*1 a u. V I L I I E L I H l^ E H B I O lf l, V. I. ' 7 N E G O T I A. H E N R IC U M IV, G A LLIE n a v a r r ä q u k,

Transkript

1 ''«w n r ^^S näfrsrarapw Sw isj^ Mr v $ SSr$»;-v N E G O T I A / INTER H E N R IC U M IV, G A LLIE n a v a r r ä q u k, ET C A R O L U M IX, sv E c i.e r e g e s, ACTA. D I S S E R T A T I O A C A D E M IC A, <UAM VENIA AMPL. FACULT. PHIL. UPSAL. P. 1». *1 a u. V I L I I E L I H l^ E H B I O lf l, AD ARCHIVUM REGNI AMANUENSIS E. O. E T C A R O LU S E M IL T H E O D. B L O M B E R G UPLANDO ROSLAG). IN AUDITORIO GUST A VIA AO d. x j u n i i m d c c c x l 11. A. M. S. V. I. II O L M I TE, TYPIS NOUDSTR ÖMIANIS, J840 ' 7

2 »E HILUASTE EÖKÄUIIUK EGNADT AF SONLIG VÖRDNAD, KÄRLEK OCH TACKSAMHET. THEODOR.

3 N E G O T IA inter H E N R 1 C U M IV, Galliae Navarraeque, et C abolum IX, Suecice reges, acta. B e llis intestinis, religionis causa, Galliam misere vexantibus, Henricum Navarrenum jam in his, summa rerum H ugonotticarum suscepta, in foedere quodam Christiano, ad vim Paparum coercendam et propulsandam, constituendo versatum et hac de causa cum plurimis Europae principibus, per legatum Jacobum Segurium, conciliantem jamjam alio in loco exposuimus 1). Qua in re quoque Carolus, tum Dux Sudermannioe, uti acerrimus religionis Evangelicoe vindex Henrico, praecipue per domum Palatinam cognitus, litteras ab eo accepit, quod quidem primum inter principes hosce negotium loco citato memoravimus. Consilium illud Iienrici foederis cujusdam Evangeiici constituendi, etsi irritum factum, memoria tamen dignum existimamus, quippe quod Evangelicis Europae principibus latiorem inter se *) Vide Dissertationem nostram Academicam, quae inscribitur:»underhandlingar em ellan Henrik 1 \ af Frankrike och Karl IX af Sverige.» Praes. J. H. Schröder; Stockholm 1839.

4 4 conciliandi campum aperiret ct magnum inter Europae civitates loedus, quod Henricus, postea Ilex Galliae, constituere conaretur, quasi jam designatum in se contineret. Henricus, regnum, cujus plurimi cives religionem Catholicam publice professi sunt, adeptus, multas habuit rationes Papam Romanum amicitia sibi obstringendi et conciliandi; quamobrem quoque tempore posteriore eum consilia sua a Papis tantummodo in domum Habsburgicuni j imperio ingenti viribusquc praevalidis civitatibus Europae imminentem, vertere invenimus. Initio regni sui tum intestinis factionibus, tum externis bellis 2) satis deditus, postremis demum XVI sacculi annis consilia majus Jatiusque spectantia in animum inducere potuit. Quae jam dudum rex ille magnus animo volverat, tunc majorem veri speciem prae se ferentia, amico sincero et familiarissimo, illustrissimo SuHy, demum mandare ausus est. Magna Henrici consilia, quae vulgo le gra/id dessein vel systeme politique de Henri I V inscribuntur, et quae, prudent issime cautissimcquc praeparata, jam peragenda essent, quo tempore sicarius quidam nefandus Henrico vitam eriperet, idem Sully, in his gravissimus quidem auctor, posteris tradidit 3); quorum summae, breviter exponendae tantum heie locum habemus: 2) Cum Hispania et Sabaudia. 3) Memoirés de Maximilian de Betliune, T)uc de Sully. Londres 17G7.

5 5 Europa in magnum quoddam civilatum foedus vd rcmpublicam quandam Christianam transformaretur, cujus res communes commissarii civitatis cujusque in senatu quodam generali deliberarent: civitates, antea inter se dispares, regionibus aut addendis aut eripiendis aequarentur: liberum religionis exercitium, aul Catholicae aut Reformatae, aut Lutheran, cuique civitati daretur. Quae ad omnia perficienda et consequenda magnum inter Europae civitates foedus, ad domum Habsburgicam coercendam, constitueretur; cujus foederis principes ac duces essent reges Galliae, Britanni, Dani et Sueci. Consilia li c Henrici, qu, ad eventum profecta, cultui moribusque Europ momenti vel maximi fuissent, majora quidem habemus, quam qu libidini vel glori cupiditati tantummodo tribuantur; quamobrem quoque omnia, h cce spectantia, in lucem proferenda existimamus. Regnis septentrionalibus in foedere ab Henrico designato maximum quidem locum tenentibus, res principis luijus cum Suecia actas, diligentius quoque perspiciendas habemus, ct hac de causa conciliationes Henrici IV, Galli Navarr que regis, cum Car olo IX, Sveci rege, continuatas unoquo in loco collectas heic pro viribus exponere nobis in animo fuit. Ilenricus, cautissima diligentissimaque in consiliis suis peragendis prudentia usus, primo longum

6 6 per tempus, Ieratis ad principes Europae missis, animos tantummodo tentavit. Elisabethae soli, magnanimae Angliae reginae, consilia haec mandare ausus est5 quae quidem ipsa jamdiu eadem erat molita, cuique in hisce designandis magna quoque pars est tribuenda 4). Inter principes Germaniae praecipue Mauritio, Hassioe Landgravio, Henricus his in rebus fiduciam habuit 5). Legatis ad Germaniam missis mandatum quoque fuit, ut Sueciam observarent; inter quos primum Jacoburn Bon- garium 6) invenimus. Primo itaque tantummodo per principes Germaniae 7) commercium quoddam inter Henricum et Carolum exstitit; mox vero directa quoque via legati ab Henrico in Sueciam missi sunt. Rem hisce mandatam, etsi familiarem vel, ut ita dicamus, domesticam quandam speciem prae se ferentem, praeterire tamen non possumus, quippe quae, nomine Henrici ipsius acta, alia sane eademque majora spectaret. Heic igitur locum teneat: 4)»Si la prem iere idée ne lui en vint pas d Elisabeth, il est certain du inoins, que cette grande reine 1 avoit imagine de son colé long temps auparavant.» Mem. de Sully T. VIII. p s) Mein, de Sully T. V I p. 307 e. a. ) Mem. de Sully T. III. p. 32i. VI. 3 07, ) Praecipue E lectorem Palatinum et Laud-G raviuin 1 Iassia;.

7 I. Negotium matrimoniale inter Latitarinam princip issam, Caroli IX filiam, et Jlcnricum, principem Rohanum. Henricus Rohanus, Renati Rohani et Catha- rinae de Parthenay filius, proxima consanguineitate cum Henrico rege conjunctus 8), ex familia ortus est, quae ab antiquissimis temporibus pluiimoium Europae regum iniaginess habuit quaeque ad nominis gloriam uberrimas latisssimasque possessiones addidit9). Consaaguineitatis illud vinculum interhenncum negem et principem Rohanum intima amicitia etiam a rctius firmiusque reddidit. 7 Proestantissimae enim virtutes, quibus hic enituit, tanti apud illum valuerunt, ut principem Rohanum paterno quodam amore complecteretur multisque in rebus praecipue rmilitaribus 10) ipse instrueret. Henrico Rohano, s) Jeau Henry Jeanne d Albret n. Antoine de Bourbon. *) Acta Historica 1599, In Archivo Regni. ln ) Henricus IV splendidissim as, quibus enitu it, virtutes militares C o lig n y,, ductori celeberrimo d eb u it; et ipse vice sua Hernicum. Rohanum in his effinxit. Qui tres principes habentur rei militaris in Galba primum red Albret Isabelle n. René de Rohan 1, René de Rohan m. (1. Catherine de Parthenay. H enry TY. IIen r7 de R ohan-

8 ita instructo, alius post alium additur honos, quorum quisque gloriam ejus etiam magis auxit' Novum vero splendorem illustrissimo Rohano nomini, regio quodam matrimonio, Henricus rex etiam addere in animo habuit. Negotium matrimoniale inter principem Ro- hanum et Catharinam, Caroli IX filiam, jam anno 1599 actum invenimus H ). Qua in re Catharina de Parthenay, mater Hcnrici Rohani, bis jam litteras ad Sueciam cum ylnclrea de la From en - tieres legato miserat, antequam postea, die 26 Janum ii , legati duo, Jacobus Calrnotius Brulius et Johannes Curianus 3 nomine Henrici regis tmssi, Holmiae appulerunt, litteras tum re^is O iorinatae ; cui quidem, ut ita dicamus, scholse militari, "lanarica, recentiorem illam in m elius mutatam artem»ella gerendi secum feren s, deinde successit. Henricus Mohanus mter primos sui temporis duces, principibus JVassouicis par et aequalis, habitus, plura rei militaris opera posteris tradidit: l) L e P a r fa it Capitaine, com pendium quoddam commentariorum Cajsaris, cum notis &c. de bello gerendo. 4:o Paris ) M e mo ires de R ohan post mortem ejus edita. 3) Interets et M axim es des Princes. Cologne :o. D ux Hugonotticorum tria bella contra Ludovicum XIII gessit. 1 os tea Bernbardo, Duci W eimarensi se adjunxit et in proelio ad Rheinfels 1638 cecidit. Cfr. Försök till en allmän Historia om Krigskonsten af C arnon-n isas, öfversatt af O. A. Cronhjelm, 1 Del. Stockholm p. 458.»Dictionnaire Universe!,, : L ondres Torn. 27. M) Lettres de Catherine de Parthenay ä Charles I X, 1. tecembre In quibus matrimonium hoc jam antea per Electorem Palatin. et Comitem Pal. Bipontinum actum memoratur. Acta Historica 1599, 1600.

9 9 Gallice, tum domus Rohancc scciun ferentes. Qui, quum tres menses Carolum, per diversas regni regiones proficiscentem 12), exspectavissent, responsum hujus una cum litteris ad Galliae regem et domum Rohanam, die 14 Maji datis, tandem acceperunt 13). Quibus in litteris Carolus respondit, se hac in re principum quorundam Germanice, sibi consanguineitate conjunctorum, consilia esse exploraturum; ceterum hujus rei arbitrium ad contrahentes ipsos referre. Sequenti quoque anno Carolus per Andream de la Fromentieres ad Henricum regem et principem Rohanum litteras, eandem fere sententiam prae se ferentes, misit 14). Quae tamen responsa ita sane fuerunt accepta, uti Carolus per amhages matrimonium hoccc detrectaret: anno enim 1603 llenricuni Rohanum Margaretham de Btthune, Sully magni filiam 15), matrimonio petentem invenimus. Cui matrimonio 12) Littera: Caroli ad legatos Galliae regis; dat. Arosiae d. 10 Aprilis Registratura, in Archivo reg n i, anni 1002 fol. 87. Carolum hoc modo quam saepissime diversas regni regiones peragrasse, testantur plura hujus tem poris docum enta, quae ah illo edicta iu Regislraturis inveniuntur, variis in locis data. 13) Responsum illustrissimi principis D:ni Caroli &c. Nycopiae 14 Maji Registr. fol Appendix L iti. A. 1 4) Litterae Caroli ad Ilenricum IV et Henricum Rohanum, d. 14 Martii 1603 datae. Registr. fol. 46. J5) Filia illa D:ni S u lly, virili quodam et forti animo praulita, magnam apud Henricum regem auctoritatem habuit. Mem. de Sully T. VII. p. 32.

10 10 anno 1596 jam acto 16), Henricus rex antea erat adversatus, nunc vero, rebus mutatis ctiarn ipse favebat; quamobrem quoque conjugium bocce anno 1605 fuit perfectum 17). Aliud quoque matrimoniale negotium cum domo Bobana, Annam, principissani Robanam, Henrici sororem 18), quidem respiciens, anno 1604 inceptum, invenimus; hoc vero, sicuti illud numquam ad eventum fuit profectum 19). Legatis, per quos matrimonialia haec negotia acta sunt, alias quoque res fuisse mandatas ex litteris Caroli ad Henricum regem missis 2 ), perspicue liquet. Negotia enim haec Henrici cum,# ) Mem. de Sully T. III. p. 51.,T) Mem. de Sully, T. V Matrimonio liocce liberi duo, filius et filia, nati su n t; quorum ille, nomine Tancred 8:o aetatis anno (1638) mortuus ferebatur. Quum postea vero filia, matre invita, Henrico de Chabot n u p sisset, haec filium, quem dixim us, in lucem subito protulit. De qua re varia quidem sparsa sunt: vulgo tamen dixerunt, filium suppressum fu isse, ut filiae, maximarum dom us Rohanae possessiouum haeredi, splendidissim um compararetur matrimonium. Plurimi enim m atrim onio, tantas possessiones secum ferenti, cupidissim e inhiarunt, inter quos Bernhardus Dux W eimarensis, intima amicitia cum domo Rohana conjunctus; cui vero Richelieu praecipue obstitit, tim en s, lie matrimonio liocce Hugonottis nimia quidem auctoritas afflueret. 1. c. 18) Cfr. Hiibners Genealog. Tabellen. 1") Litterae Caroli ad principissam Rohanae Dom inam (Annam) d. 9 Junii Registr. fol *") Litterae Caroli ad Henricum R egem, d. 10 Junii 160L Registr. fol. 211.

11 11 Carolo acta, etsi specie quidem minoris momenti majora tamen sunt existimanda, quippe qux magiu Hernici consilia proxime spectarent. Responsum Caroli, legatis Galliae regis, qui per biennium jam in Suecia fuerant, datum 21), res quoque majoris momenti inter principes hos jam actas memorat. Quas vero referimus ad partem opusculi nostri, in qua exponitur. 11. Hcnricus IV mediator inter Carolum et Sigismundum. Quibus in agendis commercium quoddam majoris momenti inter principes bos inceptum existimamus. Anno jam 1603 litteras ab Henrico, Galliae rege, Carolus accepit, in quibus ille res quasdam m omenti, Poloniam respicientes, liuie se mandaturum dicit j quibus commotus pacem inter Caroa i) Responsum Caroli ad Henricum d. 10 Junii 1604, antea citatum, Latine et Sueticc Registr. exhibet. Germanica lingua typis edita in»warhafftigher Abdruck der M issiven, w elche der Durchl. &c. Carolus der N eunde an den Durchl. &c. Heinrichen den Vierdten zu Frankreich und Navarra K ö n ig, w ie ingleichen an den Durchl. &c. Friedrichn Pfallz-GrafFen bey Rhein &c. so w oll auch an den Durchl. &c. Morilzen L andt- Graffen zu Hessen in andtwortt schrifl tlich gelangen lassen». Holm'ue Cfr W armholtz d. 6. N:o A ppend. Lilt. H. Manuscriptuin quoddam horum in Archivo regni servatum inter Acta Historica 1605 li.

12 12 Ium et Sigismund utn promoturum scse obtulit. Eadem in rc Carolus litteras quoque Land-Gravii Hassioc accepit, cui Gallum rex eadem jam antea mandaverat. In litteris ad Hern icum, Nycopiae d. 10 Junii 1604 datis, jamjam citatis, Carolus respondit, sc quidem pacem cum rege Polono libentissime exoptare, minime vero hanc sperare posse; ceterum operam lleurici hac in rc grato animo se accepturum declarat. Tempore eodem Gallus quidam nobilis in Suecia versatus est, nomine Stephanus de St. Catharina 22), cui summam hujus rei mandatam mox inveniemus; et eundem primum negotii hujus legatum ab Henrico ad Carolum missum existimamus. Ille, etsi ab scriptoribus nostris ne quidem nomine memoratus, in rebus Succiae tamen plus valuit, quam quem silentio praeterire posscmus. Ab Henrico, Galliae rege, ut pacem inter Sueciam ct Poloniam constitueret, missus, in his agendis uti instrumentum quoddam vastorum Catholicismi consiliorum exstat. Rex Galliae, litteris d. 10 Februarii 16()4 datis, ad Carolum missis, ab hoc, ut Stephanum de St. Catharina quem diximus, e regno Suecia? 22) Vir ille in ministerio Caroli jam 1001 exceptus f u it : quo tem pore, nomine principis hu ju s, milites ad bellum Livonicum in Gallia conduxit. Cfr. Tysk R egistratur 1001 fol Posteriore tempore aliis quoque in r^bus ab Henrico legatus m issus. Cfr. Negociations de M.r L e President Jeannin. Paris p. 279 e. a.

13 13 demittat, petit 23> Quo impetrato St. dc St. Catharina in Galliam revertitur, litteras regis Sue- ciae ad Ilenricum secum ferens 24), m cjuibus nulla tamen exstant verba de pace cum constituenda; Carolus tantummodo pacta et l olonia foedera inter Gustavum 1, Suecia), et Fianciscum 11, Gallia; reges, antea inita 2 j ), continuaturum et confirmaturum se offert. Paucis vero post St. de St. Catliarina profectum diebus, d. 4 Septembris 1C04, mirandas quasdam et, ut ita dicamus, stultissimas, ad pacem cum Polonia constituendam conditiones a Ca- rolo propositas videmus; his scilicet modis 26): 1) Rex Polonix1 eoque mortuo lilius ejus imperium regnumque Suecia;, sibi ereptum, recipiant. 2) Liberum religionis exercitium toti Sueciae concedatur, ducatu solo excepto, in quo nullum Catholica) religionis exercitium toleretur. 3) Carolo posterisque castella quaedam Livonia) uti Ilapsal, Lode, e. a. in sempiternam possessionem reddantur. Quibus factis Suecia et Polonia sceptro, regi imperioque eidem obediant, privilegiis cujus- 23) Littera: Carol i ad Henricum IV d. 10 Augusti Registr p ) Littera; citata;. 25) F oedus inter Gustavum I et Franciscuin I anno l a i-, constitutum, anno 1550, Francisco 11 regnanto, luit confirmatum. 2C) Registr fol. 318.

14 14 que civitatis hand turbatis vel mutatis. Quorum omnium praestandorum vades sint Rex Danise, thaleris 200,000; Elector Saxoniae, thal. 100,000; Elector Brandenburgensis, thal. 100,000; Lubeca thal. 50,000; Dantiscum thal. 50,000. Qui si vadimonium detrectent, Papa Romanus Carolo vicies centena millia coronarum aurearum praestet, antequam hic, quae sibi in manibus sint, tradat. Cuique quidem est mirandum, Carolum regem stultissimas has conditiones sponte sua proposuisse; quarum indolem vero ipsam diligentius pervestigantibus easque cum conditionibus a Stephano de St. Catharina posteriore tempore propositis, comparantibus, illas primam suam originem Papae Romano consortioque hujus debere et easdem ipsas esse, quas St. de St. Catharina, paullo ante a Suecia profectus, Carolo quidem proposuerit quibusque hic animos civium tentare voluerit, probabile videtur. Quid Carolus ipse de conditionibus hisce senserit, ex aliis, pacis cum Polono constituendae, conditionibus, paucos post dies d. 10 Septembris propositis 2 r ), illis plane contrariis, perspicue liquet. Quoque enim hisce in rebus agendis personam quandam, sibi fere propriam, induit: nimia scilicet modestia omnia fere concedendo, mala patriae, hisce concessis, imminentia, acerbiora exponere voluit, ut civibus eo magis appareret, quantum ipse in patria servanda et liberanda valeret quantumque auctoritatis consilia sua haberent. sr) Registr fol. 328.

15 15 Rem itaque tunc liaud prospere tentatam, St. cie St. Catharina tamen minime omisit; sed anni jam proximi mense reversus, Novembri in Sueciatn conditiones pacis cum Polonis constituendae Carolo denuo proposuit. Conditiones tempore hoc a St. de St Catharina propositas, e verbis, quibus a Carolo senatoribus Sueciae fuerunt relatae, heic exponeie nobis liceat 2 8 ): 1) Carolus eoque mortuo filius Gustavus Adolphus regnum Sueciae sub imperio tituloque suo teneant; regi tamen Poloniae titulo solo admisso. 2) Rex Poloniae Catharinam principissam, filiam Caroli, in matrimonium ducat, libero religionis exercitio huic concesso. Quibus si filius gignatur, ille in Sueciam tertio aetatis anno mittatur, ut imperium regni hujus postea teneat, juribus privilegiisque confirmatis. ae) Rådslag i Kon. Sigismunds ocii Cari JX:s tid.»kongl. Maj:ts Betenckiande om St. Catharinas Förslagh». Cfr. Append. Lilt. D. In his observandum rogamus, conditiones St. de St. Catharina heic expositas esse ex m anuscripto, quod titulum»sententiae sure Majestatis de conditionibus St. Catharinre» prre se fe rt; ex quo summam quidem conditionum harum, immutatam fere, elucere existimamus. Valde tamen dolem us, frustraneam fuisse operam nostram in actis indagandis, qure, in Archivo regni servata, Catalogus Cei. Palmsköld inter acta Polonica exhibet titulo»stephani de St. Catharina föreslagne fredseonditioner emellan Sverige och Polen och svar dertill och derhos medel till att förekoinme farligheter från Polen. Peribland finnes Riksens Råds svar in Örig. och Herr Johan Skyltes discurs med egen hand» F. L.

16 3) Liberum religionis exercitium tota in Suecia cuique concedatur. 4) Monasteria omnia diruta atque eversa iu hospitia erigantur ct restaurentur. 5) Filius regis Poloniae minorem Caroli filiam matrimonio ducat, iisdem, quae major i filia?, de religione concessis. Quo matrimonio si duo gignantur filii, alter Sueciae, alter Poloniae rex designetur. Liberis vero altero matrimonio cum Catharina natis, in Suecia et Polonia rite lionesteque alendis, bona quaedam hisce iu regnis tribuantur. 6) Foedus Suecia et Polonia ineant. 7) Wittensteiniain Succis Poloni reddant. 8) Poloni operam d ent, ut Museovitae Succis Ivauogrodiam, Kexholmiam e. a. reddant. 9) Ilex Poloniae cum rege Daniae agat, ut Sueciae Gottlandiam, Hallandiam et Scaniam una cum arce Soneburgensi reddat. Quibus omnibus rite praestitis et perlectis, sempiterna et intima inter Sueciam et Poloniam sit amicitia. Litteris regis Henrici a Stepbano de St. Catharina traditis Carolus rex statim responsum reddidit, quod Gallo cuidam, Renato de V ertela y, jamjatn cum epistola quadam a Carolo ad Ilenricum profecturo, fuit mandatum29)* Stepbano 29) Litterae Caroli ad Renatum de Yertelay d. 17 Novembris Registr.