WMMO /miuvame NUMINti, DISSERTATiO PHILOSOPHICA SISTENS ANEMOMETRVM NO V VM, Q.U A I^ CONSENTIENTE CELEBERRIMA F ACULTATE PHiLOSOPHICA IN REG I UIn 1 IVERSITATE 4URAIC Ä Sub MODERAMINE, VIRI MAXIME EiVBRhNBt atqm CELEBERRIM! I)., I A <^ 0 L l GÅDOLI N,* S. 8. TttLOQ. DOCT. LT SCIENT. NATUR. PROi. REG. ET Oliv./.O^E>.UEI. SCiENT. SV. MEMJ3R. PRO LICENTIA ADEUNDI GRADUM MAGISTERII IN PHILOSOPHIA FUBLICsE CENSURA: <^IU VAR EST MODESTlA MIBMITTIT Mco^^d'3 HIELTT, nicöleil, Aboa-I'e IV «o, IN AUDITORIO MAJORTDIE XIX.MARTII ANN! Iv!^(7(7^X. H. A. M. <2. ABQj, Imprefl.it OIR«cT. c< Typogr. Reg. Mstgo, l)uc. Finland, JACOB MERCKELL.
S:A Tt:/E M:TIS SUiVIM^; FIDEI.VIRO, ILLUSTRISSIMÖ atque CELSISSIMO COMITI ac HEROI, Dno carolo GUSTAVO TESSIN, "'.Regis, Regpique SVECIjE SENATOR^,. ;-. CaWliariae Regiae PR7ESIDI, Suprerao AulZe PR/ÉFECTO,. Regi'ae,Celfitudih.s, PRINCIPIS Succeflbris GUBERNATORI,. Regras Academia? Äboenfis GANGELLARIO, Ördinum, ReFiorum ib^l7/t/, conne^qa7ori & CANCELLARIO, Aquite Nigrae EQUITI, M/ECENATI SUMMO»
ILLUSTRISSIME atque C.ELSISSIME conls, OONINL GRATIOSISSIME, f /«htgfiuin tttmm Jmubratmncttk huk fjdsn- J_Jr didlsftmum TUUM. n" ' pr<zfigere eandemque ad' pedes TUÖS repone.c il^e^m...^te> nim qui ad gnbernacufa nipmbltci. confilili tr<\- qui. Mdfarttm Abdtnfmm M./NdE^ K<l??^ /e</e5, NAS es 6t<^6 TUTOR, qtti tntt/tip!iir>ttc' profttnda J ff eleganti Scientia emi'«es, TIBI qt*i f tot <vhttttibm communern mortalitim fortemx /^erm^ i«cc>mi<«?7? imperfe&amqtte'rem smrre' «c>«mo^s indecorum fed immodeftttm quoqm vtdtbalm. xvrum erexit ms pngularls gratia, qua CELSf- -I'P>DO TUA literdrttm c^ore^ quosuis fovere filets immo jirmavit atqm alacrem nddidit rei cordatio --'
quo ft qu& funl tt/^s^m hiierftdiola dnhnum "FPIPI^VI»^oi/^ pmicii im* pticitmn non ntinmtta y horttm baud mimmam tv',^kk exempll', pmem natttrafmm nmm fcmtimo IPSUMMET 'FE /m/>e«e/e^e />e/^^<-lti/w c/?. Qmn ii^^s A' nemometri Ufm in ifto H/s«/!/H genere öi?^<^ mmi» mum ttno/^«>se«/i/n? babeat^ tnffbem- EXC.ELLENTI^ /FllM' deflation! ddducor cuidam fttturam effe macbim "htt)m qudkmmnqm tenta* tarn cpjsndationsm. Lktt fvtro om^i pr.orjtti nu tore defthuatur ddimatio 'mftwmmti, m/fkr/<s tamen.dignitate rem eominmdabilem fore arbitror, Ut wtm i JVkEGENAS SUMME',: levidenfe boc dfgfawu, fubmt^a ileidtraftqne- cbieffar,! M^^ väiqumn ' > '..' DEim) 0/?ik/?^m mnnufcamn, divtyv.fim&qutfpiåaii-s pigrim cfermtitiv acctpeve /M^x/MM^ Ow.) 'M CELSITtJÖINIS TLvE fimm: phpitmm, éjjt jttbeai.i pwmanj * rm dtm 'vixeirp, iklusfris.simi, EXCÉLLENTiSSIMIQUS -^amlmps-tui. " Subfeftiffimut tlittti "tjicolaus HIELTT, diic. Fil,
T VIRO AmpViffmo dtqitt Cdlthninio * D:no ALGOTHO A. SGARIN, - lpiilor.öc Phil, Civ. PROFESS, R?ss. c< Otd. Ribliothecs Reg» PR^PT. Bncier. Pit. Gpl. MEMBR. neg n^n..k,clvf.ae. p.?», culr,philof. SENIORI 2^ Academ. hane ZravllPrnci. - D:no VIRO Anipilffmo afque Celeberrimo' HENRICO HASSEL,. Ijcriusque Svadae Romani PROFESSORI ReZ. 6: M<s. V 1RO Maxime Reverevdo atque Celtberrimo. / D:no" c ARGEG NES^FER^GN,i 5. 8.T1,e01. OOOT.Elnlos.prim. K rat. PROrE.BB. Reg. & Ord. r.ec non Eec); Pénnar. PAST. vigilaritiftimo, VMR'G* Maxintt>.Réxerend» atque Céietlerrlnio P E^FROK A E N^ ' D:no Oecon, PROFESS, Rez. & OrH. Re^ Acad, Bcie«i ttylmc & Societ. Pitcer. Upf. IvlMpß, n^<? non PAST, i^pikish vizlkncilßmol '"" VIRO MctximtiHfverendoatqtte CeleierrTmd O:N0 )AGOP O G A OOE I Ny - 5. 3. TheoU DOCT. BBent.^2r.PßoPEBB. RvZ..-Koe6. Re». Aead. S<:ient. Nulrn.klE^Hß, 2fqué % )\éi. Cathediy '. Fefih. Aboehp PABT. merililpimo. VIRO Maxime Reverendo atqner Ve/eilie^M^ D:no I3A A 5 O R y 3,. Si 8. P. E. PROFESSJRegt &*>< #écklä4ue PliUotz t)egano VIRO Jtnpli/fmo Spt#^bili. <?^»e Ce/^-^/»?s D:no 3VIAR PINO JOHANNI W ALLENIO, Matkf. PROFESSORI ReZ. H Ord. PRO^IOTORILGB atque EVERGETIB MAGNIS. lijon eerte mediocri i /i>^///»?m«/e,^ims? voluptate, i.t dum '''" '
'åufn in mentem revoco, favorem fttgutarem quo.omnes fub Pallddk figm heic militantes amplecli föletk. Uinc "quoque eft, quod differtatiunculam hancce, in ftgnttm g fatt animif venerationh />k^/^, VOBIS M/ÉGENA TEB lmz/ec^o^ voluerim. Adlficite humillime o?ss & rogoy i^hc^ätt'ttac«/hm /ev^m 7)tt//l/ öe?//f»a, VESTRAque i»^?evs/^»//h memet,'?? /w/?e?-//)??m ha&emis ö^^» re dignemi. De catero mearum erit pariitim, DEmn Ter Optimum ardentifjimis defatigare precibm, ut Eeiptiblkte Litte/ria, Ecclefite, />H/V/7k/-l/M^ VE- RTRARPI^ nobitiffimarum emolttmentum, ai^//e fiil- crum VO 8 <^«HM diutijfime /Ä7.'o^ confervare velit / Ero usque ad cineres NOMINUM VESTRORUkP. GELEBERRIMORUM in Hevsiiffmat c«/i<^ NICÖLAUS HIELTT, Nk, Pil,
Åldermannen wid det Lofllga Swarfware^Embettt/ Högtvälaktad NICLAS HIELTT, Min Huldaste Fader, (^5 Men ting äe mcd Naturen och den Heliga Skrift mera ÖfwereniT» <t %) stämmande, än at Barn allid och»id affa tilfällen bemåla sina (5)3) Föräldrar med erkänsla och tacksamhet, för den ömhet forrt For» äiorarrre för Pfrn hafwa. En sorgfäliig upfostran förbinder Bar» ncrt mer än gclfwa lifwet. Och som t»e wälgjärningar, fotn Barn Me» ics n,uta af Föräldrar, aro oräkneliga; st häpnar äfwcn mitt sinne da jag Kem eftertänker, men finner icke möiiclighcten, at en gäng med de» den funna erkänna alla de prof af Min -Htrlöaste Faders farliga hjertt» lag, hwilka jag alt ifrån min lcfnads början in til närwarande tid, fåttröna Om gon har orsak «t berömma sig af en i högsta' -mått -Hut». Fader, sa är der lviffcrliga jag; ty I, Min Fader, brinncn af en rm «trä for min wätfärd, få at I därwid ofta glömme» Eder sjelf. Mitt hjerta rörd därfore af glädje, dä den dagen omsider sig framter, pa i>rpiiffn («g har (ilfalfe at offenteligen prisa *E >er faderliga försorg och yimal TI en -fafr nog ofußfoml.i() erkknfia för fä nndranswärd kärlek, Npoffrar jag Eder, Min -Huldaste Fader, detta mitt Andra Aeademiffa Slvbe.fe, säsoin en ptteriigare ftucht af Edr» på mig gjorda kostnader. $>et handlar om er» Xly Maehine, til «t afwaga XVZdreca kraft; och länder altsä tit at med tilbzrlig nyghtt fnntta känna Den Store Skapa? rens mägtiga Handawärk, hwarföre saken år wärd at grnndetigen ntfor» stås. Jag kan nu ej ftomte någon bättre wedergällnmg, men en barnslig wördnad och fullkomlig lydattighet.stal däremot aldrig hos mig fak» nas, GUD, fom aßtmg förmår, ftyrer och regerar, flöt jag «ltid &r» dja, det mätte Han öfwer Eder utgjuta 'den rikaste wälstgnelse, bädc i Andetig och Lekamtig mstro, och gjöra Min -Huldaste F«öetrs lifstit» läng och fäll, at jag nti Eder ma hafwa en saker tilfipgt, samt hela E- derc Hus, och éfrtga Anhöriga, en lullkomliz t>upad och glädje. I»K. tramhardar in tit min föd Mln Huldaste Faders r-öt-ffe <3ott NicPAB HIELTT, I^licl. Sm. '
A U C T 0 R t. s^/l^ fatets»s/?^s quo teuttx deficit o>^,', X) c 3^ dudum Otbini tewfcre c^«^ fult'. 'Sjtttque vides eultttt profant vefugia tiuua, Sed nstidum ipfa petunt arbut.i denfa fe luta. NuUa ferenantu froflant wftigia iucu * Sed vlgtt in ntedio tiox tehcbrofa die^ Cartnina nec ftfior gracili modulatur ävena * Hcedorum fugiunt pafcua dura greges. Murmure nee dulces fvadentque cadentia $omns Viumina\ pennigerurn fubtictt aum (ones. Hicque gemunt ftrepitus, Boreas bic frendtt _f Aufier, Hic pofult Sedet ALoltu ipfe Suas, Term frentit, /j>/i/^«e gemunt, tnontctque tremiflutit, Ac geminant ratteet Uttera c</«i?/l Sonos. ve/uti fe ra faxa Charybdu-y Hane populusque timet fiinc nec jam multum iredit aheffc fl-jgem, Unus trät tantum qui b_ec h&rricfa rura fubire, iw.figer i^ potuit tatita pericia pati. Fc/V/ce^ HIELTT noflrasy V" nowine if c/»/'«i> /s'//),- Fecit ad hot iucos dexteritzte viam, _fjam<fue iuc (5" rabidos decuit cötnpeftre vetitos, His//ö?«ac potuit ponere jura r>//^//. TaltA tum nobtt tradant tna fcripas politn % 7«r>. Sk fludiis fariunt l<^^/<l H/^»?^ f^uamque tot affiduis curit mereare forenam. Hane Tibi mox viridem dsfta frfinerva dabie. rz.iv. PRYSS.
5..^. K Ihil tmn WamscssZc M tullitati3, quock utentium pxavitate nom Keri queat NQxtuW. Sic venti, ttupen62 N2tur.N benefkiaijia-, e- heui quibus n.om malis inferviunt Buo jam ervd de ca.<quejius-eii Sscieca.<F)i quod legionen equitemque.geiient, m- czue pernicioia MMlHus Zrn)H transyehant yenti, P.anim namque eli, ut UIP2 orbem fuujri furan inianientes, qu^e v^2 tizm ventis,. se m M2M atque polj mare mluilunt Rostes. ivtno vero fic holies babentur, fpojiantur trucidanturque igaoti» qui neque miuriara «ullam intulerum, neque "maliun MOlui sunt; <k (M témpeflatibus fluftibnsque maris vitzm Cloiide conmittunt, crudeliter poitul2nt 2b iis, 2-ci.quörura littora app.oleriöt, 'tit opi- A -, «,!,*!-.* - i.4) Eib. V., (^UXtt, nar. c. XVUI<,»t»-»---» II -»! II >' «..H..1-J I-.-. I... Lm bus, -» -» IH»»#-----WH, «I II I<I I JHJ
2 bus, auro 5c fervitute pericula lpsorum reckimant. Usque adeo horret animu3 hafce grattaturas latrocinia.que gentium, ut primo intuiru pene äixerim, melius Kumano generi confuluiffe nacuram, li aéri ftationem perpetuam imperaller, neque ultra magnum mare difcurrentium furorem ventis secun» 6is> promöviffet. Quid, quod neque mercatura acl fines mundi prolata frequeris _k quaeftuo-fa ventorum utilitatem vindicare videtur. Gum namque luxum nefanclum, morum corruptionem, mordorum vim, per6itum naufragiis civium numerum, öc qux praeterea mala nis artibus ckebentur, adcurate contendere non liceat cum ulu exinde reckundante; in incerto erit, utrum incomm 6a commo6is compenfentur. (Huiz autern non videt, fo- -108 abusus beic taxari, 07uamvi8 vero Xi 2buM3> ecu inevitabiiia mala comitantia lidertatem voluntatis dumanx corrupth, toili penitus nequeant; nihilo tamen minus, refrenara, quantum fieri poteft, malitiå, neque Ibcialitati dominum dirimenckel) neque ufui ventorum praefra&e neganäo ii- 6em fufficiunt. Quin potius rem penitiuz conlicie» ranti facile patet, eanckm elte ventorum necemtatem ac ipfius vita?. Vencorum enim ope non somm aéris salubrita» conlervatur, vt lalvuiti vivere pollit quicquick spiritum ducit, verum etiam per orbem clivickuntur p!uvi<l, l!ne quibus fterilelceret aé emoriretur omnis terra. Quid, czuock, lieticientidus ventiz, eltet imperitum animal, Le fine magna experientia rerum, homo, circumfcriptu3
3 ptus -natali foli fine; jam vero datis divinitus ventis, commoda cu^ußque regionis fiant communia, atque omnes toto orbe populi, mutuis commerciis devinéti, in unam quafi civitatem magnam coaiescere queant. Neque praeterea ii solum didicere in uium iuum convertere ventorum vires, qui ex» panfis juxta artis regulas velis ad remotillima littora vebuntur; verum quoque Ivlecbanici variaf machinas., in vita communi perutiles, iisdeiri viribus agitandas scite accommodare folent. Tot i- gitur tantaque commoda cum maxima largitate sundens ventus digna certe res est, quse ftudiofe. diiigenterque cognoscatur. Miflis vero reliquis affeaionibus, quod vires atque velocitatem venti imprimis inquirere se comperire, e re noftra lic, baud facile inficiabitur, qui modo cogitat utilia machinamenta ccrco cafu nusquam exiilere, sed laboriofa exercitatione atque obfervata omnium rerum, quae obveniunt, julta prop.ortione conitrui debere. Bic qui navigationem rite inftituet, necesse babet cognoicere vires ventorum, easdemque exempii gratia conterre cum vi navis, qua ba^c subverfioni rellltit; atque proinde pofitio <8i longi» tudo mali, nec non magnitudo velorum lic aptan debet, prout conditio navis postulat. Hinc videmus Zbter adornari näves bejlicas, aliter mercatorias. Bed res nautica sola non elt, quaj; utilitatern ex cognitione rnathematica ventorum bauriat; multipiex daiur ejusdem rei ulvs in variis ccconomiae partibus. Sic macbinis vento diyertendis fru- A a menta
4 menta maluntur, panni fulwnii tundu^ntui', mate* ria se aftes serrantur, oleum exprimitur, prata a* quofa, paludes, kodinae, caveae reparandis navibus inservientez QSkjepsdockor]) <5c fi qux funt plura loca ab aquis purganda, exficcantur, S_ fic porrottumscemodi macbinas fabricaturus ventorum vim comparabit cum ponderibus movendi^, vcl resiftentiis luperandis; fi enim fcienter boc agat,. 2 temporis A laboriz compendium maximo iplr eril emolumento; fin minus, periculum eft, ne aut potentia?; deteötu, cfpclu deliderato fruftretur- aut c* jusdem excessu macbinam violentiori motui expofitarn mox perdat, faltim juko majoribus impenfis ftulte profufis ignorantise pwnas luat. Praeterea neque id frientii peplo frek mvolvendum videtur, quod in faciendis observationibuz Metereologieis przestet exaö^zs menfuras agi, guam vagas; incertas namque pbaknomenorum aelt-imationes pro geriuinis fundamentis Beientia? dudum defiderata? ba» denda» effe quis fibi perfvadebrt. Igitur minime displicituram lpcro LECfORI RENEVOLO operan», qua alterum Specimen Academicum publicl juris facturus, nonnullik de Anemometro quodara Movo agere conftitui.. 11, ANemometrum ette inftrumeritum, quo vis ven- /Z> torum mensurari poteft, ve! etvmologia vocis indigitat. Quod vero Anttquis incognita fuerint Anemometra, ex Anftotelis aliorumque alto de hac
5 b3e le fllentio patet. Francilcus Vaconus de Ve» rulamio, Philoibpbiae restaurator illustrislimus> magnum illud AngliX lumen, in Hiftoria Vento* rum methodurn redintegrandi tbeoriam ventorum haud vi penicillo depinxit. Multa Is prasclare dillerit de adornandis velis navium st molendino» rum, pro augendo mot-u; immo imitamenta bu» jus motus eangens- in veliz ex chartis, & vente* ex follibus, afferta fua, faclis experimentis, probat;- interim tamen rem ita partitur, partibusqutf lie inbseret-, ul> ipsum eaput rei- fe?e totum omiferit;< feilicet qua ratiene vires velocitatesque ven» torum prasciie detegi queant, id quidem pari gravitate prosecutus non est. Ättamen buc referri poise videtur artificiolum, quo venti pracfentiarr* vkesque, in cafu quodam fpecial-i, se examinaltö probtetur. Cognit-urus nimirum quid vel aér ca» loje dllatatul, vel a^ua in cspiofum vaperem resoluta ad generationem venti conferat, fequens fe-» cit experimentum in medio turris rotuadae, un» dique claufae, foculum loeavij, cum prunis penitus ignitis; at a latere soculi in distantia nonnul» la, filum fuipendit, cum eruce ex plumis ut- faeile CToveretur. Itaq.us post parvam moram, auctg calore, & dilatato aére, deprebendit agitari crucem plumeam cum Klo suo, hine inde motu välio; quin etiam faåo foramine, in feneftra trarris, exire liatum calidum, neque illum continuum, sed per vices öc undulantem obfervayit. Deinde remo» to loculo lubstituit lebetem "aquae ferventis, quo A j faåo
fako 6 magis hebes L: piger crticis plumeze motuh jfiebat. "Pandem lebetem se foculum stmul in me» dio turris locavit; tum yerp longe maxima erat erucis plumeae agitatio, adeo ut quandoque illam surfum yerteret, instar pum turbinis, Laudanda est jngeniola b<re industria Verylamii, neque duditandum, gum fl rerum mecbanicarum ampliorem notitiam habuiffet, pari sollicitudine ventorum yires in aere libero examinasset. Post Verulamjum in tradenda yentorum theoria defudarunt havd pauci, ex. gr. Dampierus, Robaultus, Mariottus, Sarrabat, &c. bi autem vel bistorice iolummodo yentorum pbaenomena tradiderunt, vel pniversales eorundem explicayerunt cauffas pbystjcas. Dum vero lic flngula; partes Phyfices, quemadmodum se Tbeoria ventorum, citatis quafi gradibus, recentiori hoc a vo, in aitum confurrexere; fieri neque potuit, quin se de viribus yenti mensurandis cogitarent, atque banc quoque partem infigniter promoverent, quibus yaria natur» pha> nomena explicanda cordi fuere. Hinc faätum est, ut breyi tempore plurima m medium fint produ- Aa Anemometra, alio atque alio modo conftrueta, prouti eujlibef auctori yifum est, rem optime perfici poite. Antequam autem vel de aliorum /^nemometris judicium qualecunque ferre, vel nostram macbinam explicare adgredimur, e re esse videtur, de natura venti ejusdemque Xstimatione in genere nonnulla praemittere, quo fic ratio adhibitionis instrumenti magis patefcit.. 111. l<e»
7. 111. NEmo facile ignorat quid fit ventus superstuum quapropfer' omnino foret de formula definitionis diligentius adorrtanda multis disterere. Havd inepte ventum defcfipfiite videtur Beneca, dum in-» Atque quit l Ventils 5/? 65^ D5/// in unam /'s^/lm^ porro: /^ /m^/? inter aera <^ ventum, <M^ in» /^^ /^//m & pirfien* Itäque dum aer, stuminis inftar incurrit alliditurque irt varia corpora, qua? ei> dem fluenti obstaculo sunt; fieri non potest quinl viribus imprestis obstacula ista loco movere nitatur, baud tecu» ac aquam stuentem, quae impctui ejusdem obiiciuntur» ad motum concitare nemo non videt; atque hinc varia? macbina?,. quae in relatione ad liberum aéris stuxum pro obitaculis haberi possunt, ventorum viribus moventur, effectusque varios in vita humana utilistimos praftent. Quam neceffäria beic übique, five. in inveniendis five meliorandis hujuscemodi machinis? fit justa ae» ftimatio virium venti, vel ex fupra dic^is sacile colligitur, Ouplex auter nest via,- qua; ad hane metam ducit, Lcilicet ad illud sastigium evekam hoc a?vo novimus Scientiam Naturalem, ut varia five ex confveto natura? curfu prodeuntia, five ac» cedente opera humana elicita pba?nöm.ena, etiam talia qua? caustas I'vas non cuilibet adlpicienti produnt, sed variis quafi involucris implicitas in occulto tenenr, ex cognitis natura? legibus perspicue intelligi adeoque s priori, uti dicitur, demonlirark queantitemque "ut varii estecws priori excogitati'.
8 <tat'l, etiam qui maxime paradoxi funt atque o- mnem stdem I'uperare forte videntur, artificioce produci Le ipfis lenstbuz, ut a pofleri&rj comprobentur, exhiberi pofent. Tota quidem recentiorum Pbylica Mathematka Experimentalis veritafcem adierti ckilucidat, nihilgminus t«.men lebet e- xemplum nen diflkile kitelle<3u ad rem illustrandam verbo adferre; Sic,. jnventore Hugenio, ex cogn-itis legibus gravium adfcendentium defcendentiumque colligitur, penduli in.cycloide ofcliv lantia vibrationes, five majores five minores fue< rint, a?que diuturnas elle, quod ipsum quoque conftruclå in hune finem macbink, oculi-s videl-i poteii. Pcstquara igitur res qua?dam utrc- sjue boc modo fuerk comfirraata, ' tum demum / innitriodå evidentik radiabif, fcecundumque habebiraus princi-pium variaz ejus^em adfe&iones peai-tus cognofcendi; atque adeo «facultatem eligendi cx pluribus eonditionibus postlbilibus illana, gu«reliquas anteccllit. Porro ob fimititudineiii Kuminiz 8. venti, etiam ex confideraäone yiriena fiunvinis lucera lucrari atque nostr?^ materia afiundere juvabit. Niraj-rurn (i de vi stummis ai agitandam machinam, lev vertenllam rotam quaefiiq mliituitur, tum quidem.omniara primo attendi fölet ad altkudinem aqwe labentis, l^nde velocitas, cum qua impetum facit in pinnas vel modioios, fronti rota? adaa?rentes Wstimarl potest; deinde quantitas aqua?, qu^r vel impecu vel pondere, vel utroque ad.rotam movendam valet, in cenfum ve» nit;
9 nit; poftea in conditi-onem rota? variarumque partium macbinas inquiritur, atque fic porro; tandem vero, omnibus rite perpenlis, definiri atque ficubi placuerit datis ponderum as.quivajentmm menfuris exprimi potest quantitas ririuin fiuminis, non folum in fronte rota?, übi vires ista? primum exieruntur, lecl etiam in quacunque macbina? parte, ad guam virium actio transfertur. ldem vero il» lurj, quod fic 6 /^/o^/' invenitur, a pofleriori quoque feu per experientiam immediate cognofci potest, ex. gr. fi vim fiuminis qua in rotam valet, explorare velis, fac ut rota? circumfercnria? astiga» tur funis cum appenfo pondere, adeo ut funis pondere distentus tangat circumf erentiam, eamque urgea.t ad motum vi fiuminis.oppofitum; ftc enim augendo vel minuendo pondus, facile cognosceru!', quantum pondus requiritur ad fiftendum motum rota?, lev ad a?quilibrium cum stumme tenendum. Itemque fi qua?ratur vis fiuminis in data quavis velocitate rota?, seu fi rota datis vicibus tempore dato revolvitur, quantum pondus tum elevat; poterit _k boc facile inveniri, ii videlket alia atque alia pondera appendantur, donec tenrando inveniatur rota? datam veiocitatem competere, baud fe- «us ac in statera vei bilance pondera variorum corporum tentando indagantur. Utraque ha?c metho- :' conjunctim adhiberi debet 8i enim quis, imprimis in rebus intrkatis, folis demonitrationibus ri priori indulgeat; cum fit corporum. estentia minus peifpecta, facile fiet, vt ex. justo generajkribus 3 ve!
10 vel arctioribus concepttbus vel ex quacunque de* mura inanimadvertentia ad falfas procedat concbz» fiones, cujus quidem rei exempla baud pauca prostanr, buic vero errori per alteram metbodum o» ptime fuccurritur. 81 autern quis folis experimen* tis infiltat, poterit quidem is inventa fua magis magisque meliorare, vix autern nifi forte cceco cafu id continga-t, maxime proficuam construölionem macbina inveniet, faltern incertus femper manebit, utrum eand^ln invenerit. Quas de fiumine jam dicta funt, de vento perinde valere per fe patet. Quum vero multo majoribus infuper laboret difficultatibus cognitio venti, quatenus videlicet aer est curpus elasticumpro re.nata, varia praeditum si elasticitate sc denlicate, qu^ condkiones, dum impecum in machinam facit ventus havd oriosze func cenfendas, fed potius inquifitionem reddunt magis perplexarn manifestum est, Anemomecro.» rum ulum indiipenfabilis omnino effe neceflitatis. DUm i. IV. itaque ad Anemometra, a Gelebnbus qu,- H^F busdam Viris inventa, brevirer recenfenda sc quaiicunque nollra censura leviter peritringenda pedem promovemus, cave exiftimes nos aliorum merita fugillare velle, vel nobis exftantis quati inventionis magnam laudem arrogare. Neque enim pro vitio babendum elt, inventa Ivlagisiri a quo quis profecerit, examinare, vel eadem imitari. Nos vero, quo omnis lulpicio arrogaatise penituz evane-
11 cvanefcät, H id praeterea profitemur, quod étiam noftro iplbrum judicio imperfe<stum lit opus, quod exbibemus, alia fortaffis occafione plenius elaborandum. Occurrit vero jam omnium primo A- nemometrum llluttr. Wollli ( ). Machina ejus quatvor inllexas babet ålas, quales elle folent mo» larum alatarum; hae axem horizontalem circumagunt; axi aptata elt cochlea perpetua quae circumagit verticalem rotarn ftellatam. Hujus rotae axi ad angulos reäos fatis- longum iniixum elt brachium, cvi, ad diitantiam arbitrariam ab axe, pondus plumbeum akgitur. Extremitati axis rotx infixus praeterea elr index, extrinfecus prominens, qui itidem ad angulos rectcs, axi inbltit, atque cum rota _k bracbio versatur; hujus indicis cpe demonltranrur gradus adfcenfus brachii plumdo onufti, in quadrante circuli, qui in tabula appolita, leu Anemometri pariete excerno infcriptus ett, sc cujus centrum axis rotae pertranbit. Itaque dum in ålas bu^us machinae non agit ventus, fcrachium plumbo onusium vi gravitatis deorium libere pendel; agente autem vento, verfantur a- lae, Le veriatur quoque rota, donec dracbium, plus minus a situ verticali ad horizontalem ver^ gens, cum vi venti ad acquilibrium perveniat. Ad evitanda forte incommoda, quee ex adjeéta rota trachioque in Anemometro Wolfiano oriuntnr, fimpliciorem machinae bujus conftruitionem exco B 2 gitavit i}) Vid. Eleraeota MatheiV Univ. Tom, 11. cap, Vl.
12 gitavit Celeb. Mechanicus Jac. Leupofd (0» Bei«licet, remota cochlea, axem alarum ponit conicum, ipirali fulco circumdatum, circum quem ku' nis, cujus una pars extrema tenuiori axis eonici parti airrgitur, alteri pondus appenditur, juxta lineam lulcatam applicatur, dum nimirum alae circumaguntur. Quoniam vero fic pun<lum sufpentionis ponderjs in luperficie conica magis magis" que removetur a centro axis; patet ponderis mo» mentum, ad obtinendum sequilibi-ium cum vento fortiori llmiiiter augeri; atque adeo, applicato indice cum circulo in gradus divilbj vennorum vim ad ålas vertendas, quemadmodum in lnftrument<> V/olfianoj hek quoque ostendi polie. ldem praeterea Au&or laudat aliud quoddain Anemometrum Dint Gsrthneri, cuju^ inventionem in sua Meteorognolia fibi vindicat Joh. Georg. E-eutmannus. l7loc licet alatum quoque lit, a priohbus tarnen longe difftrt. Elt nimirum axis alarum cyliadru& verticrilis ; ala? quoad frguram funt inftar planorum rekangulorum in formam fuperfkiel fere femicylindricae convolur.or.um, quarum proinde duo latera oppofita funt reftilinea, reliqua fere femieircularia; quoad numerum sunt alae i*ex; quoad politionem sunt alae linguls uno latere reätilineo axi inlertw, H? quidem lic vt lineae infertienum fint in superiicie axis a?que distantes reöiae, altero latere extrorfum porreäto, ita ut lingularum partes (t) In Theatro Macbinarum 2«nst2li.
13 tes eoncava? versus unam partem circum axem fint fimiliter converfa?. Pra?terea ha? ala? circum-. dantur perplurimis afferculis oblique in circulo pofitis perpendiculariter erectis, hacratione, vt atterculi firmi & immobiks stent, dum axis cum alis in ill rum medio libere gyratur. l>lamque venrus. in bunc apparatum alarum incurrens, ab una parle axis quafi.lambit ailerculorum exteriores alarumque convexas fuperficies, dum a parte altera alterculorum fuperfickbus interioribus- colligitur, jmpingitque in fuperficies alarum concavas, atque fic axem circumagit. Funis trochlea? fpirali im» jniitus cum pondere appenfo axi circumvplvitur, appofitoque indice fere eodem modo, ac in pra?cedencibus raachinis, vires venti indigitantur. Quod itaque attinet ad ha?c vel alia his fimilia Anemometra, non quidem negamus ca inferyire dignofcendis gradibus ventorum, fed quod palmarium nobis effe videtur, tamen in iisdem defideratur, fcilket quod abfojutam quantitalem virium venti neque immediate oftendant, neque, absque erroris feniibilis perkulo, cakulo detegendam pra?beant. Sunt enim fuperficies alarum, in quas impetum facit ventus, incurvata?; verum guam diflicuker ab operariis hujusmodi instrumentorum confeöloribus obtineatur curvatura poftulatis geometrkifc quodammodo, ne dkam exacte, correfp ondens,, quis non videt. Prasterea Le id infuperabilem efficit difficuitatem, quod primum commemorata A» Jiemoraetra hadeant cistas, in quibus. raachina?. N z partes
14 patttt internse reconduntur, ut ab aéris injurfe ne laedantur; hae autem ciltae, alis admodum propinquze itemque apparatus afierculorum in InNrumento GZerthneri, id elliciunt, ut aér in turbines feu gyros agatur, neque proinde absque obftaculis, quemadmodum in calculo supponendum ert, in a- las incurrat fakove impaäu libere exinde diffluat; unde patet calculum non pofie non a rei veritate fat longe aberrare. Idem dicendum videtur de A- nemometro, quod ex Transaftionibus Fhilof. Anglic. repraefentat laudatus Leupold, cujus conftructio haec eft. Vatur tabulatum habens figuram quadrantis circuli, limbo in gradus po. divilo. Alterutri quadrantis circuli iateri rectilineo ad ju> ttam ab invicem diftantiam affixi fint duo annuli, quorum plana ad planum tabulati sunt normalia. I^er hos annulos tranfit llylus verticalis immobilis, Huftae altitudinis, adeo ut quadrans in fitu verticali circa hunc lrylum, inftar vexilii, fecundum guamvis venti direcliönem libere gyretur. Centrum quadrantis haeret in fublimi, fere juxta apicem fiyli. Ädelt praeterea tabulatum minus, arbitrarias magnitudinis, brachio fureato inltrmum, crena brachii per medietatem tabeilae ad alterum fere latus oppofitum continuata, hac ratione ut tabuiato quadrantis in crenam immiffo planum tabellae fit normale. per extremitatem dracbii furcati tranfit axis centro quadrantis intixus, atque ad planum quadrantis normalis, adeo ut tabella ab utraque parte quadrantis aequalitcr prominens, circum ejus - «centrum
15 centrum libere moveatur. Ex hac conftrucyione patet, in macbina libero aéri expofita tabellam in fitu verticali haerere; accedente autem vento elevari labellam in (itum ad horizontem inclinatum; Li fortiori vento altius elevari; imo gradibus quadrantis ostcndi gradus inclinationis. Verum fi abfolutam venti vim fcire binc deflderes, obftat figura macbina?, quatenus stylus divide! atque difiurbat fiumen aéris, adeo ut fractis viribus in tabeuam incurrat. Non vacat nobis examinare omnia Anemometrcrum genera; attamen neque tacendo intermitteic pcitumus mentionem machinae cujusdam, qua? licet longiitime ab ifta, guam defideramus perfec^ione ablit, peculiari tamen curiofitate fefe commendat. Componitur fcilicet ex concavo cono truncato, cujus parti truncatae inferitur, f7ftula ad varios fonos edendcs apta, Le quidem hac ratione ut quo intentior ventus per bafin coni apertam, quae sponte fua vento semper obvertitur, in coni cavum intraverit, co intenfiorem fonum edat flftula. Quis autem non videt, guam longe hoc phaer.omenon dtftet ab abfoluta vi ventorum cogno» scenda? Exhibetur quoque aliorum öl quidem artificioliffimorum Anemometrorum conflructiones ta» las, ut agente vento, nulla superaccedente opera humana, non lblum ventorum plägas in charta dirlinétis fignis notent, cum tempore initii finisque fingulorum ventorum, verum etiam eorundem diverias ceieritates A vires. Harum machinariim compo
16 eompofitlo ' abfque appofitis delineationibus a?gre tradi poteft, quapropter fufficiat nobis indicaffe taks invéntioties tradi aleupoldo, loco fupra citato, itemque a D:no de Ons-en-Bray in Actis A- cad. l^eg. Scientiarum Parif. a- 17?4. Tanta eft partium in hifce machinis multipiicatio, ut exacla? menfura? exinde exspeötari nequeant Ättamen in faciendis obfervationibus raeteorologicis non levern pra?ftabunt ufum, quatenus quidem continua ventorum variatio, cvi annotanda? ne P^ercuks quidem fusticeret, quodammodo fk co< gnofcetur; imma optamus ut frequens fiat borum inftrumentorum-ufus, iieri namque polett, ut ph?3> nomena talibus macbinis indkata,. adhibita lima, ad justam perfectionem redigantur.. V. M^fOn latuk Eruditos necessarium ' cfle, ut Ane- I.^l mometrorum ope absoluta quantitas virium ventorum explorelur; itaque quomodo ad hune quoque fcopum direcle -magis coliimarint, paucis repetendum. Habet nimirum, quem fa?pius lau- 'davtmus, Leupold macbinam, guam vocat EIN A- nemometron die stärckc des Windes nach drr fiache W ffnb.cft. Inter duas columnas verticales est axis est virga Horizontalis' volubilis, per quem trajeåa infkxibilis a?qualiter utrinque extensa atque ad a- xem normalis, cujus uni parti exlima? astixus eft asterculus datae magnkudinis, ex. gr. unius^ pedis quadra-
17 quadrati, ita pofitus, vt planism afierculi continuatui^n per axem tranieat; parti extimae alteri plumbum ejusdem ponderis cum aiterculo agglutinatur nt in aequilibrio circa axem teneatur haec virga. Alia adbuc virga pro iubito ab altero diftans per eundem axem trajecla eft, cujus uni termino appenfa eft ianx, cvi pondera immitti possunt, 6c ajteri contrapondium lanci aequivalens; haec virga L: ad axem A ad priorem iltam virgam normalis elt. Ex hac conttruäione patet, quod exiltente virga, cvi lanx ad^aeret, horizontali, aflerculum fit in litu verticali; adeo ut fi vento dirccte opponatur planum allerculi, poffit ponderibus in lancem immiflis indagari aequilibrium ponderum cum vi, qua- ventus in aiterculum agit. Ingeniosa admodum eft hujus machinae inventio, led nullus fere in praxi ufus. Etenim dum addendis fucceffive ponderibus quafritur sequilibrium, fi pondus adje> -étum vel tantillum excedat aequilibrium; fiet mox ut paululum inclinetur facies aherculi adverfus diredionem venti; aft vis venti in datam superficiem minuitur magis magisque pro ratione inclinationis; hinc itaque patet quod superato aequilibrio, accelerato motu deorsum ruat lanx, fim^ilque in fitum horizontalem praecipitetur afierculuh^. Gave dicas digitis retinendum esse aiterculum, donec fentiatur obtentum elfe aequilibrium; fic enim digitis manuve aétionem venti turbaveris. Hac procul dubio incommoditate percepta, eandem banc machinam multo emendatiorem reddidit Archimedes no- C fter
18 fter. Ghrift Polhern l//) fimulque isti malo occurrit, ne attentato pondukulo justo majore, usque ad fitum hori/ontalem procumbat asterculus. Verum tarnen cum impediri omnino nequeat, quin nihikminus titubando quafi dekrat debitum fitum verticalem, dimcihimum proinde fit defideratum a?quilibrium inveniri ; non omnino omne vitium hac emendatione fublatum cenfendum est. Accedit, quod ab illa parte macbina? unde ventus fpirat, collocetur lanx, cvi proinde pondera immitti commode nequeunt, nifi ventus in macbinam a- Cturus fimul turbetur. ImperfecYionem hujus machina? itidem pervidiffe videtur Leupold, fiquidem pro eodem fine obtinendo aliam tradit ma» chinam, in qua asterculus vento oppofitus, per con» ftructionem e fitu verticali detrudi non potelt. l>ii«mirum est vexillum grande, ex tabulato ligneo conftruetum circum stylum immobilem verticalem rotatile, quemadmodum effe folent vexij-la vulgaria pla^am venti demonftrantia. Superiori hujus tabutet, verticalis lateri fecundum longitudinem affixae funt quatvor vir^x lignea? fatis firmir, aliis in transverfum pofitis junelas, qua? referunt quatvor jundu» ras parallelas horizontales parallelopipedi reclanguli, cu^us latus fupremum est horizontale. Inträ has virgas est asterculus horizontalis fecundum lon» gitudinem vexilli mobilis, cujus mobilitas variis rotulis ad diminuendam frictionis vim juvatur. Huic afjercu- (d) Vid. AH. Keg. Scient. Acad. Svec. A. 1779.
19 aiterculo firmiter infigitur furfum porreclus alius af» ferculus transverras verticalis, datarn b^bens fuperfi» ciem vento direite oppofitam, qui proinde fitnul cum altero horizontali aiterculo communem habet mobilitatem. Afierculi horizontalis lateri quod verfus llylum fpectar, adneclitur funkulus, qui exinde horizontalicer extenditur ad trochleatn ftylo jundtarn» huic vero trochleh immifius idem funiculus hine verticalirer deorfum tendirur appenio pondere. Hujus itaque ponderis momentum, quo asterculus verticalis adverfus impetum venti fuitinetur in a2quilib.rio, qu^fitam venti viin dabit. Quod vero hac ratione non obnneatur exacsa menfura, vel exinde patet, quod ventus, antequam in asterculum verticalem incurrat, ab apparam, qui ante asterculum sele protendit eundemqne a parte inferioii contingir, coacervetur, neque ab hac parte, fjclo in asterculum impetu, libere difstuere queat. Praeterea eriam boc incommodo laborat b^c macbina, quod vexillum agiratione venti lareralirer ku dextrorfum finiftrorfumque vehementer conclitiarur, quemadmodum in vexillis vulgaribus, vento fortius fpirante femper fere obfervatur talis agitätio lateralis; cum itaque per constructionem fiar n^c a<?itatio machinae circum ftylum ceu axera, conjuncli asterculi non folum impetu venti, fed etiam vi centrifuga, qua? ex agiratione ista fubnafcitur, ad pondus ekvandum valebunt. Confunditur itaque vis venti heic cum vi centrifuga partium machina?, unde patet qua?fitum fic non inveniri. «2. VI. Quem-
20. VI. SUernadmodum jam a nobi«l adornata fit machina fcopo propofito inservienß» prolixe defcribi neceue non ert, fiquidem ejusdem compofitio ex adje» ira delineatione faeile patefeit. Tabulati verricalis V V. centro U. affixa ert virga ferrea normalis U Q, mobilis per foramina P & R, in brachiis TS, sc LF fadfo. Cum iisdem brachiis cohaeret rrabecula!n. parallela virgx U Q^ Per trabeeuls crc» nam V N circa centrum Xrotabilis ert rota M D lvs. Virga? El Q_cauda ad dirnidium excifa elt in l^ Q^, ita vt leviter tangat rotam in supremo punäo R. In D eft rot«infixus clavulus ferreus, cvi anneai^ tur' filum, quod juxta luperfieiem rotaj tenfum als UN3 parte jungitur extremitati caudae in G^, ab altera parte deorfum prorenfum conneitimr lanci E. Totus hic apparatus rnriibi!»? eft circa caudam verticalem FG. brachii LF. Virga 1.1 Q_ad horizontalem fitum redigi.ur ope cochlearum B. B. B. quibuz pes inltrumenti inhfh'; h^e fääio verricale fimul redditur tabulatum VV. Paret ex figurä lancem pendulam non exnoni violentin venti, pofitis a parre antica dn ' - ti mutuo coni'unlsliß alkreulis s^i se ac. > % *& haec «machina vento exponitur, vi venri in röra ti agentis cijca axem F <3 st^ont^ vercitar rrachii, >, >;. ur.j:.irv.v, '.' V. ->.'</i'^ dircctt' 0?. ponatur; ti.m vero ventus non impedstus imp«mm facit in tabul^m, atque circum eirca libere»'xind^ diißuit. Gedit tabukuum agenti vento z.ixra hujus dire&ionem» öc fiio b) Q» verlatur roca, donec immiffis
21 rriffis in kncem ponderibus, quv in conirarkm partem rotam convertere nituntur, in a^quilibrio fu» stmeatur. Rotulis, qua? in P. 5c R. virgce fubjekn funt, juvatur mobilitas tabuiati. Faclo experimento cognitum est, aquilibrium tarn exaéte obtineri, ut ventus öc pondera lanci impofita rcciprocatione continua dextrofum finifirorfumque rotam agitent, clavulo D. ultra citraqne punctum medium quadrantis circuli VK. per arcus exiguos vibrato. Quale vero pretinm fit statuendum macbina?, hoc est quod se» qui judkis arbitrio definiendum commitmrms. t>le autem quis harum rerum imperirus existimet nos pulkem fecare aut nodum in fcirpo qu< rere> quafi in re five minima five quantum fatis explanata dubi* tandi occafionem fruftra captaverimus, juvat apponere verba Geleberr. Gulielmi pie. Gravefandii (k), cujus plurimum vakt in hifce rebus auctoritas, Ita autem ille in computandum motum machina? alatée vento agitandae rationes allaturus, übi, inquit, computationes ineuntu funt, intenfttat adionis venti in a- la fuperficiem delerminanda efty quod dubito att unquam a- Mechanicis accurate feri poterit. --» - /^F^ breviter indic.o, quia facile in errorem incidimiu, übi agitur H> determinanda venti aäione.. Erat quidem nobis propofitum varia facere experimenta, ad ventorum aerisque naturam penitius cognokendam conducentia: fic ex. gr. cogitavimus experiri quxnam G ) fit (e) Vid. Pl>vl. Elem, Mathem, Lib. 111, c. XIV. p.
1 fit proportio virium venci in datam fuperficikm p!a» nam tabulat! quale fsgura appofita repraekntat, at-' que fuperfkkm f^naericam, cujus circuius maximus ejusdem fit quantrtaris, vel in quascunque alias superficies pro lubitu figurmas: itemque alia exifien» te aerk temperie, quatenus videlicet ejus variatur graviras, bumiditas, calor scc conati fuimus inveitigare, qualis relatio virium ventorum in datam fuperfickm planarn atque veiocitarum, quibus aer fertur, quatenus quidem ha? velocirates, independenter ab experimenris cum noitra macbina fa<kis m- dagantur, fcilicet computando intervafium temporis, quod kviffima plumula vento expofita impendit spa» tio dato percurrendo, guam detegenda? velocitatis venti rationem harum rerum experientiffimus Derhamus optimam judicavit; verum ratione varia impeditis in ipfo Umine jam est fublistendum. 301.1 OPio GLORIA.