qua homines ad felicitatem perveniunt, utpote qui Deo dirigente ac fortunante per laborem & foliicitudinem bona comparant & mala evitant. Quem autem modum Dens optimus communisfime fervat ac generatim praefcribit, illum homo, Deom, uti par eft, fumma reverentia colens & experientiam, fidam il-lam fapientiae magiftram, confutens, improbare ac rejicere neuti quam potcft. Non quidem inter fuftentationem ho minis & laborem adeo necesfarius eft nexus, ut ne mo fine labore vitam fuftentare queat, nec ullus labor ad felicitatem querendam ac tuendam irritus esfe posfit, Deus enim, quae fumma ejus elf fapientia

11 # ) " ( # tia Sz potentia, modis ac mediis infinite multis ad fines fuos obtinendos uti poteft, nec omnes, qui vitam eandemque feliciorem degunt, laborando fubfidia iibi parant necesfaria; quod exemplo infantum & eorum, qui hereditate aut alia ratione fortuita divitias funt adepti, facile oftenditur. Nec labor noder, quantumvis prudenter & impigrc fufceptus, per (e ad profpcra obtinenda 8z infaufla propulfanda fufficit, nifi Deus eundem fingulari gratia fortunarc dignatus fuerit.hincnonnulii diu multumque labo rando partim proficiunt: aliis fere otiantibus optima quaivis adfluunt; manifefto (ane indicio, quod, Deo non dante, vana fit hominum diligentia. Sed hane tarnen ceconomiam Deus in fatis hominum dirigendis ordi narie fervat, ut per attentam circumfpe&ionem & labores asfiduos ad fecuritatem rerumque utilium copiam illos benigne perducat. Cum igitur non omnia Deus faciat, quae per vinn infinitam facere posfet; fed ea tantum, quae ex liberrima fua bonitate ac fapientia facere velit, nec fua nobis in fingulis cafibus ac negotiis confilia manifeftet: ftolidum omnino föret ac remerarium, ü quis, communi & confveto providentise ordine negleclo & mediis, quae ad manus funt, rejectis, fingularem & vix auditam rernm fuarum dispenfationem, nulla peculiari nixus revelatione, fibi promitteret, De cetero non ad vi&um mo do parandum & munera adminiftranda labor valet; fed fanitatem quoque corporis firmat, animumque reddit alacriorem; atque bis ufibus fåne eximiis per providentiam Dei deftinatur atque infervit. B 2. V»

12 # ) *2 ( $ V. Providentia diligentiam efficit ac fortunat. Tantum abeft, ut, adferta univerfali Dei Provi dentia, labor hominis profcribatur; ut pro infigni providi Numinis beneficio habendum (it, quod laborare homo posfit ac velie. Deus- en im vires a- gendi confervac & ad negotia varia fufeipienda & perficienda propofitis incitamentis voluntatem dirigit, idemque non folum objeffca fuppeditat, in quibus dignofcendis prseparandis & adplicandis verfari posfit cujusque induftria: fed per rerum etiam circumfbantium momenta, quae fingulari mentem fenfu adficiunt, ad hane vel illam rem prte ceteris confiderandam adpetendam auc repudiandam nos incitat; linde pro diverfitate defideriorum infinita propemodum exfurgunt laborum genera. Providentia occa- (iones laborandi praebet, adjumenta confert, impedimenta removec, atque ita laborem efficit faciliorem & fru&uofum. Spettemus agricolam, qui multiplici labore térram colit, ut fib'i aliisque adquirat vitae necesfaria. Hic quidem per imprudentiam aut ignaviam vota fua redderet irrita: unde laborem, fi fapit, impigre adgreditur & continuat. Sed prasterquam quod (ine Providentia fuftentante nihil prorfus agere posfet, vana certe omnis föret opera & contentio, nec ager, etiam optime eultus, fpem laborantis impleret, nifi Deus calore folis & humido plu- t viarum, ut alia taceam, incrementa daret maturitatem; itaque fatis atque laborator pius & fapiens Provi dentia lubens confidit eidemque omnem laboris fuccesfum refert acceptum: fed ita tarnen ut prudentem

13 # ) *3 ( tem & ahcrem laborandi asfiduitatem longa multo rurn experientia commendatam & quam vel inde Deo cuntta gubernanti placere intelligit neutiquam interrnittat. Sic piicator non raro totas laborat no- 8:es & ne ullum quidem pifciculum aquis extrahit, quod manifefte docet, laborem per (e non fufficere ad Felicem negotii fufcepti cxitum, fed alia rerum requiri momenta, quse non ejus prudentia, ve rum ratio quaedam fublimior, adducere & ordinäre valet. Sed num ideo, nifi vaeianus, littori asfidet otiolus & pifces, fine ulla fua opera, in terram exfulturos ex(pe lat? Qui litteris ac fcientiis dis addifcen- adplicant animum, nullos quidem invito Deo iapientise largitore progresfus facere posfunt: fed haec tamen via ad eruditionem ordinaria divinitus efl conftituta, ut multa fufferre melta facere & mcditari debeant^ qui ad optatam habe pervenire metam cupiunt.. VL Labor precibus adjungendus. Saluberrimum igitur eft nitum veterum fapientum mo proverbio nobis reliftum: Ora ct labora Deoque cowtnitte futura. Scilicet qui Deum rebus humanis benignisfime providentem venerantur ejusque imperium juftum & pacificum laeti ac lubentes agnofcunt, in omnibus, quse agunt aut patiuntur pre cibus & fufpiriis devotisfimis bitrum fummum fatorum ar- adorant\ non ut necesiitates fuas ei, qui o- mnia videt, aperiant, neque ut animum ejus paternum, qui bonitate pollet infinita, rogando ad benefaciendum efficiant proniorem; fed ut infirmitatis fuse C me-

14 ) 14 ( II meroores, magis magisqüe foli Dso confidere diccant atque ita fpem auxilii impecrandi firmiorem (entianr, cum fummas Dei perfe tiones, plurimis teftificacas benificiis, inter orandum ferio cogitenc & albus infiganc animis. An precationibus ica vacant genuini Providentias divinae cultores, uc laborem tarnen, cuique muneri ac vitae generi adjun&um, minime negligant; (ed quantum vires permittunc & finis prasfixus, cum ceteris rerum circumftantium momenris, poftülat, dotes fuas diiigenter excolunt atque exercent, rebusque fuae & aliorum (udentationi ae dele tationi divinitiis deftinatis impigre utuntur, fecundum ordinem naturae legibus praefcriptum. Ne vero in vitse genere eligendo & delectu negotiorum, quorurn evencum prasvidere nequeunt nimis anxiam habeant follicitudinem, futura Deo committunt ejusque moderamini tuto adquiefcunt. Quo magis enim fumma & maxima, quas dudum (enferunt, divinae documenta beneficentise in memoriam revocant & gra ta mente perpendunt: eo certiorem & jucundiorem de futuris concipiunt fiduciam. Quo etiam confidentius divina quisque ope nititur, eo conftantius bonis invigilat opcribus; cum probe fciat, laborern (uum, Deo moderante, non prorfus fore irritum; quamvis non iilum femper quem fperaverat frii tum inde percipiat. Sic vero Providentia divina, rite propofita atque intellecba, homines a curis & laboribus moderatis minime abducit; fed ad res feliciter gerendas atque ad negotia tum publica tum privata fidelker procuranda omnino reddit aptiores.