Romska Nivå 1. Sičarimasko-plano

Transkript

1 Romska Nivå 1 Sičarimasko-plano

2 Žinajimasko plano: Romanes nivå 1 Kurko PaSoste Ande-dinimaski-buči 1 2 kezdipe x 3 4 pinžaržos a školasa x 5 7 pá romani šib x 8 pá romani gramatika x 9 10 pá baxčake/pačivale vorbi x pá farbi thaj žimečura x o manuš thaj o urajipe e manušesko x 16 žinajimaske vorbi thaj cifri x o časo / beršeske šon x Kher thaj mebli x O žungalo boboko x buča thaj kherutne alatura x komputera x školengo vezeripe x romani kultura thaj historia x abav x repetacija x 2

3 Kurkesko-plano: Romanes nivå 1 Te aven saste thaj baxtale! Kado si o angluno sičaripe pe romani šib so žal dural (po distanco). Khate tu maj sičosa sa kodo, so trobusardov te sičos khatar jekh sičaritori savo avilov tusa ande škola. So trobusa te des ande amende palpale anda čiri kherutni buči avla: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: Kurko x: 3

4 Elevstudiekort Romska nivå 1 Khate šaj dikhes so bišadan ande thaj so trobusa te bišaves, Iskirisar ande tuke tena bistres.. Kurko Andebišajimaske-buča bišado: lan palpale: V3 V5 V7 V9 V13 V17 V18 V25 V27 V33 V34 V 35 Anav: 4

5 Paša o lil: Kurko 1 4 Kurko 1-4: Kotor Kezdipe / pinžaržos a školasa Te pinžaržos a školasa thaj e romana šibasa O angluno so trobuj te keres si te žas ande po anglune kurkeski informacija thaj te žinaves. Njomisar katkake. O dujto so trobuj te keres si te žas krujal ando kado sistemo, skurto te phenelpe trobuj te pinžares tut e sistemosa, te šaj keždis čira bučasa. Te kames te keždis maj sigo šaj žas ande po First Class o programo, thaj khote šaj žas te dikhes sa so si. Katkake si maj buth žutipe: njomisar Tu sičos: Sar phenelpe e vorbi thaj sar iskiripe romanes Betivura Č X Š Ž soj kadala? E Romani abeceda Sičaripe 1 1. Kezdisar anglunes te ašunes po hango, (e romani situacija). 2. Akanak dikh po lil, thaj njomisar po lil thaj te ašunes so phenel o lil. Sičaripe 2 Dikh ando dujto kotor ando lil, thaj žinav so trubuj te keres te šaj kezdis čira bučasa. Kherutni buči 1. Push čire dadestar vaj datar, sar phenelpe thaj sar iskiripe romanes: Brunn, - Mat, - Barn, - Veta, - Helt vit, - Sten, - staket, - fylla, - trilla, - mage 2. Te nakhes perdal intrego dujto kotor kaj bušol Varesave sičarimata thaj te hačares so thaj sar trobusa te keres čiri buči. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 5

6 Kezdipe Paša o lil: Kurko 1 4 Te aven saste thaj baxtale! Kado angluno sičaripe ande lovaricko romani šib, kaj sičosa dural khatar čiro sičaritori. Intrego sičaripe, si kerdo pala muro gindo, med či phenav ke kado si o čačo thaj o maj lašo sičaripe, numa ke varekaj musaji amenge te kezdisaras Amen e romen naj inke jekh standardo sar te iskiripe romanes, ke sarso žanen e romani šib si jekh vorbime šib, naj tele iskirime sar kaj e gažende. Me alosardem kado matrialo te iskiri les pala e betivura kaj si ande thema tele ande Evropa. Me majdur alosardem tena iskiri dupli konsonantura, ke opra čores mezil mange kana dikhav pe vorba. Maj feder alosardem te šav é apostrofura pe betivura kaj šajke trobusardov dupli konsonantura. Jekh vorba, numa buth iskirimata Svedicka alt 1 alt2 Brunn: chajing xajing Hammare: tjokano čokano Månad: shon šon Kanin: shoshoj šošoj Lärare: sitjaritori sičaritori Gubbe gadjo/gasho/gadžo gažo Hund: djukel/džukel žukel Me alosardem te iskiri pala o dujto alternativo, romanes phenelpe o dujto alosaripe! Sar te žinavas thaj sar te phenes e romane betivura / vorbi. Ande romani šib si amen vorbi kaj či phenas len kade sar e gaže kaj phenen. För att uttala följande bokstäver från romanin kan ni jämföra med: Det romska O:et låter som det svenska å:et Det romska U:et låter som det svenska o:et Det romska X:et låter som när man utalar det svenska sjal med lite skorr i halsen. 6

7 Klicka på orden och avgör själv: O - Okula åkola (Glasögon) U Udvara Odvara (Gård) Č Časo Tjaso (Klocka) Š Šošoj shåshoj (Kanin) Ž Žamba dzamba (groda) Sarso dikhlan, me iskiri e betivonca anda centralo europa sar: Č X Š Ž Č čokano utalas som i: tjock X xal (chal). utalas som i: Champinjoner, stjärna Š šej utalas som i: tjej Ž žukel utalas som i engelskans: Joke, skämt Me žanáv ke ando anglunipe pharesi te hačarelpé vi ó iskiripé thaj vi žinajipé, núma ke vramasa maj feder avla. Sar puteržilas avri o romano iskiripe Sarso žanen, e romen nas šoha jekh iskirimaski-šib. Kado phenel ke e romen šoha nas šajipe te iskirin tele: žakono iskirimasko historija romani kultura romani vorbi/paramiči romane No, sar birisardam ame kado te inkras, sar birisardam ame kado te garavas? Ame kado inkerdam ke amare phure, muj mujestar phenenas penge šavorenge-šavorenge. Ande penge žila, inkrenas e vorbi thaj vi pa pengo trajo žilabenas e rom. Kade či xasajlas avri e romani kultura amendar khatar e lovaricko rig. Si dosta buth rom, kaj xasarde pengi šib. Buth rom sas inkerde sar rabura kaj phenelpe lenge slavar. Thaj nas len čačipe te vorbin romanes tena maren len e gaže. Si vi kaver rom kaj phendepen tele pa e romani šib anda kodo te šaj trajin maškar e gaže, te šaj keren pengi buči, te bičinen vaj te mangen. Ažes aba sa e romen si čačipe te vorbin pengi šib, barem khade ando Swedo thaj ande Evropa. Khate ando Swedo si e romen bare čačimata desar o 2000:to berš, kado šajipe e themeske rai dine amen. Maj angle ande kadala lila tu maj dikhesa majbuth informacija pa kado! 7

8 Enstaka ämne Varesave sičarimata När du har ett fungerande FirstClass-konto kan du börja med din inskolning kom igånguppgifter på Sofia Distans. Följ instruktionerna nedan och gör en uppgift i taget. Kana si tut jekh gata konto so žal po FirstClass atunči šaj te kezdis e sičarimasa kezdisar čire bučanca pe Sofia Distans. A. Läs det välkomstmail du får/har fått i din mailbox från din samordnare. Har du inte fått det mailar du Mai Wall och efterlyser det! Žinav kado e-lil savesa ame baxčaras tut, o lil vaj reseltut vaj aba reslas ando čiro e- lileskilada (o than kaj čidenpe sa čire e-lila) khatar čiro vežeri. Tena reslas tut inke o e-lil atunči bišav jekh e-lil kaj e Mai Wall vaj kaj čiro vežeri thaj puš pa kado lil. B. I välkomstbrevet får du en hel del information om oss, men vi behöver även information om dig. Därför vill vi att du svarar på några frågor om din studiesituation Ando kodo lil so akhardam/baxčaradam tut, ando lil tu šaj žanes avri but sogodi pa amende, numa ke vi ame trubusaras te žanas vareso pa tute. Anda kodo mangas ame tut te des amen vorba palpale pa čira školaki situacija. 1. Vem är din handledare? Koni čiro školako vežeri. (vežeri si kodo kaj sičarlas/žutias tut anglakado) 2. Vilket/vilka ämnen ska du studera hos oss? Savo/save sičarimata sičosa amende? 3. Var kommer du att studera (t ex ensam hemma eller i grupp på skola)? Khatar sičosa (kheral vaj kavernca anda škola) 4. Hur ofta har du tillgång till dator och Internet? Har du egen dator? Delar du dator med någon annan/några andra? Kan du vara uppkopplad på Internet varje dag? Kačivar biris tu reses ži kaj jekh komputeri/data thaj te žas po Interneto? Si tut jekh komputeri/data? Ulažos tu komputeri/data kaveresa/kaverenca? Biris tu sako žes te žas po Interneto? 5. Har du mikrofon så att du kan spela in ljud, voic , på din dator? Si tut mikrofono te šaj lestut tele, te šaj bišaves hangosko-e-lil, pe čiri komputeri/data? 8

9 Dina svar skickar du till din lärare. Det är inte säkert att Mai blir din lärare. Lärarlista hittar du i FirstClass under ikonen Administration Lärare. Čire vorbi bišaves kaj čiro sičaritori. Či žangjlolpe ke e Mai avla siro sičaritori. E sičaritoren biris te arakhes ando FirstClass tela o ikono (kipo) Administration Lärare. C. Din tredje uppgift är att göra en presentation av dig själv. Svara på frågorna nedan. Sammanställ svaren till en sammanhängande text och skicka den till din Lärare och till konferensen Självporträtt/Elever. Skicka gärna med ett foto i datorn om du har tillgång till det. Čiri trito buči so trobul te keres si te phenes kon tu san. De amen vorba palpale pa e pušimata telal. Šov sa khetane čire vorbi, te avel khetanes phangles te šaj ačažolpe o iskiripe, thaj bišas kaj čiro sičaritori thaj kaj o konferancija Självporträtt/Elever. Bišav vi jekh kipo pa tute, te si tut ande čiri komputeri/data. Exempel på frågor: Var bor du? Varför bor du där? Har du bott där länge? Hur länge ska du bo där? Har du bott utomlands tidigare? Vilket är ditt favoritämne i skolan? Vad gör du på fritiden? Har du kompisar där du bor nu? Har du syskon? Husdjur? osv Varesoske pušimata: Karing bešes? Sostar bešes khote? Buth bešlan khote? Kači bešesa khote? Bešlan avri anda them angla kado? So kames te sičos majfeder ande škola? So keres kana či san ande škola? Si tut drugara khote kaj bešes akanak? Si tut phral/pheja? Si tut varesoko alato kere. Thaj sa maj du kacave pušimata D. För att du ska lära dig vad som finns och var det finns ska du få ta en liten promenad runt i systemet i FirstClass och besvara några frågor på vägen. Anteckna svaren så att du kommer ihåg dem sedan! Te šaj sičos kaj so si, trobul te phiraves tut ando sistemo/programo ando FirstClass thaj te des palpale vorbi pa soste pušena tut ando kado phirajipe. Iskirisar tele so phendan, tena bistres kana desa kada! 9

10 1. Gå till Administration och sedan till Kalendarium. När skickas mitterminsomdömena ut? Vilket är sista datum för inlämning av höstterminens elevarbeten för garanterad rättning? Ža pe Administracija thaj pala kodo pe Kalendariumo. Kana bišažol e dopašeberšesko-žanglipe avri? Savoj o paluno žes te delpe ande e tomnako sičarimaskibuči pe jekh sigurno dikhajipe/perdalnakhipe. 2. Gå till Skolgården. Hur många olika "intresseikoner" finns det där? Ža pe školakibar/skolakiudvara. Kači interesoskeikonura (kipura) si khote? 3. Gå till Debatter. Vilken symbol har Filosofi? Ža pe Debatura (kaj šinelpe e krisi). Savo simbolo si pe Filozofija= 4. Gå till din Ämnesikon Vilken symbol (ikon/bild) har ämnet du ska läsa? Ža pe čire sičarimatenge ikonura (kipura) Savo simbolo (ikono/kipo) si kodole sičaripes kaj tu trobuj te sičos? Dina svar ska du skicka till din lärare i ett Voic . Čire vorbi trobul te bišaves kaj čiro sičaritori ando jekh hangosko-e-lil. Så här gör du: Ta ett Nytt meddelande Kade trobuj te keres: Le jekh nevo phenipe (Nytt medelande) 10

11 Klicka på telefonluren Njomisar på telefono För att spela in klickar du på den röda knappen. Te šaj les tele njomisar pe e loli kocak. För att avsluta din inspelning klickar du på den röda knappen igen. Te ašaves kodo so les tele, njomisar pale pe loli kocak. För att spela upp och lyssna klickar du på den gröna knappen. Te ašunes kodo so lan tele, njomisar pe e zeleno kocak. Varje gång du spelar in skapas en bifogad fil som bilaga. Du kan spela in och lyssna tills du är nöjd med din inspelning. Du kan dela upp din inspelning i ett par delar, om du vill. Ta bort de inspelningar (bilagor) du ej gillar. Kanagodi les tele vareso, avelpaše jekh somno. Tu šaj les tele thaj te ašunes meg godi tu či san pe voja, kodolesa so lan tele. Tu šaj hulaves čire hangura so lan tele te kames. Biris te šudes kodola hangura so lan tele, save či kames. Sedan skickar du ditt voic precis som ett vanligt mail. Pala kodo bišaves čiro hangosko-e-lil vorta kade sar te bišadanas jekh e-lil. 11

12 E. Din sista inskolningsuppgift är svara på några frågor om ämnet/ ämnena du ska läsa. Tut si e paluni vorba te phenes amenge, te phenes vareso paj e sičariamata save tu sičosa. Svenska Vilket/ vilka språk talar du hemma? I skolan? Vilket språk kan du bäst? Tycker du om att läsa? Vad och hur mycket läser du? Svedicka Savo/save šiba vorbis tu khere? Ande Škola? Šavi šib žanes tu majfeder? Kames tu te žinaves? So thaj kači buth žinaves tu? Skicka dina svar till din lärare i svenska! Bižav čire phenimata kaj čiro sičaritori pe romanišib! Om du har valt något/några andra ämnen också kontaktar du läraren och berättar varför du har valt ämnet som Enstaka ämne. Te alosardan vi vareso/varesave kaver sičarimata, vi atunči trobus te phenes čire sitčaritoreske sostar alosardan kadala sičarimata. Nu är du färdiginskolad och kan äntligen ta itu med ditt skolarbete. Akanak aba gada dam amaro pinžaripe a školako, šaj aba keždil čira školaki buči. F. Men du vill säkert veta hur du chattar i FirstClass. Testa gärna Numa, tu aba kames te žanes sar te voris kaverenca ando FirstClass. Žumav. Hur ser Chatfönstret ut och vad kan man göra? Se nedan Sar dičol avri e vorbimaskifeljastra thaj so šaj kerelpe? Dikh telel Nästa steg är att bjuda in personen du ska chatta med. Det gör du genom att klicka på Bjud in i chatfönstret, och sedan leta upp namnet i den lista som öppnas då. O kaver paso si te akhares ande varekas te vorbi tusa. Kado keres pe kocak Bjud in ande e vorbimaski-feljastra. Thaj atunči rode opre o anav ande kodo lil so avel opre. (Om personen du ska chatta med inte finns i listan så innebär det att han/hon inte är inloggad i FC för tillfället. Försök igen om några minuter! I värsta fall har han/hon glömt, och då får du maila och påminna!) (Tena naj opre iskirime kodo anav savo tu rodes, atunči kodo manuš či gelas ande pe o vorbimasko than. Zumav pale paj jekh skurto vrama! Šajke von bisterde te žan ande, atunči tu šaj bišaves lenge jekh elil te phenes lenge) 12

13 När personen accepterat din inbjudan och ni båda syns som deltagare i chatten är det bara att sätta igång! Kana varekon kamel te vorbil tusa, atunči selduj dičon ke khote po than san ande vorbimaskisoba, thaj atunči šaj kezdin te vorbin! En sak som är bra att känna till är att du kan spara hela chatten innan ni slutar. Gör det, så att du har kvar chatten som minnesanteckningar inför din presentation! För att spara innehållet som en textfil väljer du Arkiv och sedan Spara som i chatfönstret. Döp filen och spara på din dator. Vareso so šaj keres si ke birisares te inkres/garaves intrego tumaro vorbipe, majsig sarso desgata. Ker kodo, thaj atunči biris te žas palpale te dikhes so phendan, te avel tuke sar žutipe kana iskirisa čiri presentacija! Te čides kado sar jekh texto alosares ARKIV thaj palakodo Spara som ande vorbimaskifeljastra. De anav thaj inker/čide/garav pe čiri comuteri/data. Glöm ej att behandla andra som du själv vill bli behandlad i chatten. Tena bistres, te inkres e kaveren kade sarso tu korko kames te aves inkerdo ande vorbimaski-soba. 13

14 Kurko 5-6: Kotor Romani šib Tu sičos: Save bare romane grupi si ando Svedo Save šiba inke trajin thaj save avri xasajle Sičaripe 1 Kezdisar anglunes te žinaves intrego lil tu korko thaj de tut gindo so phenel. Sičaripe 2 Žinav pale ando lil, numa akanak ašun vi po hango, thaj žinaves vi tu manca khetanes. Kherutni buči 1. Bišav palpale jekh e-lil, thaj te iskiris save rom inke vorbin romanes? 2. Sostar gindis ke varesave rom xasarde pengi šib thaj sostar si buth dialektura? Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 14

15 Romani šib Paša o lil: Kurko 5 6 Pher avri e vorbi, dikh po kipo thaj det tut gindo so trobuj te iskiri pe o šušo than. päron _ Lamm _ Mygga Klocka Tand Sju _ Gaffel 15

16 Häst _ Gunga _ Svärd _ Hjärta _ Eld _ Öra Sol Flagga 16

17 _ Värld Fisk Näsa _ Glasögon Kastrull Äpple _ Sked Stål 17

18 _ Kanin _ Tiger Mjölk Gård _ Skog _ Öronhängen _ Groda 18

19 Cera majbuth pa romani šib thaj pa dialektura Pé intrego ljuma phenelpe ke si karing 25 miljomura rom. E rom si e majbari grupa manuš sar jekh minorito ande Evropa. E romani šib si anda e kranga e Indo-evropaki, kodo si jekh anda e maj phure šiba pe intrego ljuma. Numa tena bistras ke e rom varekana vorbinas sar e manuš anda India vaj sar anda Pakistano. De, desar e rom avri gela anda India, von vaj šaj phenelpe amare phure, von phirde them themestar thaj vi kade šičile neve vorbi thaj varesave vorbi xasarde. Kado lenge sas jekh musajipe, anda kodo te šaj trajin majdur, von khelenas, žilabenas, sastresa kerensas buči thaj vi drabarenas, thaj tena bistras ke e grastenca tirgulinas, ke bi e grastengo von či žanas dur, kade vi bararenas thaj vi bičininenas von e grasten. Phenelpe ke si karing 63 dialektura anda romani šib, te si 63 dialektura ande romani šib atunči trobuj te avel 63 grupi/sorti rom pe intrego ljuma. Khate ando Svedo e rom si hulade pe 5 grupi. Kado hulajipe naj kerdo e romendar, kado hulajipe si kerdo khatar le rai e themeske. Resande romer: Finska romer (kale): Svenska romer (Kelderasha): Utom nordiska romer: Nyanlända romer: E Resande romer phenen ke von sas ando Svedo desar 1500:to bers, ke von a vramasa keržile sar gaže anda kodo tena mudarenlen e gaže. Ke kade von vi pengi šib xasarde vramasa. Ažes phares biris te dikhes ke von si rom, te resažosa lenca varekaj. E Firlandezicka rom, vi von phenen ke ando Svedoj desar o 1500:to bers, thaj vi len si sajekh historia sar vi e Resanden, numa ke lende ašilas e romane tradiciji. E firlandezicka rom von xasarde pengi sib, sa anda kodo tena mudarenlen e gaže, feri ke len biris te dikhes de romi dural, von či hamisajle maškar e gaže sar e Resande. E svedicka rom, von phenen ke ando Svedoj opral e šel berš, von či xasarde pengi šib. Ame e Lovara birisaras e Kelderašenca majfeder te hačaras amen, maškar sa le rom. E Utomnordiska romer, sam ame kaj avilam ando Svedo pe 60:to thaj pe 70:to berš, anda e thema krujal anda Evropa thaj Rusija. Kadi grupa rom sa vorbin romanes, feri ke si maškar e šiba Rumungricka thaj vi kaver dialektura save cera majphares biripe te hačarelpe. E Nyanlända romer avile anda marimaske thema, anda balkan desar sas o maripe ande purani Jugoslavija, de khatar o bers 90:to, kadala manuš trajin ando Svedo aba opral e 15 berš, numa ži ažes lenge phenelpe Nyanlända romer. Kači berš kado inkrela feri o Del žanel. 19

20 Sar inkerdaspe e romani šib Sarso žanes, e romen nas šoha jekh iskirimaski-šib. Kado phenel ke e romen šoha nas šajipe te iskirin tele: žakono iskirimasko historija romani kultura romani vorbi/paramiči romane No, sar birisardam ame kado te inkras, sar birisardam ame kado te garavas? Ame kado inkerdam ke amare phure, muj mujestar phenenas penge šavorengešavorenge. Ande penge žila, inkrenas e vorbi thaj vi pa pengo trajo žilabenas e rom. Kade či xasajlas avri e romani kultura amendar khatar e lovaricko rig. Si dosta buth rom, kaj xasarde pengi šib. Buth rom sas inkerde sar rabura kaj phenelpe lenge slavar. Thaj nas len čačipe te vorbin romanes tena maren len e gaže. Si vi kaver rom kaj phendepen tele pa e romani šib anda kodo te šaj trajin maškar e gaže, te šaj keren pengi buči, te bičinen vaj te mangen. Ažes aba sa e romen si čačipe te vorbin pengi šib, barem khade ando Swedo thaj ande Evropa. Khate ando Swedo si e romen bare čačimata desar o 2000 berš, kado šajipe e themeske rai dine amen. Te kames te zanes majbuth pa kadala čačimata, šaj žas ando pe kača Internetoski patrin (rig), so me boldem perdal khatar e svedosko čačipe. 20

21 Kurko 7 8: Kotor Romani gramatika Tu sičos: Sar bušon e vorbengekotora (ordklasser) Sar hulažon e vorbengekotora Sičaripe 1 Kezdisar anglunes te ašunes po hango, khate ašunes so si e vorbenge kotora romanes. 2. Akanak dikh pale po kipo, thaj ašun pe vorbi. Sičaripe 2 Dikh akanak ando lil, thaj dikh sari e vorbengekotora hulade Kherutni buči 1. Bišav palpale jekh hangosko e-lil, thaj te phenes e romane vorbenge kotora, thaj sar hulažon. 2. Iskirisar tele čire exemplura pa hangosko e-lil, thaj bišav vi kodo Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 21

22 Romani gramatika Paša o lil: Kurko 7 8 Maškar e majbuth rom e romani gramatika avrixasajlas. Ande jekh famelija šaj phenel jekh ženo "koxavel" thaj jekh kaver šaj phenel "xoxavel". Kado si feri jekh exemplo. Kana ande jekh famelija naj jekh gramatika pe varesave vorbi, atunči šaj te žanes ke inke majbare hulajimataj/bijekhipe maškar o nipo, thaj inke maj bare hulajimata maškar e kaver romane grupi. Opral katkake me iskirisardem "atunči" varesave anda amare rom phenen "akunči". Thaj vi kodo iskirisardem "hulajimataj/bijekhipe" anda kodo tena iskiri "razlika" ke kadi vorba si gajžikani. Kado feri sas jekh cini reflekcija... Khate šaj dikhes e struktura pa pronomura (akanak) (sas aba) (vramasa) Me lav Me lem Me lov Tu les Tu lan Tu lesa Vov lel Vov las Vov lela Voj lel Voj las Voj lela Von len Von line Von lena Ame las Ame lam Ame lasa Tume len Tume lan Tume lena (akanak) (sas aba) (vramasa) Me žav Me gelem Me žov Tu žas Tu gelan Tu žasa Vov žal Vov gelas Vov žala Voj žal Voj gelas Voj žala Von žan Von gele Von žana Ame žas Ame gelam Ame žasa Tume žan Tume gele Tume žana (akanak) (sas aba) (vramasa) Me xav Me xalem Me xov Tu xas Tu xalan Tu xasa Vov xal Vov xalas Vov xala Voj xal Voj xalas Voj xala Von xan Von xale Von xana Ame xas Ame xalam Ame xasa Tume xan Tume xale Tume xana Kon murš žuvlji Me muro muri Tu čiro čiri Vov lesko leski Voj lako laki Von lengo lengi Ame amaro amari Tume tumaro tumari 22

23 Kurko 9-10: Kotor baxčake / Pačivale vorbi Tu sičos: Sar delpe opre e žes Sičaripe 1 Kezdisar anglunes te žinaves o lil. Sičaripe 2 Akanak dikh pale po lil thaj ašun pe vorbi. Kherutni buči 1. Iskirisar mange so tu žanes vaj save vorbi tu ašundan pe fešti vaj varekaj. 2. Push varekastar, kon si tutar maj phuro/phuri, thaj iskirias tele so von phenen. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 23

24 Paša o lil: Kurko 9 10 Pačivale vorbi, baxtale vorbi E gaže pe kado phenen, hälsningsfraser. Ande romani šib e paživale vorbi naj kerde kaj sar e gaže, ando romanipe e pačivale vorbi si kerde po genuso. O genuso si ke kana phenelpe vaj kana delpe opre e žes, atunči žangljolpe muršeske/nge, žuvljake/nge vaj majbutenge phenelpe e vorbi. Kana žas kere varekaste: Detehara Mižmere Rači Dobrojtumen Dobrojtumen Dobrojtumen Baxtali-detehara Baxtalo-žes Laši-rači Kana žastar lendar: Devlesa Devlesa Del tumen o del laći rači Kana varekon žantar tumendar: Devlesa / deltumenca / baxtalodrom. Kadala trin vorbi šaj phenenpe intrego žes. Kana resažos varekasa Te aves baxtalo te aves baxtali te aven baxtale Kana resažon e ternimata: Sarsan mo? sarsan more? sar de? soj de šavale! Sarsan šej? sarsan šejo? sar de? soj de šejale! Atunči si amen e pačivake vorbi kana si e bare žes: Po krečuno. Pe patraži. Pe abava. Pe bolimata. Pe arakhažimaske žes. Pe pačiva. Pe slavi. Po nevo berš 24

25 Kurko 11-12: Kotor Farbi thaj žimečura Tu sičos: Sar phenelpe pe farbi romanes Sičaripe 1 1. Kezdisar anglunes te dikhes pe kipura, dikh so pinžares, thaj detut gindo sar bušon e farbi romanes. 2. Akanak dikh pale po kipo, thaj njomisar pe vorbi pa kodi farba so kames te ašunes sar bušol. Njomisar pe kača vurma: Sičaripe 2 Akanak dikh po dujto kipo thaj dikh save farbi žan ande pe savo than. Kherutni buči Pher avri e farbenge vorbi save trobun te šaj peržol avri e intrego vorba. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 25

26 Farbi Paša o lil: Kurko Danimark Norvego Firlando Islando Svedo Sar phenenpe e farbenge ande kadala lovbogovura: Ande danimarkicko lobogovo si: Ande norveganicko lobogovo si: Ande firlandicko lobogovo si: Ande svedosko lobogovo si: x Ande islandosko lobogovo si:

27 Farbi romanes Njomisar po kipo e šimijakosa 27

28 Tema Farbi O čer si pe milaski vrama E lubunica si kana šines la O limono čupa kana irimej O ves si majnem intrego berš O anro si kana intregoj O angar kana phabol o kaš O kopači thaj varesave bar maj butivar Unjivar e gras si thaj vi e mel so čidelpe pe garade thana. Phenelpe ke e bale si , feri si vi kale anda lende unjivar Kana xas e rčdbetor antuči e vas keržon lendar. Jekh frukto so mezil jekh lobda si kana irimej O sastri kuči, feri na kade sar o somnakaj O sastri majnem isto farbaj sar o somnakaj. 28

29 Iskirisar e Svedicko vorba save hibazin 1. kolompiri 2. ropaj 3. mura 4. phabaj 5. salata 6. krapo 7. šax 8. krastaveca 9. limono 10. ambrol 11. kerko-naranžo 12. banana 13. purum 14. celeri 15. spenato 16. puro 17. naranžo 18. paprika 19. petrežemo 20. paradičoma 21. loloropaj 22. sir Banan Grapefrukt Päron Jordgubbe Citron Äpple Apelsin Lök Purjolök Tomat Paprika Vitlök Gurka Potatis Sallad Vitkål Spenat Dill Morot Rödbeta Selleri Persilja 29

30 Kurko 13-15: Kotor o manuš thaj lesko urajipe Tu sičos: Sar bušon e tagoskekotora Sar bušon e buča so les pe tute Sičaripe 1 1. Kezdisar anglunes te dikhes pe kipura, dikh so pinžares, thaj detut gindo sar phenelpe romanes. 2. Akanak dikh pale po kipo, thaj ašun pe vorbi. Njomisar pe kača vurma: Sičaripe 2 1. Akanak dikh pale po kipo, thaj dikh sar bušon e gada kaj šaj les pe tute. 2. akanak pale dikh po kipo, numa kanak ašun po hango sar phenenpe e vorbi. Njomisar pe kača vurma: Kherutni buči Tu trobusa te iskiris mange palpale, So trobul te les pe tute kana šili avral, thaj kaj po tago šonpe save gada. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 30

31 Paša o lil: Kurko O manuš thaj o urajipe e manušesko Katkake šaj žas ande thaj korko tu šaj njomis pe kodo so tu kames.

32 Gada thaj somnakaj Katka šaj njomis, te ašunes e vorbi. 32

33 Gada Katka šaj njomis, te šaj ašunes e vorbi pa gada. 33

34 Kurko 16: Kotor Žinajimaske-vorbi Tu sičos: Iskiris romanes ži pe 10 Sar te banžares/phenes e vorbi e žinajimaske Te iskiris e cifri e betivonca Sičaripe 1 Kezdisar anglunes te ašunes pe računimaske vorbi, sar phenenpe, te trobuja šaj ašunes majbutivar, meg hačares majfeder. Sičaripe 2 Tu šaj phenes e vorbi pala o hango so ašunes, kade maj feder sičos. Kherutni buči Tu trobusa te iskiris mange palpale, sar iskiripe ži pe 10 romanes, thaj te šos khetane e žinajimake vorbi ande jekh cini paramiča. Exemplo, Jag 12 år, jag hoppade från tian i en tävling, men jag blev endast trea när jag ville komma på första plats. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 34

35 Žinajimaske vorbi thaj cifri Paša o lil: Kurko 16 0 nula khanči - paluno 1 jekh jokhvar - angluno / i 2 duj duvar - dujoto 3 trin trival - trito 4 štar štarval - štarto 5 panž panžvar - panžto 6 šov šovar - šovto 7 efta eftavar - eftato 8 oxto oxtovar - oxtoto 9 inja injavar - injato 10 deš dešvar - dešto 11 dešujek dešujekhvar - dešujekto 12 dešuduj dešuduvar - dešudujto 13 dešutrin dešutrivar - dešutrito 14 dešuštar dešuštarvar - dešuštarto 15 dešupanž dešutanžvar - dešupantp/panžto 16 dešušov dešušovar - dešušovto 17 dešuefta dešueftavar - dešueftato 18 dešuoxto dešuoxtovar - dešuoxtoto 19 dešuinja dešuinjavar - dešuinjato 20 biš bišvar - bišto 30 tranda trandavar - trandato 40 štarvardeš štarvardešvar - štarvardešto 50 panžvardeš panžvadešvar - panžvardešto 60 šovardeš šovardešvar - šovardešto 70 eftavardeš eftavardešvar - eftavardešto 80 oxtovardeš oxtovardešvar - oxtovardešto 90 injavardeš injavardešvar - injavardešto 100 šel šelvar - šelto 1000 ezero ezerval - ezeroto dešezera dešezerval - dešezerato 35

36 Kurko 17-19: Kotor Beršeske šon thaj o Časo Tu sičos: Sar bušon e beršeske son Sar e šon si hulade Sar phenelpe e časoske vramenge romanes Sičaripe 1 1. Kezdisar anglunes te dikhes po lil thaj žinav perdal sa 2. Akanak dikh pale po lil, thaj njomisar pe vorbi th ašunes sar phenelpe e vorba. Sičaripe 2 1. Pher ande e pušimata ando lil. 2. Pher ande e vorbi ando Trušuleske-vorbi (korsord). Kherutni buči 1. Iskirasar savoj šon kamlanas te avel intrego berš, thaj sostar. 2. Puš 3-5 ženendar ando savo šon keržile, thaj phen mange soski e vrama atunči. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor Sičaripe 1 1. Kezdisar anglunes te dikhes po lil thaj žinav perdal sa. 2. Akanak dikh pale po lil, thaj njomisar pe vorbi th ašunes sar phenelpe e vorba. Sičaripe 2 1. Pher avri e pušimata ando lil. Kherutni buči Iskirasar sar dičol avri čiro žes pala o časo. Exempel Jag vaknar kl 05.30, ut och joggar kl 07.15, frukost kl osv numa romanes. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 36

37 Paša o lil: Kurko Časoski vrama Katkate šaj zas ande te dikhes sar phenelpe pe časoske thaj pe vramenge anava. 37

38 E beršeske vrami thaj e žeseski vrama Jekh intrego berš si dešuduj (12) šon. 1. Januvari 2. Februvari 3. Marcijuši 4. Apriluši 5. Majuši 6. Juniuši 7. Juliuši 8. Agustuši 9. Septemberi 10. Oktoberi 11. Novemberi 12. Decemberi Te hulavasa jekh berš pe štar riga atunči si amen štar beršeske vrami kaj bušon: 3.Marcijuši, 4. Apriluši, 5.Majuši 6.Juniuši, 7. Juliuši, 8. Agustuši 9.Septemberi, 10. Oktoberi, 11. Novemberi 12.Decemberi, 1. Januvari, 2. Februvari Tavasi O tavasi žal khatar o marcijuši, apriluši thai ži po agor e majušesko. Ande kadala šon e luluža kezdin te bumbazin (te aven avri, te puteržon) Milaj O milaj žal khatar o juniuši, juliuši thaj ži po agor po agustuši. Ande kadala šon tačimataj thaj sa zelenipej, e phaba pe kopača. Tomna E tomna žal khatar o septemberi, oktoberi thaj ži po agor po novemberi. Kadala šon buth brišind del, thaj bajvala sudre kezdin te aven. Ivend O ivend žal khatar o decemberi, januvari ži po agor po februvari. Ande kadala šon o ljiv del, thaj bare šilaj. 38

39 Iskirisar katka telal save šoneske vrami tu gindis ke pasolin ande: 1 Šon Soski vramaj ando kado šon? Thaj soske gada trobus tu te les pet ute kana žas avri anda kher? 2 Šon Soski vramaj ando kado šon? 3 Šon Soski vramaj ando kado šon? Thaj soske gada trobus tu te les pet ute kana žas avri anda kher? 4 Šon Soski vramaj ando kado šon? 5 Šon Soski vramaj ando kado šon? 6 Šon Soski vramaj ando kado šon? Thaj soske gada trobus tu te les pet ute kana žas avri anda kher? 7 Šon Soski vramaj ando kado šon? 8 Šon Soski vramaj ando kado šon? 9 Šon Soski vramaj ando kado šon? Thaj soske gada trobus tu te les pet ute kana žas avri anda kher? 10 Šon Soski vramaj ando kado šon? 11 Šon Soski vramaj ando kado šon? 12 Šon Soski vramaj ando kado šon? Šon 11 Soski vramaj ando kado šon? 39

40 Pher avri e vorbi save hibazin 40

41 Kurko 20-21: Kotor kher thaj mebli Tu sičos: Sar bušon e buča so si ande jekh kher So trobuj te avel ande jekh kher So trobuj te počinelpe, te inkrelpe jekh kher Sičaripe 1 1. Kezdisar anglunes te dikhes pe kipura, dikh so pinžares, thaj detut gindo sar phenelpe romanes pe kadal buča. 2. Akanak dikh pale po kipo, thaj ašun pe vorbi. Sičaripe 2 1. Akanak dikh pale po kipo, thaj dikh sar bušon e buča kaj so si ando kher. 2. akanak pale dikh po kipo, numa kanak ašun po hango sar phenenpe e vorbi. Kherutni buči Tu trobusa te bišaves mange palpale jekh hangosko e-lil, thaj te phenes sar bušon e buča anda o kipo, thaj kam tu žanes majbuth kaver anava? Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 41

42 Paša o lil: Kurko Kher thaj mebli Ža ande katkake te dikhes sar bušon e khereske buča. 42

43 Kurko 22-23: Kotor Paramiča o žungalo boboko Tu sičos: Te hačares romani šib Te dikhes sar iskirinpe e romane vorbi Sičaripe 1 Kezdisar anglunes te ašunes po hango, khate ašunes jekh paramiča Sičaripe 2 Ašun inke jokhvar pe paramiča, thaj dikh po texto, thaj žinav vi tu pala o hango. Kherutni buči 1. Iskirisar jekh paramiča, šaj avel skurto vaj lungo, kado pala tute ašol. 2. Te kames šaj voris ande e paramiča ando e-lil hango, thaj me šuti tut te iskirpe romanes. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 43

44 Paša o lil: Kurko O žungalo boboko Sas te aven jekha papinja panž bobokura, ke aba e vrama reslas te pharažon lake panž anre. Ke aba dosta buth lungo vrama bežlas pe lende, te inkeržon tate. E štar anglune bobokura arakhadžile parne thaj o panžto paluno anro pharažilas opre jekhe kale bobokosa. Kána dikhlas e papinj ke lako jekh boboko sas kalo, laspe lestar, ke lažajlaspe lestar. E kaver bobokura či khelenaspe e kale bobokosa. Thaj kanagodi kamelas te khelelpe, korkoro sas o kalo boboko. Čina e kaver čiriklja ande bar kamenas te khelempe e kale bobokosa. Jekh žes čidepe sa e čiriklja anda bar, thaj phenen e kale bobokoske: - tu musaj te mukes amari bar, tu či san anda amare! - Tu šoha či avesa šukar papinj sar čire phral! O kalo boboko dikhlas pe peske phral thaj pe peski dej činosa. Von feri bolde leske e o dumo thaj čina či dikhenas kana las te žaltar. Reslas o kalo boboko ando baro veš thaj las te rowel. Bare šila sas, o ivend reslas thaj o boboko musajsas te rodel kaj te pašljol, tena merel khatar o baro šil. Arakhlas jekh cini gropa ande jekh kopači thaj khote cirdaspe ande. Numa o kopači nas tato dosta te tačarel e kale bobokos, thaj khatar o baro šil morcosajlas o kalo boboko. Na dur khotar toržile trin romane fameliji penge cerhenca thaj vurdonenca. Vi len, o baro šil las, thaj lenge gras či birinas aba te žan khatar e žurali šudri bajval. E rom vazde sigo penge cerhi, kas sas vurdon, čidenas kaš te šon ando bow. O Janko thaj o Fardi sas duj romane šavora anda romani bar, thaj vi von gele tele te žutin te čiden kaš te šaj keren jag. O Fardi čidelas kaš pe jekh rig, thaj o Janko čidelas pe kaver rig kana o Fardi cipil pala o Janko: - Janko! Janko! Av thaj dikh so si katkake, maj sigo! O Janko našlas so maj sigo kaj o Fardi, thaj dikhel jekhe cine Kale bobokos čupa morcome ande leske vas. - Av ingras les kaj amara mamako vurdon te tačol, inke trajil, phenel o Fardi. - Av maj sigo de! Phenel o Janko. Lenga mamako vurdon sas baro, thaj ando šarko toržolas jekh bow, savo tačarelas o vurdon. O Janko thaj o Fardi so maj sigo našle kaj pengi mami tena merel o kalo boboko. Ando vurdon bešelas lengo dad thaj pelas čajo. - So si tumen khote šavorale? Pušelas lengo dad. O Janko thaj o Fardi sikade penge dadeske so arakhle ando kopači. - Anenles maj sigo paša o bow, te tačol! Phenel lengo dad. 44

45 Lengo dad las e kale bobokos ande peske vas thaj lokhes malil lesko kolin thaj lesko šero. O Kalo boboko avilas peste thaj puterads peske jakha. - Dikh Janko, trajil, trajil!!! Phenel o Fardi. - An te šas les ando tato paplano thaj te das les cera manro! Phenel o Janko. Meg o Janko thaj o Fardi denas e bobokos te xal manro, lengo dad geles te anel paji te tovel tele e mel pa o boboko, numa vi te avel len paji te šaj čiraven. E duj šavora lenas mišto sama po kalo boboko, kamenas les ke načolas lender o žes kana khelenaspe von e bobokosa. O cino kalo boboko sako žes barolas thaj leske por so maj parne keržonas. E rom ašile intrego ivend pe jekh than ando veš. Kana avilas o terno milaj o cino kalo boboko keržilas jekh šukar bari parni papinj. Thaj musajsas aba vi e romenge te žan maj dur te roden penge kaver fameilijen kaj ašile pe kaver thana, tela o ivend. - Ame musaj te žastar akana, phenel o Fardi a papinjake. - Či birisaras te ingras tut amenca, phenel o Fardi a papinjake. E papinj las te bašol pala e šavora ke pale akanak ašilas korkoro e papinj. - Dikh Janko sar rovel e papinj pala amende, phenel o Fardi. - Dikhav, phenel o Janko činosa thaj e asvenca ande jakha. E rom perade tele penge cerhi, šute penge gras pala vurdon thaj undulisarde. E papinj ašilas korko ando baro veš. Pala buth phiripe reslas e papinj kaj jekh baraj-itori. E barajirores sas pherdi gras, gurumnja, khajnja thaj bakre. Sas les vi jekh šošoj, jekh muča, jekh žukel thaj jekh busnji. E papinj cera darasa gelas ande kaj e baraj-itorieski bar. Sa e kaver alatura dikhenas pe e papinj. Šoha či dikhle jekha kacava šukara papinja. - Khatar aves tu? - Anda o veš, phenel e papinj. - Rodav mange varekaj te bešav, tena avav korkoro, phenel e papinj. - Khate si pherdo than, phenel o šošoj. E alatura žutisarde a papinja te kerel peske jekh kujbo, kaj te sovel. O terno milaj nakhlas sigo. E papinj žutisardas e kavere alaturen ande barajitoreski bar. Kana žalas o šošoj te rodel ropaja, e papinj lelas sama pe šošojeske cine. E grastes žutilas te cirdel o plugo, te boldel e phuv. Sajekh žutias e papinj e grastes kači birias pala peski žor. Sa kamenas e papinja, feri e muca či kamelas a papinja. Sako rači kana sovelas e papinj, delas lake e muca te xal a papinja. Jekh žes xarunglas a papinja po kolin thaj ašilas jekh somno khatar a mucake vunži. E kaver alatura či tromajle te phenen khanči a mucake, ke e baraji-toresko majdrago alato sas e muca, thaj sas a muca šaj-ipe te kerel so kamel. Jekh žes e papinj aba či birisardas avri, te marelpe sako rači a mucasa, thaj gelastar khatar o baraj-itori thaj khatar e alatura. Pharo sas leske anda leske amala o gras, šošoj, busnji thaj e khajnja. Butivar delas pe gindo pe lende. Avilas o baro milaj thaj e papinj reslas kaj jekh baro paji. - Khate pašljuvav mange, delpe gindo e papinj. Ašunel cipimata thaj žila, cera majdur tele paša o paji. Uštel thaj žaltar te dikhel so si. So dikhel, varesoske rom žilaben thaj khelen kaj jekh bari jag. Žal maj paše thaj dikhel ke vi o Janko thaj o Fardi khotej. E papinj našel lende thaj lel te bašol pe lende. - Dikhen romale, dikhen če šukar papinj avilas ande amari bar, phenel jekh romnji! 45

46 O Janko thaj o Fardi či pinžarde a papinja anglunes, numa pala kodo pinžarde a papinja. Vi o Janko thaj o Fardi vazde opre a papinja ando pengo brek, thaj inkrenas les paše pe pende. - Av dikh so arakhlem tuke, phenel o Fardi a papinjake. Cera majdur tele paša o paji pherdi parne papinja čidepe te pharažon lenge anre te arakhažon lenge bobokura. - Eta kadala si čiri famelija, phenel o Fardi a papinjake. - Lenca šaj trajis ande jekh than, phenel o Fardi a papinjake. E parne papinja daba dikhle ke avilas e papinj lende. Khatar e buth buči ande baraji-toreski bar e alatonca, keržilas baro thaj žuralo. E papinjan vorta trobulas len jekh zuralo murš, kon biri te lel sama pe lende thaj pe lenge cine bobokura. Pala jekh skurto vrama dikhle sa e papinja ke kado kaj avilas maškar lende, vov si o maj zuralo anda sa! - Sar san tu kade šukar thaj zuralo? Pušelas les jekh papinj, so vorta lesko phral sas. Vov sas o maj nasul paša leste kana našadeles ando veš. - Ašun! Ža kaj o baraji-tori, thaj ružisajve leske te šorel petute meso. Minžar kade šukar thaj zuralo avesa sar me. Gelas e papinj thaj ružisajlas e baraji-toreske te šorel pe leste o meso, kezdisardas e papinj te kovljol sa maj buth thaj sa maj but. Kana mišto šučilas pe leste o meso. Či birisardas te miškil pe duj-trin žes! Pala kodo gelas kaj e žurali papinj inke jokhvar te pušel! - Sostar xoxadanman mo? - Anda kodo te sičos, tena šudes tutar čire čače phrales šoha naka šoha! Tolmačime pe lovaricko šib, khatar O Erland Kalderas Nikolizsson kenjva Mure anglune paramiči. 46

47 Kurko 24-25: Kotor buča thaj kherutne alatura Tu sičos: Sar bušon unji buča kaj kerenpe lenca buči ande bar Sar bušon varesave alatura, thaj sar iskirinpe lengo anav Sičaripe 1 1. Kezdisar anglunes te dikhes po kipo, dikh so pinžares, thaj detut gindo sar bušon e alatura thaj e buča romanes. 2. Akanak dikh pale po kipo, thaj njomisar pe vorba pa kodo so kames te ašunes sar bušol. Sičaripe 2 iskirisar tele save si e kherutne alatura, thaj save si e štalovoske thaj palunes save alatura saj trajin avral intrego berš. Kherutni buči Bišav palpale jekh hangosko e-lil, kaj phenesa mange sar bušon e alatura, thaj so kamlanas tut te avel anda sa kadala alatura? Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 47

48 Paša o lil: Kurko Buča save šaj kerenpe lenca buči thaj kherutne alatura Njomisar pe kado texto vaj po baro kipo te šaj ašunes sar phenelpe pe lende. 48

49 Kurko 26-27: Kotor komputera Tu sičos: Sar bušon e buča ande jekh data So trobul jekha data, te šaj kerel buči Pe sostej e dati Sičaripe 1 1. Kezdisar anglunes te dikhes po kipo, dikh so pinžares, thaj detut gindo sar bušon e bajura. 2. Akanak dikh pale po kipo, thaj njomisar pe vorba pa kodo so kames te ašunes sar bušol. Sičaripe 2 Žinav akanak o lil, te hačares soj e data thaj sar kerel buči. Kherutni buči 1. Bišav palpale jekh -lil, thaj te iskiris so tobul tut te shaj keres korko tu čiri data anda sako kotor korko peske. 2. Bišav palpale jekh -lil, thaj te iskiris soske programura tobul tut te šos ande data te šaj kerel buči, kana kames te iskiris jekh lil. 3. Iskirisar soj mišto e datenca thaj so naj mišto. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 49

50 Paša o lil: Kurko Komputera (data) So si jekh data? Buth žene keren buči komputerenca, numa ke či žanen so si jekh data thaj sar žal. Khate me žumav te phenav tumenge so si ande jekh komputeri thaj sar kerel buči. Khade ando Svedo ame phenas Data numa e vorba komuteri maj hačardi si maškar majbuth rom pe intrego ljuma, anda kodo vi ame phenas komputeri ando kado texto. Anglunes musaj te phenav ke e komputera si opral avancirime aparato, e komputera keren buči pe 0 thaj pe 1, kado si ke sarso si pala jekhvardende avel avri jekh bokva vaj vareso jekh farba. Thaj te kerel o komputeri kado, musaj te kerel miljomura kombinaciji pe sekunda. Feri sar te phenas ame e datenge thaj e komuterenge romanes, vaj sar te phenas sa e bučange kaj si ande komutera? Ke amen pe kadala buča anava naj, de sa jekh zumavas! Ande komputera si ande buča save trobun te šaj kerel buči, kadala buča trobun: - Moderkort. E šerutni karča, kaj khetonazil sa e kaver buča ande jekh komuteri. Šaj bušol Šerutni-karča. - Disketter. Khate si kaj inkres e informacia, so trobuj ande komputera. - Šaj avel o Operativsystemet o programo so kerel te šaj žal o komputeri. - Thaj vi, te inkres ande e informacia so iskirisardan, thaj sa kade. - Kadala, disketter šaj aven vi sar traki kaj šon peande dati, thaj vi sar CD/DVD thaj vi sar hšrddisk shaj te phenelpe, sar jekh CD ploča, numa 100 maj butivar majbuth informacija resel opre, thaj ande ande data šonpe, von si ande kerde ando sastri, tena romunpe. - Minne (ram-minne). O minne si e komputerengi goži, khate e komputera samitin so thaj sar thaj kana te kerel. So maj buth goži si jekhe komuteres si so maj sigo kerel bući, kana si tut bare programura ande data. - Processor. O processor kerel kodo so o programo mangel khatar o komputeri. Romanes šaj phenelpe kodo kaj samitil avri soj sa e jekhenge thaj e nuli khatar e ploči, kaj si opre sa e informaciji. E oxto kombinaciji ande cifri si jekh bokva sar A. Te iskiripe trin bokvi, trobun 3 x 8 kombinaciji pe Tangentbord. Si e kočaka, kaj iskirinpe lenca. Romanes šaj phenelpe: kočakengimesalja. - Mus. Kado si o Šimijako, e šimijakosa biris te žas thaj te njomis pe kočaka, khote kaj kames. - Bildskärm. Romanes komputerengi televizija, vaj komputerengo-kipo. Kadalasa biris te dikhes o kipo pe komputera. - Grafikkort. E grafikkort žal khatar e šerutnikarča pe komputeresko-kipo. Šajke saj phenelpe kadala karčake sikajimaski-karča, vaj cirtajimaski-karča. - Ljudkort. O ljudkort, trobuj tut te šaj ašunes e hangura khatar jekh komputeri, O komputeri žal mišto vi bi e hangoski-karča. 50

51 - Modem/nätverk. Varekana e modemosa žasas po interneto, ažes aba majbuth o modem si hasnalime po telefaxo. Ande dati si nćtverk e nätverkesa biris te phandes tut khetane kavere datenca, thaj te avel tut Interneto. Šaj bušon romanes Modemo thaj internetosko than Sarso phendem, jekhe komputeres trobuj proramura thaj majbuth buča, te šaj žal jekh computeri. Jekh komputeri naj jekh buči, o komputeri si buth buča so si khetane phangle, butivar kana či žal jekh anda buča, atunči či žal khanči pe komputera. Njomisar po kipo te šaj ašunes pa buča. 51

52 Kurko 28-29: Kotor Školengo vezeripe Tu sičos: Te žanes savo čačipe tut si ando Svedo pala školako sičaripe. Sar thaj so kerde e gaže amenge ži ažes. Sičaripe 1 Kezdisar anglunes te ašunes po hango, khate ašunes jekh čačipe so si tut ando them Sičaripe 2 Ašun inke jokhvar pe o hango, thaj dikh po texto, thaj žinav vi tu pala o hango. Kherutni buči 1. Iskirisar jekh lil, thaj phen so gindisas ke mištoj? Sar avilov majfeder. 2. Iskirisar, sar gindis ke avla angle ande vrama. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 52

53 Paša o lil: Kurko Školengo vezeripe Zakonura pe šavorengo-inkeripe (šavorengo-samalinipe) thaj pe škola O swedicko šavorengo-samalinipe thaj škola inkrenpe pala (žan pala sar te phenelpe) jekh vezerickolil. Školako-sokaši thaj sičarimaske-gindura žal pe sako jekh škola. Paša kado si le časoskogindo thaj vi sičarimaske-gindura. Khetane kadale lilenge phenelpe "intregonethemeske vezericko-lil". Le vezericka-lila sikaven (vezetin) le komunenge thaj le školenge sar te avel o sičaripe ande školi, pala kado vezericko lil si len puterde vas te keren sar von gindin ke majferderi. Le komunen thaj le školen si puterdo drom pe lokalno (thanesko) kerimaskogindo, školakogindo thaj bučakogindura trubun te aven somaj-bare kači šaj. žinav majbuth pa kodo so si pa them, komuni thaj školi. Le themeske vezericka-lila školako-zakono (paragrafo), so si telešuto khatar le themeske-raj, inkrel ande sa le bare musajimata pe sako sogodicko škola. O zakono phenel pe sa le školi thaj pe šavorengoinkeripe sar te keren majfeder buči thaj karing te žan. žinav majbuth paj le nationalni vezericka-lila. O regeringo telešol o sičarimaskogindo. Sako jekh so kerel buči šavorenca anglaškolake berš thaj škola si lenge musaj te žan pala sičarimaskogindo (plano). Školake šinimata (uppgifter, sičarimata) thaj kodi ahor trubul te avel kerdo thaj telešuto pala sičarimaskogindo (plano). Sičarimaskogindura trubun mindikh te aven aktualni (khote, hamisle) ande buči. Anda baringiškola (gimnasieškola) telešol o regeringo (themeskevezera) pe sako programickogindo anda sako natsijonalno programo. žinav majbuth paj sičarimaskegindura pe anglaškola, pe ciniškola thaj pe barengiškola (gimnazija). O regeringo vi paj školakogindo (školakoinkeripe) parančolil ande škola. Školakogindo phenel sar te inkrelpe sako sičaripe vaj programo, anda sostej thaj sari kerdo. Školakogindo trubul te phenel žikaj o sičari reslas po agor a školako. žinav majbuth paj la dakošhibakosičaripe: Sičarimasko-plano... ande ciniškola. Sičarimasko-plano... ande gimnasija(barengiškola). 53

54 E komunalno buči E političarengo rajengo vasi ande komuna anda šavorengo-samalinipe thaj školi ande komuna. Andakodo trubul komunakomajbaro ande sako komuna te sikavel ande jekhe planosa (gindosa) savo lašipe si len pe šavorengo-samalinipe thaj školi, vi pe skorto (paše) thaj vi pe lungo dikhipe. žinav majbuth paj kado ande kommunalauppdraget. Anglaškoli thaj školi trubun te iskirin tele pengo gindo thaj pengo baripe (bararimaskokeripe) ande jekh bučakogindo (plano). E školi trubun vi te iskirin tele lokalno (thanesko) časoskogindo (plano). Dikhelpe sari thaj te trubula lišarelpe majfeder. 54

55 Kurko 30-31: Kotor romani kurltura thaj historia Tu sičos: Te žanes romani historia Khatar aven e rom, thaj save rom si. Sičaripe 1 Kezdisar anglunes te ašunes po hango, khate ašunes jekh historia Sičaripe 2 Ašun inke jokhvar pe historia, thaj dikh po texto, thaj žinav vi tu pala o hango. Kherutni buči 1. Iskirisar jekh lil, thaj phen so gindisas ke khatar si e rom? 2. Iskirisar, sar gindis ke avla angle ande vrama kana e rom haminape majbuth e gaženca. Kado trobuj te sičos, meg či kezdisa po kaver kotor 55

56 Romani kultura thaj historia Paša o lil: Kurko Ame e rom, mindik samas našade thaj na mišto inkerde ande kodola thema khatar nakhlam vaj kaj trajisardam. Sa e romen pa intrego ljuma, si len, jekh anav. O anav phenel amenge anda save rom von si. O anav šaj vi te phenel amenge sosa kadala rom kernas vaj šajke sosa von vi ži ažes keren buči. Phenelpe ke majbuth sar šovardeš dialektura si ande romani šib! Ande trin bare grupi rom save inke či xasarde pengi šib si: Lovara Kelderaša Arli/Romungri E Lovara varekana činenas thaj bičinenas e grasten, von sas so ažes phenelpe lenge biznis-men. Si rom kaj phenen ke e Lovarenge phenelpe Lovara, anda kodo ke lovasle sas, bute lovenge. Thaj šajke anda kodo si but rom kaj phenen penge Lovara ažes, te šaj aven len maj bari pačiv, karing e kaver rom. Numa, tena bistras, kana san Lovari. Trobul vi te vorbis sar jekh Lovari. E kelderašicko grupa rom, lengi buči sas e sastresa (xarkomasa). Kadi sas lengi expertizia. E rom kaj phenelpe lenge Arli thaj Romungri, von si anda balkan thaj anda Slavicko rig ande Evropa. E Kelderašicka rom thaj e Lovaricka, von birin te vorbin maškar pende mišto. Cera maj phares si te vorbin kadala duj grupi (Kelderaša thaj Lovara) e Arlienca thaj e Romungrenca. Numa, tena bistras ke sosko rom, san te san, musaj te delpe pačiv kodole romen. Kana vorbipe pa pačiv. E pačiv si e majbari kaj e rom. Ke tena naj tut pačiv, kaj e rom, atunči naj tut pači khatik. E romani kultura si jekh pe intrego ljuma. Ke naj kodo them vaj kodi najica kaj birisarde te inkren penge šib thaj penge tradiciji, sar e rom. Šaj den tumen gindo! Phenelpe ke e rom aven anda India, von (ame) avile avri anda India palpale berš palpale. Si buth teoriji sar thaj sostar e anglune rom mukle e India. Varesave phenen ke e rom sas bare marimaske manuš. Si kaver manuš kaj phenen ke e rom či kamle te len perdal e xoraxanenge veri, či kamle te keržon muslimanura. Atunči si vi kodola kaj phenen ke e rom sas jekh grupa manuš kaj žutinas e ketanen ando maripe, thaj ke kodola manuš kaj žutinas e ketanen avenas khatar godi, thaj von gele khetane tahj keržile rom. E rom kana gele avri anda India, von phirde them themestar vurdonenca thaj grastenca, kado sas kana sas len gras thaj vurdona, tena nas len atunči von phujatar sas te žan. 56

57 Buth žene či ašunde inke ke e rom sas sar robura (robijaša), robo si kana varekon kerel buči varekaske feri anda manro intrego žes bil intrego žes bil intrego žes bilovengo. Kado inkerdas panžšelaberš ande Romunia khatar o dešoštartošeltoberš ži po dešooxtotošeltothajeftavardešthajpanžtoberš Anda kadala rom save sas robura, von xasarde pengi romani šib,thaj ži ažes či vorbin romanes. Kodolen kaj sas bax tena peren sar robura, von gele majdur ande Evropa thaj vi ande Rusija. E anglune romen kaj dikhle e rašaja sas ando Greko berš Khate ando Swedo e romen dikhle anglunes sas ando berš E rom ando Swedo mindik sas marde thaj našade khatar e rai e themeske, megvi sas slobodno te mudarelpe e romen, bi te avel len krisi. E romen kećdisardas te avel pača ando Swedo ando berš 1965, feri khatar kadi vrama sas le romen čačipe te trajin ande khera maškar e gaže. Ažes aba desar 2000 berš si e romen minoritetnicko čačipe, kodo si ke vi e romen si sajekh čačipe sar vi e gažen... numa kado majbuth feri po papirošo si, de ande praktika inke či reslam khote. Desar phanglam amen (o Swedo)ando EvropakoKhetanipe, von dine e Swedos rekomendaciji/paragrafura sar o Swedo trobuj te inkenpe paša e rom. Desar kadi vrama o them musaji lenge te žutin e romen pe šib thaj pe kultura. Feri ke mindik si jekh feri. E gaže či keren anda ilo buči e romenca, von keren feri kači te sikavaven ando lil ke von kerde vareso r romenca. But bax thaj sastipe sa e romenge 57