HENRI CUM IV, GALLIC NAVARR2EQUE,

Transkript

1 t n e g o t i a, INTER HENRI CUM IV, GALLIC NAVARR2EQUE, C A R O L U M IX, s v e c ia : r e g e s, ACTA. D I S S E R T A T I O A C A D E M IC A, QUAM VENIA AMPL. FACULT. PHIL. UPSAE. P. P. M acs. V I I. H F L M I S E H B I O M ) a d Ar c h iv u m r e g n i a m a n u e n s is e. o. ET P. A G A T H O N PETTERSSON, UPLANDO ROSLAGI. IN AU D ITO R IO GUST AVIA NO v. x ju n i i m d c c c x l. II. P. M. S. P. II. V H O L M I M, TYPIS NORDSTRÖM IAN1S,

2 KOISUNGENS TROTJENARE, ÖF VERSTE-LÖJTNANTEN OCH RIDDAREN a f K. M. SVÄRDS ORDEN, HÖGVÄLBORNE FRIH ERRE, H e r r JO H A N G list. B A N E R TILL SJÖÖ, SAMT HÖGVALBORNA FRIHERRINNAN, F r u M A R IA N A B A N E R, FÖDD B Å Å T Ift, I DJUPASTE ÖDMJUKHET AF V. AGATHON PRTTKRSSOR.

3 BRUKS PATRON ESS A N, VÄLBORNA, F r u MAItl 1 C Ö IR A D I, lö n u 'S F I i 5 I STÖRSTA ÖDMJUKHET AF V. AGATHON PETTERSSON,

4 ok m i.oakti: FöalumiR HELGADT AF AGATHOH.

5 17 phano tie St. Catharina vcro testimonium e Cancellaria regia 30), a Philippo Scheding 31) et Erico Elai 32) subsignatum, quod ille litteras regis Galliae rite mandasset, redditum est. Conditiones a Stcphano de St. Catharina actac, deliberandae et dijudicandae deinde fuerunt, propositae. Ad Senatores regni primum relatae, ab 30) Q uod ad C ancellariam regiam hujus temporis attin e t, diligentissimam Caroli curam liujus ordinandae silentio praeterire non possum us. l)u x Sudermanniae, jam 1592, Cancellariam suam ita disp osu it, ut eam in administrationes definitas (his temporibus = expedition e r, departementer) divideret, quarum quaeque Secretario suo esset mandata. Haec vero et a lia, a Carolo inchoata, perficere magno Gustavo Adolpho in fatis fuit. 31) P h ilip p u s S ch e d in g ; D om inus ad Arnö et S ch ed v i, 1578 Arbogiae natus, patre Christophoro von Scheiding, qui ex M eissnia in Sueciam transmigraverat. Ad Academ ias externas litteris artil»usque elegantissim e institutus atque eru ditus, in patriam reversus est. In aula et cancellaria Caroli IX excep tu s, mox ad Electorem R h en anu m, Land Gravium Ilassiae et Jacobum, Anglia: regem, m issus e st, maximis quidem rebus sibi mandatis. Aula; regiae pra:fectus (IIof-Marskalk) Suprem us ad exercitum in Livonia Commissarius (G e- neral-kommissarie) G ubernator Narvae a. e. Gubernator Estoniae Praeses Tribunalis Dorpatensis f C fr. Gezelii Biogr. L exicon T. 3. p. 12. von Stiem - m a n, Höfdingaminne, T. 2. p E ju sd em, A d els- M atrikel, T. 1. p U g g la, Svea Rikes Rådslängd, llegistr P. 2. fol. 49 e. a. 3a) Secretarius ad Cancellariam regiam. Ji

6 illis, d. 2 8 Novembris, verbis cautissimis, rejectae fuerunt 33). Ad Academiam quoque Upsaliensem, a Carolo denuo restitutam 34), Johannes Georgii 7 O (Rosenhane) 35), supremus regni Secretarius ( Rik- 33) Rådslag i Kon. Sigism unds ocli Carl IX': s tid. Fol. 76. Vide Append. Lilt. F. 34) C fr ' Privilegia Academiae Upsal. a C arolo, d. 15 Martii 1595, dala 5 quae, in originali perscripta, cx obscuris liuinidisque Archivi regni cellis nuperrime sunt protracta. Sigillum Caroli ex hisce est sublatum, et sigilla Consiliariorum tantummodo restant. Hacc enim privilegia postea ipse irrita declaravit, de quibus haec ex Instructione, D:nis L udbert Cawer et Joh. S k y tte, d. 14 Novembr data, adferre nobis liceat: *»Till thet tridie theres (Professor.) begeringsp u n c t, att Academ ien m edh dhess personer måtte o - hehindrat niuthe och beholle dhe Privilegier ocli Frih eter, som dhem afl' oss äre gifne. Der skole wåre uthskickede sw are till, och förfråge hw ad för Privilegier the m e n e : A r ihet dhe som w ij m ed R ihzens R a d /i h a ft re underskr i f w i t, då wele w ij dem inihet hestå, uth a n dhe skole g ifw e dhem iillbakas fr å n sigh ig e n, Sedhen w eele wij w äl latlie gifwe dhem sndane Privilegier och friheter, att the skole ware belåtne m ed och som i andre Evangeliske Academ ier är bruk eliged t, D och effter detta Landz lägenheett.» R e- gistrat P. 2 :a, fol ) Johannes Georgii ( R osenhane) ad T orpam, filius Georgii Johan nis, qui nomen Rosenhane excepit. Suprem us regni Secretarius Legatus ad Germaniam et Daniam pluries m issus. Munus C ancellarii, sibi oblatum, detrectavit. Tostea Consiliarius Christinae, reginae C aroli, et Gubernator arcis Nycopensis. Natus 1562, -j Auctor opusculi cujusdam, quod inscribitur»chronologiskt Diarium öfvcr det som i S vc-

7 19 sens Qfverste Secreterare ) 36), et Johannes Skytte, praeceptor Gustavi Adolplii principis 3 r ), missi sunt, ut litteras Caroli regis, cl. 17 Novembris rige händt i början af ar 1597, med ett företal för år 1001.» Filii tres Barones facti. C f r. Gezelii Biogr. Lex. T. II. p v. Stiernm a n, Matrikel T. I. p. 85. E jusd. Höfdingaminne. Registr P. 2. fol. 91. e. a. 36) Iisdem fere officiis functurus, quae postea fuerunt mandata Archivario regn i; lioc vero nom en temporibus G ustavi Adolplii primum exstat. Quantam auctoritatem temporibus Caroli IX m unus hoc habuerit, ex Append. Litt. L. satis elucet. De fatis Archivi regni vide»till Kongl. Maj:t Underdånigst Betänkande angående Kongl. Riks-Archivets skick och anstalter till dess upprätthålla n d e ; afgifvet den 20 October 1837» ab lllustr. Hans Järta. Stockholm sr) Johannes S k y lle, antea Schroderus. Nat Sum tibus et im pensis C aroli, X1Y tantum annos natus, in terras exteras profectus e s t, et XV annos natus Marburgiae laudatissimam»de primis Sueciae habitatoribus» orationem liabuit. In Germania versatus, plurimas edidit Dissertationes in M athem atice, P hilosophia, E loqu en tia, Historia. Anno 1599 in Sueciam reversus, in Gancellaria regia Secretarius exceptus est ad Land Gravium Hassiae legatus m issus. 1602,»ordinibus regni auctoribus» praeceptor Gustavi Adolplii constitutus (Cfr. Registrat d. 10 Julii; fol. 33). Johannis qu oqu e, Ducis Ostro Gothiae, praeceptor nobil. nomine Skytte (d. 4 Julii 1603, nomine Schroderi exstat. Registr. fol. 153) legatus ad Angliam designatus, ut principissam Elisabetham Gustavo Adolpho in matrimonium peteret; qua in legatione quoque accessionem Caroli ad foedus Ilallense, ab Henrico cum quibusdam Germaniae principibus junctum, huic offerret Consiliarius regni Praises rerum Ca-

8 datas, Professoribus mandarent eorumque sententiam de conditionibus Stephani de St. Catharinae acciperent 3 *Q. Htc ab illis quoque rejectoe fuerunt, quippe quoe 1) pactis antea constitutis contrariae essent; 2 ) religionem veram funditus everterent; 3) familiam regiam maximo quidem damno afficerent. Quo responso accepto, Axelius Oxenstierna 3 9) et, quem nominavimus, Johannes Georgii, d. 9 Decembris anni ejusdem, Upsaliam meralium (President i Raknekainmaren). Aliis quoque maximis rebus sibi mandatis, -j- 1C45. (J'}' Minne al Riks Radet Herr Friherre Jolian b k y tte, af h. M. branzen: Svenska Akadem iens Handl. D el. 6. Ärem inne öfver RiksR. Joh. S k y tte, af Claes Gartz. Svenska Yitterhets-Akadem iens Handl. D el. 5. v. Stiernm an, Höfdingaminne e. a. 38) Litterae Caroli ad Professores inter alia haec habent verb a : -»Och eflter udi alie landh och K onungarijke pläger ware brukelig att mann rådfrågar sig i Höglärde Academ ier om Rådh både i wtärdzlige och andehge saker; Derfore bafw e wij icke helle w eelet late gaa forbij, att gifwe ider här om tillkienne och begiere ederlt radhsamme betenckiande hw adh wrij udi sådant förslagh skole giöre.» Registr P. 2. fol Quae verba Caroli observanda existim anus, quippe quae significant, apud nos quoque in usu fu isse, in rebus majoris momenti sententias virorum doctorum vel Responsa prudentum, quae d icu n t, excipere; qui m os his quoque temporibus apud quosdam fuit observatus (ex. gr. de Professoribus Goettingensibus, a rege E rn e- stio expulsis). D e quibus responsis cfr.»eichhorns Deutsche Privatrecht, p..» 30) 1 ata illustr. hujus viii magis nota sunt, quam quae Jieic exponantur.

9 missi sunt, ut ex Professoribus quaererent, num, conditionibus pacis rejectis, ad bellum gerendum quiddam, uti alii Uplandiae cives, conferre vellent: legati quoque conditiones quasdam pacis conciliandae, a Carolo ipso propositas et cum Stephano de St. Catharina communicatas, iis praelegerent et sententiam eorum de hisce acciperent; quas si Professores rejicerent, remedium quoddam aliud a Carolo propositum, legati iis mandarent 40). Conditiones pacis jungendae, a Stephano de St. Catharina propositae, quum Senatoribus regni et Professoribus Academiae Upsal. displicuissent, in comitiis Oerebrogiac, mense Aprili 1606 convocatis, actae, in his quoque, Senatoribus auctoribus, rejectae fuerunt, quippe quae originem Papae Romano, consortio hujus Suecisque exsulibus deberent 4 1 ). Jam ante comitia Oerebrogensia litterae Henrici regis, d. 10 Februarii 1606 datae, Carolo traditae fuerunt; in quibus ille ab hoc petit, ut ipse conditiones pacis cum rege Polono constituendae proponat; ad quae Carolus in litteris, d. 16 Martii datis42), respondit: se conditionibus per Stephanum de St. Catharina llenrico propositis adhuc adhaerentem, ab imperio Sueciae, ordinibus regni invitis, minime desistere posse. Prae- 40) Registr P. 2. fol ) Riksdagshandlingar *) In»Warhafltiger Abdruck der M issiven, etc.a

10 tcrca nefandas quasdam insidias, Barthio Jesuita, familiarissimo Sigismundi confessionatore 43), auctore, a Petro Petrosa4 4 ), Laurentio Borlangio 45) et Carolo Nicolai 45), ob bancce rem jam in vincula conjectis, vitae suae structas, uti documenta animi Sigismundi infestissimi, exponit. Ordinibus regni conditiones propositas, ut antea diximus rejicientibus, negotia haec baud ulterius processerunt 46); ne vero bona Henrici opera hac in re omissa vel minime respecta videretur, litterae quaedam, d. 3 0 Aprilis 1606 datae 4 r ), in 43) Idem sa n e, quem W arm holtz auctorem libelli cujusdam calumniis nefandis conferti, 1603 B runsberg, sub titulo»jesuiter Sjiiegel» ed iti, m em orat, nom ine Fridr. Bartsch. 44) P e liu s Petrosa vel Petrus Erici Rom anow ilz. Ad Academias externas litteris eruditus, in Italia J. U. D. creatus est et in religionem Catholicam transversus. In patriam reversus et in Cancellaria regia excep tu s, anno 1604, ad Imperatorem Romanum legatus m issus est (Vide»Obligation d. 29 Sept » R eg. fob 340). Ob negotia clandestina cum Sigismundo acta deinde in carcerem conjectus, confessione sub tormentis facta, in com itiis Oerebr poenas capitis dedil. C fr. W erving, Sigismunds och Cari den IX:s Historia. D. 2. p. 117 et ) Stu diosi, in Suecia n ati, exteris in terris litteris erud iti, religioni Catholicae d ed iti, qui P. Petrosam in Sueciam comitati sunt. W erv in g, II ) Henricum IV tamen postea quoque paci inter Carolum et Sigismundum con cilian d ae deditum invenim us. 4T) Acta Historica Riksdagshandlingar 1606.

11 23 Poloniam tnissoe sunt, in quibus ordines regni Sueciae, litteris, ut ipsi dicunt, Hcnrici, Galliae regis connnoti, conditiones quasdam pacis constituendae (propositis tamen Stephani de St. Catharina contrarias) proponunt. Hae vero, tamquam plurimi ejusmodi conditiones, antea et postea propositae, nullum habuerunt eventum. Indolem ipsam finemque proprium negotii hujus, per Stephanum de St. Catharina acti, diligenter perspicientes, non possumus quin, sententiae ordinum senatusque regni adhaerentes, consiliis Catholicorum et Suecorum exsulum, partibus Sigismundi faventium, id tribuamus. Quorum illi ad potestatem suam in regnis septentrionalibus restituendam omnem dederunt operam; cujus rei perficiendae in his paratissimos habuerunt socios. Inter hosce Laurentius Norvegus, quem Ivloster- Lasse vulgo dixerunt, vir nefandae in rebus Sueciae memoriae, praecipuus eminet; qui temporibus ipsis, quibus negotia, quae exposuimus, quam maxime acta sunt, cum Jesuitis intime conjunctus, consilia struxit, ut terras septentrionales sub Papam Romanum redigeret 48). Hunc sociosque hujus sane spectant verba ordinum senatorumque regni, antea 48) W erv in g, T. II. p Jesuitas tempore hoc in plurimis Europre terris consiliis suis vastissimis quam maxime deditos invenimus, quorum documenta praebent, praeter Sueciam, D a n ia, Anglia et Gallia.

12 24 citata. Negotia haec ex Henrico primario liaud esse orta, sed a Stepbano de St. Catharina quasi sponte incepta, e verbis quibusdam Caroli regis praeterea elucet 49). Ardens vero Henrici hac in re perficienda studium magna hujus consilia, in quibus praeparandis tunc quam maxime est versatus, probare videntur. Controversias enim omnes, inter populos Europae exortas, dirimendas suscepit; ut aliquando socii foederis designati, studio desiderioque eodem moti, viribus eo majoribus concordiaque etiam firmioribus domui Ilabsburgicae resisterent. Hcnricum vero haec consilia, Carolo tam adversa promovisse, multis tamen mirandum forsan videatur, praesertim animo repetentibus, illum huic praecipuum inter duces foederis magni locum designasse. Hujus vero rei rationem tum in studio Henrici Papam 'Romanum sibi obstringendi participcmque societatis magnae conciliandi tum in opinione 49) Litterae Caroli a«l Renatum de V ertelay, jam citatae, in quibus Hernicus Steplianum de St. Catharina com m endate (»commentere» = rekommendera) dicitur. 60) Hoc quoque profectum e s t, uti significant verba ii* c Sully :»Le Pape lui-m em e, qui devoit passer pour le plus difficile å gagner n y paroissoit pas insensible. Lorsque j eus dit un jour au n o n ce, que je songeois äi laire son rnaitre r o i, il me remercia de cctle parole comme de la meilleure nouvelle, qu il put jam ais, d i- soit-il, apprendre ä sa sainteté.» Mem. de Sully, VII. 357 CJr. Hisloire de Henri le G rand, par Hardouiu Pcrefixe. Paris 1822, p. 351*.

13 25 ejus, quod Polonia, uti propugnaculum Europae, quam maxime esset firmanda j l ), liabemus. Carolum, Suecise regem, conditiones has accipere umquam in animo habuisse, minime quidem probari potest; ei vero exoptatissimam animos senatorum ordinumque regni explorandi occasionem praebuerunt. H i e n i m, conditionibus pacis rejiciendis, bellum cum Polonc> rege necessarium profitentes, onera atque impensas belli quasi sponte sua hoc modo ipsi susceperunt. Nullas majoris quiidem momenti res inter Hernicum et Carolum, per annos, proxime sequentes, actas, invenimus, nisi quae Jacobo von D ijk 52), J- bj. D., ad Galliam a Carolo misso,»l on auro.it augmento ses forces en lui appliquant toutes les conquetes sur les in iid eles, et en terminant å son avantage les disputes, qu elle a avec ses voisins.» Mem. de S u lly, T. V III, p ) Jacobus yon D ijk, J. U. D. et postea Consiliarius aulae regia: (Hof-R&d). Vir ex Hollandia o rtu s, in ministerio Caroli ex cep tu s, plurima eaque maxima negotia, nom ine illiu s, egit; quibus dexterrime perfectis, magnam auctoritatem gloriamque est assecutus et inter primos hujus temporis legatos locum obtinuit. D. 26 A prilis 1609 a C arolo c o n stitu tu s»fur einem H offrath in n allen n F ran tzösiscb en n uud N ied lan d isch en S a ch en zu g e b r a u c h e n, oder au ch a u s s e r h a l b d essem fur ein abgesau d t an and. K önige, C h u r u n d F u r ste n, llerren und S tä tte n, in unnscrn an gelegencnn geschal -

14 26 mandate fuerunt. Carolus, postquam rev coronatus est, litteras, d. 2 6 Aug datas, ad Hernicum misit, quibus in litteris loedus, inter Gustavum I et Franciscuni II, reges, pactum, se confirmaturum denuo obtulit Qua legatione excepta, len-)> Praeter viaticum victumque ei designantur Thai Cfr.»Bestiillung fiir D octor Jacob von Dijk» die Clt* ( Q s k Registr. 1609, fol. 113* quae Registratura p mima praebet de negotiis Caroli cum civitatibus aliis et praecipue cum Hollandia). Anno eodem in H ollandiam ablegatus: Instr. dat. d. 4 Maji j 1. c. Litterae laudatissimi liujus viri, ex H ollandia missae, in Archivo regni servantur. 53) Registr TT. fol lhrc legatio praecursoria quodammodo est habenda; quam mox subsequeretur alia, quas, a Cardlo m issa cum llenrico ageret. Jacobus von D ijk, initio armi 1608, ad legatos H ernici, D:nos Jeannin et de R u ssy, m Hollandia versantes, ab illo m issu s, cum bis de foedere inter Galliam et Sueciam jungen d o, egit. Cui foederi H ollandi, ut Hernicus d icit, obstiterunt: )>L on dit aussi que ceux des Provinces Unies ne desireront pas que nous contractions avec luy (Charles) une plus estroile intelligen ce, å cause de la jalousie du com m erce, que nous pouvons establir par le m oyen d icelle en nostre R oyaum e, dout ils retirent de present le profit.» Lettres de Henry IV ä Mss. Jeannin el de Russy le 8 Avril E x litteris D:ni Yilleroy ad Jeannin, die eodem datis, haec adferre liceat:»11 est certain que nous ne pouvons faire grand estat de l anntié du R oy de Pologne a cause de son alliance avee la maison d Autriche.» (Jr.»Les Negotiations du M:r President Jeannin ;» Paris 1656, fo b, p Append. Litt. M.

15 27 nulla quidem exstant inter hos principes negotia, antequam qua? ad Henrici consilia Europa? reformanda? proxime spectarent, serio agi coepta sunt: ista vero referimus ad particulam opusculi nostri I I I. N egotia inter Carolum et Henricum de foedere magno contra domum Ilabsburgicam, et pairtes Suecue in republica Christiana >ab Ilenrico designata. Jam mature et Elisabetha, Angliae, ct Hen- ricus, Galliae principes, res Dania? et Suecioe respicientes, et eminentissimis Christiani IV et Caroli IX virtutibus commoti, in his maximam spem posuerunt 5 4 ). Carolus, qui acerrimus Protestantismi vindex pluries jam processerat, ipse, bello pro patria et religione adhuc flagrante, de foedere quodam Evangelico inter Galliam, Angliam, IIol- landiam et principes quosdam Germania? egit 5); 54) Elisabetha dicere solita est: nil quidem e sse, quod foederi, inter reges Galliae, Angliac, Daniae, et SueciiB constituto, resistere posset. C fr. Mera, de Sully. T. IV. p ) Vide»Instruction for Grefve Johan at Nederländerna» d. 14 Aug »Ther the m edh Konungen i Frankrijke, Drottningen i Engelandh och andre Chur och Furstar i T yslan d, liade lust att ingå någett förbundh med H. F. N., så är H. F. N. thertill icke obenägen. Och w ill II. F. N. liafue them sjelfve hem - stellt hvadh som them kan synes herutinnan till att

16 28 idemque omnibus fere legatis, ad principes ct civitates Europae missis, mandavit. Pluries eum atren- tem invenimus de foedere quodam * contra isuperstitionem Pcipisticam et ambitionem H ispanicam j quae verba Caroli duplicem foederis hujus iinem, et religiosum et politicu m j abunde significant. Domus enim Habsburgica, infestissima quidem Sueciae boatis exstitit, non tantum quippe qua? Sigismundo societate et affinitate esset intime conjuncta, sed etiau quae ipsa regnis septentrionalibus avidissima in lia ret 5 6 ). Carol us gure. Men Cond tionerna tillkomme therpå H. F. N. SJ'nes att att samme förbundh kunde blifve oprättet, them hafver H. F. N. gifvit Wälrte Grefve Jolian någorlunda till att första.» Registr. 1002, fol Ille»Grefve Johan» Johan n es, Com es Nassoviensis, in ministerio Caroli exceptus, verisimile fuit. ) Litteris d. 25 O ctobr. 1C07 ad Gubernatorem arcis E lfsburgensis, SöfFringh Jön sso n, m issis, Carolus dicit, notitias Lubeca sibi esse adlatas, regem Hispaniae classem quandam, quae in Sueciam impetum faceret, instruxisse ; qua de causa milittes Elfsburgam et Gullbergam contrahendos gubernatori imperat. Registr. fol I). 4 Novembr. a. e. ad eundem Carolus scribit, regem Hispaniae classem»centum et quinquaginta navium (»100 Skepp och 50 Gialejor») arm asse, denuoque igitur eadem praecipit, qiuia incertum e sse t, quo haec spectaren t, »ty fa r lig lie p ra c h lile r älire förhanden elniru wij dem föirstå kunne.» Registr. fol D. 6 Novem br. litterae Caroli de iisdem rebus datae. Quae quidem litterae taim crebrae metum Caroli haud exiguum testantur. De comsiliis Hispaniae, hoc tempore structis, Helsingburgam obitinendi: cfr. Cei. G eijer, Svenska Svenska Folkets H listoria, D. 3, p %