< > l(t. ÄÅWl» XJPSALI^E, CAROEUS ADALRICUS HWASSER. MAG. ttdffljols» ANNO MDCXXXIV. CONFIRMATA," P. I. DE FORMA REGIMINIS SUECLE

Transkript

1 - i < > l(t é DE FORMA REGIMINIS SUECLE ANNO MDCXXXIV. CONFIRMATA," EX ACTIS PUBLICIS. DISSERTATIO ACADEMICA, QUAM VENIA AMPL. FACULT. PHILOS. UPSAL. 'O p. p. MAG. ttdffljols» ÄÅWl» STIP. MOLIN. AD REG. ARCHIV. REGNI AMANUENSIS E. O. ET CAROEUS ADALRICUS HWASSER STIP. AIII/LÜF. VESTMAKNO-DALEKARtl. IN AUDIT. GUSTAV. UlE X. DEC. MDCCCSXII. H. A. M. S. P. I. XJPSALI^E, EXCUDERANT WAHLSTRÖM ET LASTBOM.

2 IN SACRAM REGIAM MAJESTATEM MAGN.E FIDE! VIRO STATUS QUONDAM SECRETARIO DEINDE DALEKARLEE GUBERNATORI REGII ARCHIVI REGNI SUPREMO CU8TODI REGIT ORDINIS DE STELLA POLAR! COMMENDATORI ACADEMBE SUECANjE OCTODECIM-VSIiO ILLUSTRISSIMO HANS TÄRTA M/ECENATJ SUMMO t - i Saernm V voluit, debuif AUCTORb

3 " KONUNGENS TROTJENARE MEDICIN/E rileoretic E ET PRACTICA PROFESSOREN RIDDAREN AF K. NORDSTJERNE-ORDEN OCH AF K. RYSKA S:T WLADIMIRS ORDENS FJERDE CLASS MEDICIN/E OCH PHILOSOPMLE DOCTORN CHIRURGIE MAGISTERN HÖGLÄRDE OCH WIDTBERÖMDE HERR llftåil BWASiat OCH fhc a3wå ca* BWÄSSWI FÖDD med vörduad och tacksamhet tillegnadt I s. af Brorsonen ADAXiRXK.

4 Hulda oeli kärleksrlka För&ldrar fvih Iß af åjoa&mvk

5 DE FORMA REGIMINIS SUECLE ANNO MDCXXXIV. CONFIRMATA. EX ACTIS PUBLICIS *).- ^uamvis multae sint Gustavi Adolphi, Secundi Magnique, laudes, quarum memoria apud postéros mansit semperque manebit, tarnen nescio an nulla Regem magis ornet, quam prudens illa et indefessa cura, quam de re publica adhibuit, ut, quem rerum civilium statum avus paterque inehoassent atque ipse vestigiis illorum sapienter insistens quodammodo absolvisset, is cum auctoribus non temere evanesceret sed legibus adstrictus adeo stabiliretur, ut, quicunque incidissent casus, immotus et inconcussus maneret. Quae illius fuit perspicax prudentia, probe intellexit, nova illa instituta, quae publicae salutis quasi fnndamenta existimaret, quippe quum sine iis non bene consuleretur commodis patriae, aliquando Rege incurioso aut non satis strenuo baud dilficulter posse convelli. Itaque ministro suo magno Axelio Oxenstjerna, Cancellario Regni, mandavit, ut Formam quandam Regiminis conciperet, quae no va ista instituta sensim exorta confirmaret quaeque efliceret, ut administratio reipublicae, absente Rege aut praesente, vivo aut mortuo, numquam interrumperetur. Cancellarius manda- *) Libens oecasionem arripio boc loco publice declarandi quam - multa debeam Illustrissimo Viro Haus Järta, qui pro insigni sua animi liberalitate, non solum ad litterarios Heg. Arcbivi Regni thesauros fa cil!iinum mihi reddidit aditum, sed etiam privatarum suarum Collectionum benignissime copiam fecit.

6 2 tum Regis vanum fore haudquaquam passus eonscripsit hujusmodi Formam Regiminis, quse etiam a Rege, quantum ad rei summam pertinebat, est comprobata. Perpetua; autem bellicae turbae rem bene inchoatam tum distulerunt, unde factum est, ut quum in proelio ad Lutzenam eeeidisset Gustavusl Adolplius, Forma Regiminis nondum esset legitime saneita *). Hanc vero ipsam Formam mandato Regis deberi et ante eum inortuum conceptam esse, id ex firmo gravique. Axelii Oxensljerna testimonio adeo probatum nobis videtur, ut in dubium vocari minime debeat 2). Profecto fuit post amissum Regem Sueciae conditio talis, ut discrimina, qua; Forma Regiminis certå et definitå arcere Rex voluisset, jure essent timenda. Bella externa simul cum discordiå domi saepe civitates everterunt Suecia, uti tum res erant, potentiores. Bellum fuit, idque valde peri- J) Jag "wille önske att en stadig Regeringsforme wore giordt och arresterat j Kongl. M:ttz Lijffztijdh, såsom hon uffta ähr af H. K: M:tt föreslagen, och dess intention Oss nogsampt opteeht; aldenstundhj dbe förrige tijder inthet beständigt ähr giordt; J Pryssen ähr mig oflta be fälet att författa en ; såsom och på sijdstonne j Stilleståndz tijdafmigh ähr giordh; Och S. Kongl. M:tt härnthe offererat conceptet, på dess nådiga befallning; Och ändoch Kongl. M:tt henne in realibus, och så mycket Regeringen wedhkomm, sigh lätt behaga allenast att någre ceremonialier däruthj funnes, som kundhe settias till eller ifrån, hefallandes migh att låtha schrifwa henne re en, då II. K: M:tt den på all händelse vndertekna will till rättelse; Så ähr doch sådant förblefwet för dhe idkelige Krigz expeditioner, som dageligen distraherede migh ifrån H. K: M:tt, och icke tillstadde S. Kongl. M:tt så mycken tijdh att något kundhe medh judicio öfwerläses. Kan och fuller någon skuldh hoos migh finnes, att jag af Mennisklig swagheet, icke wetandes dette fallet wara så nähr, ähr gången medh saken langsamere omm. Jcke deste mindre skall jag medh första säker budh senda Eder ett exem plar, däraf J kunnen sij Kongl. M:ttz intention, och taga.däraf hwadh som tiänligt ähr, och nährwarande tijdh bequembt, medh deres Rådh och samtycke, som vederbör." Litterae Axelii Oxenstjerna ad Senat, dat. d. 14 Novemb. an SkarnL Bandi. XXIV: 245, 246. Cfr 1. c. p ) Qui al'a desiderat indicia, videat tum infra, tum Geiier, Sv. Folkets Hist. III: 298.

7 culosum, inops aerarium, inops populus; infans Regni beres, de administra! ione reipublicae per papillärem aetatem nihil lege praefinitum. Accedebat, quod non defuerunt, qui statum ci vitatis sollicitare vellent, ut in rerum omnium colluvione suis commodis melius inservirent. Respublica tarnen in his tam dubiis rebus non steril solum incolumis, sed victrix quoque, qua coeperat, perrexit. Quod erit perenni laudi clarissimis illis viris, qui quum sub liaud poenitendo magistro, Magno Gustavo Adolpho, belli pacisque artes didicissent, opus Gustavi Adolphi persequi non desperarunt. Sénatores Regni, penes quos jam erat reipublicae cura, ut melius dcfectum definitae legis sentiebant, sie sestimabant pluris, quod regis prudentiå beneficioque haberent Formani Regiminis si minus eonlirraatam, at tarnen conceptam, et ob eam causam quoque magno opere tendebant, ne fruetum illum sapientiae quum Regis tum magni ejus ministri patria temere amitteret. Paucis itaque diebus postquam mors Regis nuntiata erat, factum est senatus coosultum 3), ut Cancellarium litteris interrogarent, Rexne testamentum aliquod vel Formam Regiminis reliquisset? Re quo ceieriter certiores facti sunt. Nam Formam Regimi nis ille jam maturius Laurentio Grubbe, Secretario Status, dederat, qui, statim profectus, initio insequentis anni apud Senatum quae habuit a Cancellario mandata exposuit 4). Jam in Senatu deliberari coeptum est, quonam potissiinum modo sanctio Formae Regiminis impetraretur. In consensu Ordinum Regni cardo quidem rei vertebatur; sed ut illi conciliari possent, multum impedimenti erat superanduin multaque consilia, quae occulte agitabantur, antea subverten- 3) Id die 15 Decembris factum est; nuntius de morte Regis d. 8 ejusdem mensis advenerat. Fryxell, Berättelser ur Sv. Hist. VII:'Sectio i. p. 12. Cfr tarnen Litteras Seuat, ad Cancell. dat. d. 15 Dec Skand. Handl. XXIV: ) Protoeolla Senatus d. 8 Jan In R. Årchivo Regni videre licet exemplar formae Regiminis idem (nisi fallit inscriptio), quod Grubbe primum adtulit, de quo infra.ptura dicentur.

8 4 da. Prius igitur, quam exponere adgredimur quomodo apud Ordines Regni Forma Regiminis tractaretur, e re fore putamus occulta ista consilia, si fieri possit, paullo adcuratius adumbrare., Ne de novis rebus dicamus, quas Sigismundi familia post mortem Gustavi Adolpbi magno opere macbinata est, novae legi ii inprimüs adversati sunt, quibus cum infante Regina proxima fuit cognatio. Regina enim vidua et Jobannes Casimirus, Comes Palatinus Riponti, ambo sibi commissam voluerunt tutelam 5), quae secundum Formani Regiminis penes quinque supremos Regni Magistratus foret. Hinc ista consilia! Probibuit quidem prudentia Senatorum, quo minus aliquid turbae erumperet, tarnen, ut infra probabimus, apud ipsos Regni Ordines sententiae dictab sunt spei Reginae viduae Comitisque Palatini satis adcommodatae. Interea omnis Reginae viduae auctoritas brevi e- vanuitj etenim fuit ejus animi, ut cito a se studia bominum alienaret, quid? quod postero tempore ne filiae quidem voluntatem obtinere potuit. Comes autem Palatinus adversarius fuit non ita contemnendus. Quiirn enim vir esset callidus strenuusque, multum graliå valuerat apud affinem suum Gustavum Adolpbum, qui juxta alia negotia ei tandem ierarium Regni curandum commiserat. Quo magistratu ita est tun c tus, ut optime de re publica mereret regique vel aeeeptior fieret. Quam ob rem mortuo quoque Rege facere non potuit Senatus, quin eum rogaret, ut magistratum suum usque ad proxima Comitia gerere non recusaret 6). Nunc quoque Christina, tenera Regina, officio Comitis Palatinae commissa, in domo ejus e- ducata est. His editis offieiis et in tarn propinqua cognatione non est mirandum, si tutelam ådfectaverit, praesertim quum (ipsius verbis si fidem babeamus) Gustavus Adolpbus uxorem suam filiamque commendaverit affini, si se repentina mors 5) Geyer, 1. e. p Fryxell, 1. c. p. 15. ) Protoeolla Senatus d. 6 et 7 Febr. an

9 opprimeret 7). Senatores autem pertinaciter obnisi sunt 5 igitur Comes Palatinos, quum intelligeret quam cum strenuis res esset, in aliam quodam modo mentem se convertisse videtur. Pati enim constituit, quod non potuit proliibere, et, ne omnia simul perderet, sibi in praesentia privata quaedam comnioda postulavit, dum numquam effieere destitit, ut liberis suis jus aliquando in regnum succedendi concederetur. Ista fuisse consilia ejus ex actis Senatus satis patet. Quae quominus fusius exponamus, vetant arcti opellae limites; summam tantum rerum breviter perstringere licet. Quum igitur Comes Palatinus de peeuniis sibi debitis nondum enim conjugis dos erat soluta cum Senatu ageret, occasione ita oblatå saepissime de re publica mentionem fecit illatamque sibi injuriam questus est, ita ut id consilium ejus fuisse prorsus videatur. Nunc aegre tulit, quod Senatus apud Ordines Regni eum nön commendavisset, nunc incertam locutus est fortunam, quae in posterum liberos suos maneret 5 mentionem quoque fecit de testamento quodam, quod a Gustavo Ådolplio in Borussia es-, set conditum, in quo de se utique commemoraretur. Senatus contra, ut in ceteris erga Comitem Palatinum facilis, sie in iis, quae ad rem publicam pertinebant, caute et circumspecte eum tractavit, interdum fortasse plus quam satis fuit. Sic quum Comes Palatinos in Comitium teneram Reginam deduceret, nulla ei sedes adsignata est 8), quumque coram Ordinibus Regni rationem officii, quo in ierario functus erat, reddere vellet, id abnuit Senatus, "quoniam Ordines Regni id officium ei non commisissent" 9). Quum tandem paullo morosius de rebus suis expostulare coepisset, nihil aliud Senatores quam aperte cum eo agendum esse decreverunt10). Igitur reverenter 7) Prot. Sénat. d. 15 Aug. e. a. 8) Die 11 Febr. an Senatus decrevit: "att H. F. N:de mot te fölgia H:nes F. N:de Fröken med in på Rijkzsalen, men att något visst ställe intbet kunde bliffwa H. F. N:de tilordnat." Prot. Senat. Cfr. Litt. Senatus ad Åxelium Oxenstjerna dat. d. 16 Febr. e. a. Skand. Handl, XXV: 129 seq. 9) Prot. Senat. d. 7 Febr. e. a. v 10) "Men Rijkzens Råd sökia att bolla honom (PhaltzGrefven) oppe

10 o qiiidem at obstinate Senatores negarunt, se postulata ejus, quoad jus reg ni spectabant, aécepturos 5 vellet igitur prörsus absistere rogare, quod sine noxå praejiplicioquc Reginae pupillte coneedere non possent. Quod consilium bene successit. Nam deinde Comes Palatinus Senatui nullam saltim aperte exbibuit molestiain. Reliquum tamen fuit, ut conciliarentur Ordines Regni. in diem Yl. Febr. an erant conyocati. In Senatu in terim deiiberatum est, referendumne ad Ordines Regni esset de Forma Regiminis, nec ne? Timcbanl, ne nimis scrupulose eam examinarcnt et fortasse suspicarentur eam ab ipso Se natu pro tempore esse conceptam, id quod etiain a ful uro Re ge time-ndum esse putabant n). Ut tales propulsarentur suspiciones decrevit Senatus cum Ordinibus communicare litteras Cancellarii, ut omnes cognoscerent Formam Regiminis a Rege esse adprobatam. Postea vero quam Ordines Regni convenerant, vix sperandum videbatur Tore, ut nova lex de ordinan da republica pcrferri posset. Ord o enim Rusticorum, tributoruin aliquam poseens remissioncm, adeo fuit difficilis, ut, priusquam postulatis suis indulsissent, ad Propositum, quod IIb med gode ord (elfter den versen Quidlibel in verbis in facto nibil ka belns) till dess dhe kunne stabiliera dheres stat, och sedan få råa med H. F. N:de. Men II. F. N:de wille alt dliet förekomma." Prot. Senat, d. lo Ang. Qiue in Senatu de rebus Comitis Palatini acta sunt, cuncta legi possuat apud Adlersparre, Historiska' Samlingar III: Et san c eirncta digna sunt, quoe legantur,- imprimis commendata volumus quae die lo Aug. sunt acta. Cfr iteiu C. Th. Järta, Betrak telser öfver Ii. Carl X. Gustaf och dess Regering, Svea, XIV, ubi de Isac re multa praeelare disputantur. 11) "Feltlierrens mening war att en Konung kunne framdeles succedera utlii Regemented, som skulle tänckia dhet dhe sjelffue baffue den Regeringsform eonciperadt. Her Per Baner sade att en Konung skulle snarare kalfua orsak att gaudera offner sådane ordninger; och sneente vara nödigt att alle Ständerne dhensamma acceptere, sedan mo ste faller futnrus Rex gilla oeli emot taga b/inne, så frampt han el ifest vill fa Chronan på huffwudet." Prot. Senat. d. 16 Jan

11 dicitur, Comitiale respondere nollet i2). Ad haec quum aniiquitus sub Regibus vivere adsueli essen!, plures reipublicie administratores sub aetate Regin pupillari vix passuri videbanlur, praesertim quum Optimatibus vulgo essent infensi eorumque potentiam sua sponte timerent. Igitur majorum exemplo unnm voluerunt regni gubernatorem 13). In hocf«discrimine Seuatus ad Clericos confugit, tribunos illos plebis, qui sernper erant conciliandi, quum Rustici paullo feroeiores be reut. Episcopi quidem polliciti sunt, ut per suos qnisque Saeerdotes Ordinem Rusticorum in meliorem sententiam perdueere eonarentur; at tarnen Episcopus Arosiensis, Johannes Rudbecliius, inter ceteros auetoritate facile princeps, de For ma Regiminis Senatum rogavit, posseine res integra in culvenium jrcgince viduce et optimatum quorumdam tum absentium differi?14) Saq>eI5) coram Senatu contendit "esse in priorihjis decretis praescriptum, ut mortuo Rege imperium a Iribus vcl duobus esset administrandum." Contra ea eorumque similia Senatus: Interreges antiquitus quidem fliisse adhibites, nullo tarnen aut incerto Rege; Gustavum Adolplium b. m. rem publicam per V. summos Magistrates administratam voluisse ex eommunicatis tarnen cum Senatu consiliis; praestare quinque esse numero, quam Irium duorumve arbitrio omnia permitti 16). Die XVIII. Februarii cum delectis ex Nobilinm, Clericorum et Civitatensium Ordinibus de Forma Regiminis communicatum est iisque copia ejusdem facta i7). Contra in 12) Prot. Senat. d. 15 Febr. 13) Prot. Senat. d. 6 et 16 Febr. Sine dubio affinem Gustavi A- dolpbi Jobannem Casimi.rum Rustici spectabant. 14) Prot. Senat. d. 15 Febr. 15) Prot. Senat. d. 15 et 18 Febr. 1#) Prot. Senat. 1. c. Cfr. Ax. Oxenstjerna "Memorial hvareifter Secret. Larss Grubbe sigb rätta skall, Actum Erlurdt then o Decembris An Sltand. Handl. XXIV: 249. seqq. *') Suaserat id Axelius Oxenstjerna. "Jagh faår tbet Grubben at wijsa rijekzens rådb, och mage tbe tbet communicera medb fleere the

12 - "Hr 8 ipso Proposito Comitiali nulla ejus facta erat mentio. Rogaverat tantummodo Senatus, ut, Regina pupillå, conjunctim reciperent, se in omnibus rebus, quae saluti essent patriae Reginaeque, Senatui obsecuturos. Neque quum ad propositas rogationes responderent Ordines, Formam illam usquam memorant. Etenim cum cunctis eam communicare haudquaquam satis tutum visum erat 18). Tarnen Senatores summa ope nitendo eo rem perduxerunt, ut Decretum Comitiale Formam Regiminis quodammodo confirmaret 19). Legis autem vim nondum omnino obtinuerat, utpote cunctis Ordinibus nondum pla ne nota 20). Igitur ad insequentis anni Comitia summa rei dilata est. principaler äff Ständerne, om the så gott finna, och taga ther utb hvadb them täckies." 1.,c. p ) Rustici etiam tum Episcoporum curse commendati sunt. " Giorde så digression tili Bisperne och formante dem styrkia Almogen till att giffwa resolution. Doct. Bothw. (Johannes Bötbvidi, Episcopus Lineopensis) om bönderne fingo höra dhet som nu proponerat ähr, skulle de mycket bättre beqväma sigh. Hr Gabr. Gustafsson svarade: när begraffningen äbr öffwerstånden så kan alt wäl communicei'at bliffwa. RijkzAmmiralen: bär är intet fremmande eller något nytt, utan som Regementet är förestådt i K. M:ts tijdb, så bliffwer och ännu på sam ma sätt hollet. Hr Gabr. G:son. Om någon skulle graveras öfftver denne ordningen, så skulle Rijhzens Råd det göra; Ständerne må wäl gandera der öffwer. Meente och fast priculosum vara om bönderne skulle judicera om Regeringsformen; om och hvar bonde skulle säija Bispen före hwad han skall göra, då holles han visserligen intbet till godo." Prot. Se nat. d. 18 Febr. Lars Sparre begärte sedan att Regerings-Ordningen motte communiceras Adelen på Riddarhuset. Feltbérren swarade: Om något worc som anginge dberes privilegier, dhet wore en ting för sigh; men jned eo hoop unge karlar att communieera't, och låta dem scholiera, faller betänkeligit." Ibid. d. 11 Martii an ) Vide Stjernman, Riksd. o. Möt. Besl. H: 855. ^ ) Auctores fuerant Sacerdotes, ut taéeretur Formam Regiminis