VENIA AM PL FACULT. PHILOS. UPSAL.

Transkript

1 DE PAROECIA KÄRNA IN OSTROGOTIIIA DISSERTATIO HISTORICO -TOPOGR APHICA QUAM VENIA AM PL FACULT. PHILOS. UPSAL. p. p. m a g. CAROL. JOH. WESSEN STIP. FLO D IN. ET JOHANNES GU ST AVUS SCIIF.RBLOM S T IP. R E G. O STR O G O T H I. IN AUDIT. GUSTAV. D. VIII DEC. MDCCCXXXVI. H. A M. S. P. II. Q ff IIP S A L I Æ, EXCUDEBANT RKGIÆ ACAD. TYPOGRA PHI.

2

3 Utiaque sane sua munita est auctoritate, illa situ et natuiâ Jocorum, hæc traditione in ore vulgi pertinaci et pluribus cantilenis 9) frequenter obviå. Tamen si Alteram quod recepimus, nemo miretur, praesertim quum frigida atque exsanguia necatarum corpora optime adumbrare videtur, haec autem neque sensui apta est, nec ipsi rei praecipue congrua, nisi foi sitan dixeris, eo indicari, rem tempore hiemali esse actam, - id quod ipsa perhibet traditio, quas quidem sorores ipso die Theophaniæ (Juldagen) interfectas esse refert. Diem vero letalem re vera fuisse festum Purificationis S:ctae Mariae, Svethice *Liüe Jul», prope evincitur ex variato versu secundo, quem his verbis conceptum invenimus! De sufvo från Mässor till Ottensång, Kaller var deras blod De sufvo till Jungfru Mariœ Kyrkogång Medan skogen han löjvas. 9) Omnino, quantum quidem nobis disquirentibus scire licuit, exstant quatuor cantilenae hujus variantes lectiones, argumento quidem easdem, in multis vero diversae. Ita virgines primo stupratas deinde occisas perhibent duae, dum reliquae aut nullam de hac re faciunt mentionem aut intactas occubuisse indicant. Ex quibus jam binas publicis litteris esse mandatas invenies, r-eliquas vero duas adhuc ineditas. Optime vero has cum singulis illarum, quas jam apud (te u e r et A fz s lw s Sv. [Folkvisor Del. 3 pagg. ig j et so9. typis sunt mandatas, congruunt et ita quidem, ut nihil esse possit dubii, quin eædem sint. Ex ineditis autem

4 gravi et severo rerum æslimatori altera magis placeat, altera sane inusitatorum aucupi gratior erit. Nos a u tem haud in magno ponimus discrimine, utra verior prima, quae in Codice Vereliano ad Bibliothecam Upsaliensem legitur, parte quadam nostrâcum, jam citatà, congruit; alterius vero, ad Bibliothecam Holmiensem Regiam, cum binis illis antea editis, adservatae pag. 75 in Codice quodam inanuscripto, signo»wb» notato, ratio valde diversa e;st. Hanc si quis cum superiore illa vel nostrâ, jam supra allata, comparaverit, ita diversam inveniet, ut fere crediderit, omnino aliam esse, alio ab auctore et eodem hujus plane ignaro conscriptam; cui quidem senlentiæ, haud levissimis ducti rationibus, libenter subscribimus. Nihil enim de parricidarum mutuis doloribus, nihil de templi, ut scelus expiarent, condendi consilio memorat. Amplius vero et magnificentius virginum parentumque cultum, dignitatem et o- pes celebrat, honoris autem et castitatis puellarum parum provida. Ejus quoque clausulam recurrentem si respexeris, aliam invenies «n«ville vij alia», apud G eijer & Afzelius receptam, adjecto vocabulo»gänga» Etsi tamen verbo eodem sensus evadit melior, in dubio tamen est, an lectio illa, si accuratiori subjiciatur examini, vere genuina sit. Nos autem, ut ab iis, qua? a Celeberr. Dominis recepta sunt, recedamus, non solum in Codice mannscripto manus mutata, sed etiam atramenti ratio induxit. In pluribus enim versibus litterae sunt et magis atratas et nitidiores. Qunrn prfeterea inter antiquiores sunt partim' interjectas, partim eliam superscriptae, nulla snbest caussa, cur in diversam sententiam abeamus. Vocabula etiam plura ab ali-

5 M. sit, præsertim quum res ipsa levis et minoris fere est momenti xo). Multa etiamsi de templi denominatione et fabulis exinde ortis addi possent, plura tamen de Ü3 disputare nolumus, ne justo longius producatur nostra dissertatio. Nunc potius, ut aliquid de ætate et situ aedium sacrarum l eferanius, fert animus et postulat res. Est vero in his, ut in aliis omnibus, quæ ad priscam recedunt antiquitatem, addubitatio et incertitudo quaedam, ut etiam inopia monumentorum, quæ faciciuut, ut, quo tempore exstructum sit templum, nullo modo edere possis. Certe constat, ex nostris paullo antiquius esse, et si fabulae quid credere licet, originem suam debet aevo, quo primum fuit inter Paganisenâ manu nunc adjecta nunc itei'um commutata videbis, si codicem manuscriptiun accurate perlegeris. \ '». jte 10) ISos quidem non latuit, illam priorem denominationem primo adspectu difficultate quadam laborare: quum nimirum K ärna a K ärr derivare velimus, vix et ne vix quidem ratio reddi posse videtur, cur littera»irrepserit. Attamen eam tollere ham* difficile. Notissimum enim est vocabulum antiquorum ilkud, quo stagna paludesque nominabant,»7lorn»,»'harm p]. 7/arnir», in quo jam adest littera illa dubia. Voculam vero»7i» ante vocales cum»fc» commutare est usus frequentissimus, nec quotidianæ loquendi nec communi scribendi rationi contrarius. ; ; : ; :

6 mum el Christianismum de dominalu in patria nostriå cextatio, vel ei saltem, quo in septentrione victrix pri-tmos suos agere coepit triumphos ecclesia Romano-Ca-*- tholica. Quam enim templi conditi commemorat fa<bula originem, et quas indicat mentibus insitas super stitiones, optime convenit cum illius aevi sentiendi., cogitandi et vivendi modo. Neque tamen desunt, quii ad tempora ista, quibus vanarum religionum tenebriis involuta adhuc tenebatur alma patria, fundatum illuid referant; neque hi suis omnino destituti sunt argumemtis, ne dicam, testimoniis 11). Ista, quamquam maxi<mi facimus, nobis tamen esse videntur tam levis mo<menti, ut nos non poeniteat asseruisse, prima ejus fum- 11) Anno i 833, quum diruebatur vel potius excidebantur pars aliqua muri australis, divulsa et dilapsa est ingems saxi moles, infra excavata et in medio perforata, quæ canvitatem quandam muri quadratam ita tegebat, ut esset quansi operculum. In cavitate autem erant cineres, carbone im mixto, quales in urnis majorum nostrorum sepulcralibus iniesse solent. Hoc remotioris aevi, quo combusta sint cada<vera defunctorum, indicium el monumentum esse, volue<re multi, ex eo, templum jam aevo gentilitio conditum fuisse, conjicientes. Quum vero constat, in illa * - tate morem fuisse vulgo receptum, ut cineres combustoruim vel terra defoderent vel in lacus fontesve conjicerent, nom vero in aedibus sacris suis componerent, (qui usus, prn-t mum Pontificis monachorumque avaritia et auri fame paulilatim exortus, tandem invaluit; nihil hæc res ad majo»-

7 damenla jacta fuisse sub initio seculi XII:mi, Sverlero majore in Svecia sceptra gerente. Verumtamen templum ligneum primo, imperante Olavo Shot-K onung, esse exstructum, et deinde post longam annorum seriem, familiis E rici et Sverheri per vim imperii fasces vicissim tenentibus, lapideum factum esse, conjicit potius, quam historicorum indiciis aut rerum monumentis vindicat Rev. Rhyzelius. Verba illius lieic afferre lubet, veniam, si quid in his offendimus, officiose exorantes: O m then förutnäm nde traditionen om K a rn a K yrhios ålder haftver någon g r u n d, så motte K a rn a Kyrhia b lifvit begynt att byggas p å then tiden y när Hedendom och Christendom i landet tå f- lade m ed Iwarannan om öfw erw åldet u ti tionde och ellofte soeculo, under K* O lo f Shöthonungs, eller under hans fa d e rs eller hans söners regem ente, och tå b lifivit ett litet trå d Capell; ty andra K yrhior byggdes iche i all then tiden någorstådes p å landsbyggden. ZJtan m e d mychen trovärdighet han m an hålla fö r e, att then S ten kyrh ia, som nu iher s tå r, iche å r anlagd och begynt t fö r r å n i K. Swerhers then äldres och rem templi ætatem indicandam valere videtur. Quamquam enim scire non licet, cujus defuncti hominis sint cineres i- sti, pro certo tamen habere poteris, illos alicunde receptos, huc translatos et lieic conditos olim fuisse. Cfr. En hort berättelse om K ä rn a hyr ha, vid fogad B i sh. Doct. Joh. J. H b d ren s Tal vid densammas invigning d. rt5 Mctji / 834.

8 hans sons K. Carls tid uti sœculo duodecimo, so im, hågge voro a f en g a m m a l Konga Slågtensgren i K i n d e n, ö stg ö th a r, och mycket boende p å sina g å r d a r S å t u n a och A l g u v i i K a ga Sockn, vid hw dka b eg - ge the t her ån ofrige Kongshögarna o f elba/'t visa, a t t the såsom Konungar p å them hafw a hållit B u r s p r å k m ed allmogen. A lla the Kyrkior i östergöthland, som hafw a sådana Chor m ed kupa fram före ooh therjem te liw å lfd a Sacristior, åro anlagda af och under b em å l- da tw å Konungar p å landsbygden i östergöt halande Ar thetta riktigt och ivisst, ho kan tå tw ifla therp å, at K å r na K y r k ia, så nåra i theras grannskap b elä gen, är i theras tid efter någon theras befallning, och, såsom v å l troligt å r makalösa tillhjelp och kostnad b å de funderad och a f sten uppm urad, j u till Chor S a - cristia och närmaste delen eller hwalfbogen a f K y r - k i an; ty then tiden woro icke, icke eller behufdes K yrkior na war a större; emedan a ll gudstjensten bestocl i mässande p å L a tin, then knapt Pråsten s je lf lå n g t mindre åhörarne förstodo. K y rkion, T å woro inga bånkiar i i htvilka något trångsel war af d em, so/n w ille höra Guds hel. saliggörande Orel; utan det e n faldiga folket narrades att kom m a till T id s g å r c le n (så kallades tå offentlig Gudstjenst) till att höra P rä stens Latinska m um lande eller skr ålande, låta korssa s ig, röka sig, och bestericka sig m ed w ig w n tten ; och m ed /nycken annan p å fw is k vidskepelse bedâras. S i, så

9 beklagligen gick det till under Påfvedom et med K d r- naboarnes sjålarycht i tlieras K yrkiu, som uthan tiv ifwel dr en ibland the äldsta Stenkyrkior i östergothland 12). Nobis etiam nulla, quao nostram affirment sententiam, certa adsunt testimonia, licet nonnulla sint, i- psius rei verisimililati haud contraria. Certe constat, llegera Sverkerum templis aedificandis et ornandis devoto animo sese addixisse; multasque praeterea in O- stro-golhia sacras aedes exstruxisse 15), quum illam palriæ regionem non tamlum inhabitant, sed et, ut natale solura, summo colluerit studio. Loca vero, quæ sedi ejus proxima erant, quin maxime munificentia et liberalitale ejus uterentur, non est quod dubites. Praeter enim rem ipsam monet adjacens ecclesia Kaga i4), in qua ipse, dum viveret, habitabat, ut etiam coenobium PV re ta, in quo, vita defunctus, conditus est. Cujus 12) Rhyzelius:»Bereltelsc 0111 Kärna kyrka,«antecknad i Kyrkoboken Anno ) O. v. Dalin : Sv. Rik. Hist. Del. 2 p.77. Broocm an: Beskrihiing öfver Östergölhl. pag. 3o. i 4) Certo constat, templum Kagense esse antiquius, ct his temporibus, quibus nostrum fundari coeptum est, jamjam exstructum. Conf. : Ornhjelm: Hist. Ecoles. Lib. IV. Lap , (dolled. Palmsköld: Mscr. Tom. XXXIX. pagg. 535 el 537.

10 quidem rei testes nostris temporibus sunt preejiiain S d tu n a i 5) cum ruderibus suis et s e p u l c r u m in templo hodierno, nomine ejus et honore nobile. Templum vero nostrum, quocunque ævo et sub quocunque Rege in media fere paroecia fundatum, situ gaudet amoenissimo. Perexiguum jam inde a p rimordiis fuisse, ita ut paucissimos tantummodo ceperit homines, jam eo conspicitur, quod XVI in longitudinem et IX in latitudinem ulnarum modum haud excesserit. Deinde autem, duas licet, ut videtur, amplificationes acceperit, non amplius quam XLIX uln. iu longitudinem, XIII vero in latitudinem extenditur. Nullum, quantum constat, usquam neque hostium 16) neque tem pestatum aut casuum 17) similium vi passum est damnum. Sed innovationum, quibus templo fuit opus, iu caussa 15) lihyzelii Episcoposcopia Svio-Goth. p. g5. 16) Mirum sane est, si, régnante Erico X I V, quum dux ille Danorum Ranzow cum exercitu suo in intima Ostro-Gothiæ penetraret, et omnia lerro atque igne vastaret, vicos et templa spoliaret, dirueret atque incenderet, incolume evaserit templum nostrum, omnibus fere aliis devastatis et destructis. Oinnino tamen de illo tempore silent et libri ecclesiastici nostri et omnis traditio, 17) Refert quidem Broocman, incendio templum olitn fuisse vexatum; illud ex signis quibusdam, antea conspicuis, autumans. Ista vero signa nobis tam dubia videntur, ut nullius ea faciamus. Conf. Broocm. österg. ßeskr. D. 2. p. 280.

11 semper erat aut ævi mordacitas, aut spatium nimis arctatum, sive templi ipsius sive locorum. Quarum una, quo tempore sit facta, nusquam commemoratum vidimus; verumtamen piclæ sanctorum imagines, quibus et parietes et tholi referti fuisse videntur, saeculum produnt aut decimum tertium vel quartum aut saltem aetatem illam, ubi Pontificum Romanorum in patria adhuc invaleret auctoritas. Plures hujusmodi jam olim, calce excidente, re perlas fuisse, constat, et ipsi haud paucas, licet mutilatas, vidimus, quas nunc dealbatus contegit murus. Altera vero anno confecta est, qua ornatiora lætioraque prodiere interiora templi, et turris etiam lignea a parte occidentali adstructa est. Quum vero templum, ut varia semper sunt hominum studia, displiceret et vetustate sua ruinam atque pericula minitaret, tertia et novissima anno 1854 est peracta, quæ et maxima fuit et stetit maximi. Post illam vero innovationem per augmentunrpartis septentrionalis templum, in crucis formam sinuatum, in longitudinem XXVI uln., in latitudinem autem XX uln. extenditur. Nova atique decora turri lapidea ornatum, inter pulcherrima templa ruralia referri poterit. Raro enim laetius ullum, simplicitate nobilius formave elegantius videbis; ad quod haud parum conducit fenestra quaedam in ipso tholo lucem immittens. Tres omnino aditus in ipsum templum ducunt, a parte nimirum septentrionali, orientali et occidentali ; quorum septen

12 trionalis ille proximis his annis est adjectus; reliqui autem jam antiquitus fuerunt, suo uterque armameiu- tai'io præmunilus. Etiam ab austro intrantibus unus antea patebat; qui tamen nunc interceptus est novä, ad ipsum murum annexa, turri, cujus in infima parte duorum est tabulatorum sacrarium i8), ex quo scandentibus ad ipsum suggestum via fert, at exeuntibus in interiora templi. In summa vero duæ pendent campanæ; quarum major, sonora magis, quam mole suii insignis, hac est ornata inscriptione: ''Jag 1'allar d e m, som bo i K a m a j 4tt iom m a fr a m och bedja Gud, f o r Kong och Folk} Han vill ock ger na Oss hora. L ydoni vi hans bud Ab alterå minoris parte ista leguntur verba: ljud fö rsva n n, n å r jag Kong Carl den E lftes död F örkunnat m å n g en dag och klagat Sveriges n öd Ay kropp och ljud, ja g fick igen når K ongens Sohn K ong Carl den to lfte gick tippa sin faders trohnl* ab all er â vero: 18) Adservantur in hoc sacrario baud minus sacra supellex, quam vestimenta, usibus inservientia sacris. Argentum aedis, quod i )3^ semuncias pondere aequat, eximià sese commendat pulchritudine, ut et reliqua supellex. t

13 Senio el lugubri ac crebro motu rupta Ecclesia* Kærneusis suratibus renovata aliorumque suppetiis feliciter renovabar Holtniæ In parte turris editiore adstructum est mænianuni (altan), quod amoenum praebet prospectum, si quis in eo versatus loca circumjacentia perlustrare velit. Cernuntur enim exinde multa templa, vici et arva, quae, immixtis silvis, et oculos et animum delectant. Ceterum inaurata crux quædam, globo superimposita, turrim terminat. Supra introitum septentrionalem cernitur lapis quidam marmoreus, incisum pro m ore et auratum geren* testimonium; kxrna kyrka I TOLFTE ÅRHUNDRADET UPPFÖRD BLEF I DET NITTONDE UNDER C A R L X l l A J O H A N S I5 :de REGERINGSÅR 1851 MED DENNA TILLBYGGNAD ÖKAD. Neutiquam luxu splendent aut magnificentiâ, u' soient alias, interiores templi parles ; verumtamen, quæ sunt necessaria, parum desiderabis. Nil est, quod suo caret deccre, sua elegantia. Est, donum honorificum D:ni Lib. Baronis Carçli L a g erfeld t matrisque ejus pie defuncta* Comitissæ Magdalenas Sopliiœ Falkenberg, suggestus allabre factus, supra altare positus; el hoc propter silum suum australem, altaribus nimirum o- rienltm alias spectantibus, admirationem luam forsitan

14 eliciet. Sunt septem a laquearibus dependentes \y J- chnuchi, quorum vitreus unus maxime ornatu suàquee forma conspicuus est. Tria etiam inaedificata sunt po dia, quorum unum, columnis innixum, organuin feret musicum, decem distinctis modorum ordinibus (stä m mor) concinnatum, neque illud suis ornamentis destitutum. Fuit etiam antiquitus tabula quædam, ornamentum altaris, quae, imagines virginis Sanctæ sancto»- rumque aliorum in ligno coelatas auroque distinctais gerens, jam multos ante annos, pretio accepto, a ditione templi abalienata est. Hujus locum nunc tenest pictura, eo ingenio atque eâ arte elaborata, ut ab ar'- tis hujus peritis referatur inter venustissimas et pre-:- tiosissiraas. Jesum Salvatorem cum discipulis suis A - gnum Paschalem comedentem sistit. Alia quoque adlest, antea nitida, nunc vero vetustate corrupta, Reede mtorein sanctissimum exhibens solum torcular call cantem, subscriptis lepidis his dulcisonisque versibus*; Stillat corde latex, sudant sub pondere pugni Corpore de toto sanguis et unda fluit Scilicet hoc potuit scelus omne cruore piari Nam fuit uva Deus, torcular ejus amor. Tabula est etiam alia, a parte anteriore Salvatomn iin cruce sistens: e longinquo autem cernitur Hicrosolymi«-» tarum sanctissima urbs. Celerum, ut supra diximus;,

15 Mub primo œvo et cameras et parietes referta fuerunt iimaginibus picturisque horridis et insulsis, quas tegit mune calx superinducta. Emblemata vel Epitaphia, quæ plurimarum alias sjacrarum aedium parietes potius onerant, quam ornant, mulla in nostris adsunt; non quod religione aliquis (deterritus sit, sed quia nullus fuit paroeciae incola, <qui aut iis usus est, aut post mortem tali honore ce- llebratus. Saxum tamen est quoddam sepulcrale, ex ttemplo antiquo nuper ante aram hodierni translatum, eît ibi pavimenti loco adhibitum, cujus inscriptio gra- tvis, quæ referatur, digna visa est. Domini Tsaaci U t te r, centurionis, dum vixerit, equestris ossa tegit, et imemoriam servat. Neque animos oculosque conspicientium legentiumve fatigat vanâ magnificentiâ et ina- mi verborum pompâ, ut pleraque ejus generis, quæ tasque ad satietatem, cumulatis defuncti laudibus, fa- s.tidium pariunt; sed pro sanctitate loci religionem tantummodo movere intendit. imox obsoletas in illo leges litteras: Tritas istas et vetustate SBaê bu jetju n ber b ill/ w ar feb twrljin a u SBaê Id) onitfto b ln, baé w frêt bu aueb balb w erben/ en Sffieg, ben bu jet$ gebfl, ben bracbt leb oftm aw bto/ 23alb w lr l bu biefen gel)1», ben Id; gegangen bin/ $ ln gebt ble e ft, ber fom t ber o b t, > SWenfcf; tb u recbt, unb furcfjte o ttî

16 Sunt ellam remotioris cujudam ævi monumenit.a funebria, diue saxorum moles, litteris Ilunicis signatae, quarum una 19), juxta portam coemilerii erecta, a parte anteriore ista oculis subjicit verba: bhrhtii : Risti : stii : : mstt : rimr : sii : */m : Fht+i : *a : rua : m : s h i : fis * : (Durstin : risti : slin : eftir : Vista : fafjur : sin : buta: autan: ar: var : han : sun: Kisa: h. e. Thorsten reste stenen efter sin fa d e r JFeste, e n rik O dalbonde, den der som war Kisesson 20). Dilapsae vero jam alterius partes tantummodo supersunt m i nutulae nec amplius, quam habuerat inscriptionem, cerni eruive potest. Utrum vero moles istæ jam inde ab initio locum, quem nunc tenet templum, occupaverint, an aliunde huc translatae sint, silentibus annalibus, parum constat; etenim illud, quod supra memo- 19) Göransson: Bautil pag. a4 1. N:o 84g. 20) Offendunt interpretes hæcce vocabula:»autan: ar.» Multi enim crediderunt, ea, in unum verbum conjuncta, esse vertenda exterus,»utländsk.y> Conf. Broocman: österg. Beskr., TVidegrew. Östergöthl. Beskr. p Neutiquam autem hæcce interpretatio est probanda. Vocabulum enim»autan,» quod heic pro»audam legitur, [ significat divitias quendam habentem (rik)\ vocula autem ar eadem est ao ille qui ideoque vertitur»tien der som.»

17 ravimus, lapideum vas, in ipso aedium muro repertum, cineribusque ac carbone completum, non multum sane, quamquam nonnulli ita opinati sunt, ad rem firmandam atque illustrandam facit. Nulla praeterea aut Paganismi inveniuntur aut Catholicismi reliquiae, nisi baptisterium quoddam et lavacrum sacrum (vigwattenskcirl), huc usque salva, excipias. Quam enim acerram commemorat Broocman 2\), nullam vidimus, neque quorsum abierit, scire licuit. Eadem de cruci quadam majori valet ratio, mediurn olim inter aram ac subsellia locum tenente, cujus cum Broocman ille idem meminit, tum Rev. Episc. R h yze - Uus, illam magnificentiœ quandam tesseram fuisse autumans. Hanc habuisse inscriptionem refertur: Anno Domini ÇIC CCCXXV v idus Juli veni in hunc locum. Muro quodam lapideo templum circumdatur includitque coemeterium proceris, ordine dispositis, arboribus umbrosum, in quo cernitur inter plebejorum multa no«bilissimæ familiae Lagerfeldtianæ monumentum. Referri dignum etiam habemus aliud foedissimi facinoris potius indicium, quam in memoriam defuncti alicujus signum, quod si nullum fuisset, optimum sane foret. Haud enim scio, an humanitati ullo modo prosit, raa- 21) Broocman'. Österg. ßeskr. 1. c.

18 xi morum scelerum æternara servari memoriam. Nemö) Iere est, qui non horrore teneatur, dum in ædihus,, ubi peccatorum quœrit et veniam et solamen, litterass tristitissirnæ et surnmæ culpæ memores legere propee cogitur. Vix enim fieri potest, ut in coemeterium pri mo ingressus, non oculos hunc in lapidem subito convertat. At quam, Dii immortales! iuven et inscriptionem? H A R V ID HVILAR UNGA PIGAN STINA PFRSDOTTER FRAN TOCKARP HVARS TIMMELIGA TIP PA ÅLIIREN8 4 :d E AR AF FADRENS MORDISKA HÄNDER u t s l ä c k t e s d e n l a m a j i i 78 a tergo legitur; L ilte x t Psalm. 4 i v. 10. t» MIN VÄN DEN JAC* MIG BETRODDE TRAMPADE MIG UNDER FOTTERNA Quam si quis semel legerit, non potest, quin ve?- f htmenter commotus ac metuens, ne in plures simile;s incidat, a loco sese mox avertat et libenter nobiscunn a sede illå mortuorum recedat.