Aravísur sungnar Ara Páli Kristinssyni fimmtugum 28. september 2010 Menningar- og minningarsjóður Mette Magnussen Reykjavík 2010
Höfundar Umsjón: Jóhannes B. Sigtryggsson og Kári Kaaber. Bók þessa má afrita með ýmsum hætti, svo sem með ljósritun, prentun, skönnun, hljóðritun, kvikmyndun, eða á annan sambærilegan hátt, að hluta eða í heild, enda sé það gert í fullu samráði við höfunda og með skriflegu leyfi þeirra. Hönnun forsíðu: Ritnefnd.
Efnisyfirlit Ágústa Þorbergsdóttir: Nýyrðið fagn...7 Eiríkur Rögnvaldsson: Ýmis...10 Gottskálk Þór Jensson: Latína norðursins...13 Guðni Olgeirsson: Nokkur minningarbrot frá degi íslenskrar tungu 1996 2009...19 Guðrún Kvaran: Viðbót við að hneigja upp á i...24 Guðvarður Már Gunnlaugsson: Austmaður...27 Hallgrímur J. Ámundason: Kaffiskattur á Jamtumbáðaholti...30 Hanna Óladóttir: Á þessum eftirsótta stað...33 Jóhannes B. Sigtryggsson: Samhljóma nýyrði í léttum dúr...35 Jón Hilmar Jónsson: Ágengt aðkomuorð: abstrakt í íslensku orðarými...36 Jónína Hafsteinsdóttir: Mýrarhús...41 Katrín Axelsdóttir: Fyrirsegjanleiki á fjalli...44 Kristján Árnason: Hver var Albert?...47 Kristján Eiríksson: Stolin af Sigurjóni...49 Magnús Snædal: Ráðherra...51 Margrét Jónsdóttir: Skakkvarinn og lífúður...53 Rósa Þorsteinsdóttir: Mikill á Velli...55 Sigrún Helgadóttir: Um íðorðið íðorð...56 Sigurður Konráðsson: Lýsingarorð, einkum merking þeirra og röð...60 Svanhildur Óskarsdóttir: Aprílgabb Málfarsmínútunnar...63 Svavar Sigmundsson: Um Ertu og Tortu og fleiri bæjanöfn...65 Sverrir Tómasson: Að vera góður til síns brúks daglegt, mælt mál liðinna tíma...68 Úlfar Bragason: Í Lauga...70 Veturliði G. Óskarsson: Alsala...72 Vésteinn Ólason: Minningabrot úr Flóa...75
Gottskálk Þór Jensson Latína norðursins Eitt af því sem íslenskt mál hefur verið kallað í gegnum tíðina er latína norðursins, enda felst í orðasambandinu hnyttin samlíking tveggja klassískra tungumála. Frú Vigdís Finnbogadóttir, fyrrverandi forseti, hefur til að mynda oft notað þetta í ræðum sínum, þegar hún vill leggja áherslu á mikilvægi íslenskunnar. Mig minnir að ég hafi fyrst heyrt þessu fleygt á miðjum 9. áratug síðustu aldar. Þá var ég að lesa latínu í Háskólanum, og var því viljugur að sjá hliðstæðuna við móðurmálið. Svo hugsaði ég ekki ýkja mikið um þetta þar til eftir doktorspróf í fræðunum að ég freistaði þess að skýra hreintungustefnu Arngríms lærða í Crymogæu (1609) sem yfirfærða latneska hreintungustefnu. Þá vildi ég vita hver hefði fyrstur kallað íslensku latínu norðursins og í hvaða samhengi, taldi vitneskjuna um það jafnvel geta orðið vatn á myllu kenningar minnar. Mér þótti koma til greina að þetta hefði gerst á tímum húmanistanna, þótt ég fyndi ekki nokkur dæmi um orðalagið frá þeim tíma og leitaði þó víða. Þá kom til greina að upphafsins væri að leita á 19. öldinni, í tengslum við skrif danskra fræðimanna, einkum Rasmusar Rasks, um mikilvægi íslenskrar tungu. Árið 2002 hringdi ég í Ástu Svavarsdóttur á Orðabók Háskólans og spurðist fyrir. Orðalagið var ekki skráð en Ásta var sammála mér að líklegast væri að leita uppruna þess, í merkingunni íslenska sem sameiginleg forntunga norðurálfu á 19. öld, hjá þeim höfundum sem þá leituðust við að upphefja þjóðtunguna. Ásta benti mér á bók Kjartans Ottóssonar, Íslenska málhreinsun: sögulegt yfirlit (Reykjavík, 1990), einkum kafla í þeirri bók sem heitir Tungan í straumi sjálfstæðisbaráttunnar. En þessi annars góða ábending leiddi ekki til neins. Síðar, á söguþinginu í Bonn 2003, spurði ég Kjartan beint að því hvort hann þekkti uppruna þessarar samlíkingar, en það sagðist hann ekki gera. Gunnlaugur Ingólfsson á Orðabókinni hafði líka bent mér á grein sem hann minnti að hefði birst í Arkiv för nordisk filologi snemma á 20. öld, eftir sænskan mann, en efni greinarinnar var íslenska sem alþjóðamál norðursins, og hvatti Svíinn til þess að hún væri þannig notuð. En mér tókst ekki að finna þessa grein. Ragnheiður Kristjánsdóttir sagnfræðingur benti mér á Aðalgeir Kristjánsson frænda sinn sem þekkti Fjölnismenn og 19. öldina vel og vissi ef til vill hvar finna mætti latínu norðursins. Ég talaði við Aðalgeir en hann vissi ekki hvaðan orðalagið var ættað. Benti mér þó á danska bókmenntafræðinginn Niels Matthias Petersen, eða N.M. Petersen, yngri samtímamann Rasks. Í ritgerð eftir N.M. Petersen, Det oldnordiske Sprog som Undervisningsgjenstand i de lærde Skoler, sem kom út í dagblaðinu Fædrelandet í tveimur hlutum 1. og 2. október 1845 (nr. 2005 og 2006), má lesa hugmyndir sem fara nærri inntakinu í latínu norðursins og þó. Þessi Dani leggur nefnilega til að rétt eins og byrjað sé á latínu í menntaskólum áður en kenndur er Rómaréttur og klassísk sagnfræði 13
mætti byrja á norræna fornmálinu, sem hann kallar oldnordisk, á sama skólastigi áður en kennd væri danska og sagnfræði föðurlandsins. Orðalagið Nordens latin virðist hvergi koma fyrir í ritum N.M. Petersens. Og heldur ekki ef leitað er í Arkiv for dansk literatur (http://adl.dk/), gríðarlega miklu ritmálssafni með verkum danskra höfunda, þ. á m. Grundtvigs, sem gerð hafa verið aðgengileg á netinu af Konungsbókhlöðunni og Hinu danska mál- og bókmenntafélagi. En Gunnlaugur Ingólfsson hætti ekki að brjóta heilann um vandamálið, því hartnær þremur árum síðar, 17. nóvember 2004, skrifaði hann mér óvænt frá Svíþjóð: Sæll vertu. Vona þú sért enn með þetta póstfang hvar sem þú ert. Ég er nú í Uppsölum. Heimir lektor Pálsson hefur eftir Þórarni Eldjárn að Strindberg hafi notað orðalagið latína norðursins. Ekki kunni Heimir að greina hvar þetta mundi vera hjá Strindberg. Þú gætir sent Þórarni skeyti og spurt hann frekar út í þetta - ef þú ert ekki orðinn þessu afhuga? Einar Már rithöfundur hafði eftir Jóhani Hendrik þetta orðalag,,latína Norðurlanda um íslensku. Ég spurði Jóhan hvaðan hann hefði þetta. Hann hélt hann hefði tekið þetta upp hjá sjálfum sér. Með bestu kveðju, Gunnlaugur Ingólfsson August Strindberg? Þegar ég gúglaði Nordens latin og Strindberg kom það á daginn að Þórarinn var ekki einn um þessa skoðun, fjöldi Svía virtist þekkja latínu norðursins og tengja hana við Strindberg. Svo ég lét verða af því að skrifa aðalritstjóra Strindbergverkefnisins, Per Stam, sem nú er að ljúka við heildarútgáfu á verkum meistarans í 72 bindum. Svar hans var svohljóðandi: Kära Gottskálk Jensson, jag har gjort en del sökningar i konkordanser och även i tre delar i Samlade Verk där man kunde misstänka att frasen "Nordens latin" om isländskan förekommer. Dock utan framgång. De ställen på nätet där man finner frasen sammankopplad med Strindberg ges aldrig någon källhänvisning eller längre citering. Jag tror att frasen har blivit tillskriven Strindberg vid något tillfälle och att uttalandet därefter levt sitt eget liv som citat av citat. Jag fann också ett svenskt belägg där frasens upphovsman sades vara Jorge Luis Borges. Anledningen till att man överhuvud taget kopplat samman Strindberg med positiva utsagor om isländskan är att han framför allt i ungdomen, men också längre fram i livet, hyllade det isländska språket. I en artikel från 1872 pläderade han för att man i Sverige skulle läsa fornisländska i skolorna istället för latin. Han använder i artikeln orden 'nordens fransmän' om svenskarna. Artikeln heter "Latin eller Svenska?" och återfinns omtryckt i Strindbergs Kulturhistoriska Studier (1881), Samlade Verk 7, red. Per Stam och Bo Bennich-Björkman, 2010. Även i Strindbergs språkvetenskapliga arbeten i slutet av livet framhålls isländskan, bl.a. i Modersmålets anor (1910), i Språkvetenskapliga Skrifter I, Samlade Verk 69, red. Camilla Kretz och Bo Ralph, 2009. I den skriften ingår bl.a. en lista på "Isländska ord att upptagas i nysvenskan". Så, jag tror att någon ursprungligen talat/skrivit om Strindbergs höga tanke om isländskan och kanske också använt frasen Nordens latin i sammanhanget och att någon åhörare/läsare därefter låtit Strindberg stå för uttrycket. Med vänliga hälsningar, Per Stam 14
Fyrst sjálfur Per Stam gat ekki fundið latínu norðursins hjá Strindberg var borin von að fylgja þessum þræði lengra. En Jorge Louis Borges? Ég leitaði áfram, og fann þá tilvísun á netinu sem Per Stam hafði áður rekist á. Þetta var grein í norðursænsku smáblaði, Vesterbottens Kuriren, í Umeå. Kúltúrskríbent blaðsins, Anders Sjögren, hafði skrifað ritdóm um þýðingu Lars Lönnroths á Njáls sögu, og byrjað á því að segja að Borges hefði kallað íslensku latínu norðursins, en án tilvísunar. Við enn frekari leit, fann ég loks kvæði eftir Íslandsvininn Jorge Louis Borges, sem hann orti um Ísland og birtist í ljóðabókinni El oro de los tigres (1972). Textarnir í þessari bók virðast vera frá árunum 1969 1972. Af einhverjum ástæðum hefur kvæðið, Til Íslands, ekki enn verið þýtt, svo ég ákvað að snara því sjálfur til gamans (þótt ég kunni álíka mikið í spænsku og Borges í íslensku): Til Íslands Af víðáttum hinnar fögru jarðar er hold mitt hafa lúið og þess skugga ert þú í senn fjarlægast og nánast, Ultima Thule, Ísland skipanna, hins harða kjalar og stöðuga róðurs, strengdra neta sjómannanna, þessa kynlega, kyrra síðdegisljóss, sem ógreinilegur himinninn úthellir í dögun, og vindsins, sem leitar horfinna segla víkinganna. Helga land, sem mundir fyrir Germaníu og varðveittir goðsagnir hennar, um hina öldnu í járnviði og úlfinn, og um farið, sem goðin óttuðust, smíðað úr nöglum hinna dauðu. Ísland, mig hefur lengi dreymt þig, frá þeim morgni, er faðir minn gaf þeim dreng, er ég var og tórir enn, útgáfu eina á Völsunga sögu, sem nú ræður í mitt hálfrökkur, með aðstoð seinvirkrar orðabókar. Þegar líkaminn þreytist á manni sínum, þegar eldurinn dofnar og verður að ösku, er gott að gefa sig að bóknámi, óendanlegu verkefni; ég hef ákveðið að læra tungumálið, þessa latínu norðursins, sem gerði strandhögg á steppum og höfum heillar heimsálfu, bergmálaði í Býsans og ómaði á ósnortnum ströndum Ameríku. Það mun ei takast, samt vænti ég tilfallandi ávinnings af viðleitni minni, síður en svo öruggra launa erfiðisins. Hið sama skynja þeir sem rannsaka 15
stjörnurnar og runur talnanna aðeins ástina, hina fávísu ást, Ísland. Ese latín del Norte. Þess má geta að Borges orti síðar og birti í Historia de la noche (1977) annað kvæði sem heitir einfaldlega Islandia og svipar dálítið til þessa kvæðis, og hefur verið þýtt tvisvar, af Sigrúnu Ástríði Eiríksdóttur og Matthíasi Johannessen. Borges var óhemju vinsæll höfundur á síðustu áratugum 20. aldar, og kann það að hafa nægt til útbreiðslu á latínu norðursins að hann notaði orðasambandið í kvæði sínu. Að minnsta kosti er líklegt að Jóhann Karl Spánarkonungur hafi verið undir áhrifum frá kvæðinu þegar hann mælti eftirfarandi í ræðu í kvöldverðarboði forseta Íslands, Vigdísar Finnbogadóttur, á Hótel sögu 5. júlí 1989: Án efa kemur andi sá er einkennir íslensku þjóðina best fram í þúsund ára sögu Alþingis, en það er hornsteinn þjóðar sem á sér djúpar lýðræðislegar rætur. Þjóðar þar sem ríkir fágætt stjórnmálalegt og þjóðfélagslegt jafnvægi. Þjóðar þar sem menntun er á háu stigi, þar sem fyrir hendi er einstakur áhugi og virðing fyrir menningu og þar sem varðveist hefur í öllum tærleika sínum tungumál er stundum hefur verið kallað latína norðursins. Þjóðar sem er annt um hefð sína og hefur varðveitt persónuleika sinn ósnortinn. (Mbl. 6. júlí 1989) En það er ljóst að Borges var ekki upphafsmaður þess að kalla íslensku latínu norðursins, því elsta dæmið sem ég hef enn getað fundið um þetta heiti kemur fyrir um áratug fyrr, í grein sem Pierre Naert, rannsóknardósent í Norðurlandamálum og almennum málvísindum við Háskólann í Lundi, skrifaði um setningarbyggingu í íslensku máli og birti í sænska tímaritinu Arkiv för nordisk filologi 76 (1961). Í blálok greinarinnar, á bls. 207, segir Naert: Om en så specifik konstruktion fanns i latinet eller grekiskan skulle den för länge sedan ha varit föremål för digra avhandlingar och den skulle vara framställd i varenda skolbok. Nordens latin har ännu inte visats den hedern. Men saken är inte värre än att den kan repareras. En það sem veldur mér óróa við þetta elsta dæmi, ef ég hef ekki lesið greinina rangt, er að hugtakið er hér notað án málalenginga, eins og höfundurinn geri ráð fyrir því að lesendur séu því vel kunnugir. Pierre Naert, sem mun hafa kallað sig Pétur Nar þegar hann var á Íslandi, var merkur málvísindamaður, og enn er vitnað til hans í vísindaritum, einkum fyrir kenningu um kákasískan uppruna Ainu-fólksins í Japan. Af ýmsum viðtölum, einkum í íslenskum dagblöðum, hef ég púslað saman eftirfarandi æviágripi: Pierre Naert fæddist í Albi (Tarn) í Suður-Frakklandi 29. maí 1916, kominn í móðurætt af Occitaníumönnum, sem tala sitt eigið mál, en í föðurætt frá Norður-Frakklandi, af flæmskum föður. Naert fékk bakkalárgráðu frá Sorbonne í París 1934 og lauk licénce-stigi í bókmenntum og germönskum málum þaðan 1936. Kennari hans var Alfred Jolivet, prófessor í germönskum og norrænum 16
málum, og mikill Íslandsvinur. Hann hafði verið á Íslandi 1931 í þeim erindum að læra íslensku, sem hann gerði á svo skömmum tíma að undrun vakti, og til að kynna sér íslenskar bókmenntir, sem hann ritaði um yfirlit í Mercure de France (1931). Veturinn 1932 33 hafði kona Jolivets, sem einnig var málfræðingur, verið á Íslandi sem franskur sendikennari við Háskóla Íslands. Því lá beint við að Pétur Nar færi til Íslands sumarið 1936 að loknu námi í París, þá aðeins tvítugur að aldri, að læra íslensku og ferðast um landið. Þegar hann hugðist halda heim á leið losnaði óvænt sendikennarastaðan í frönsku við Háskóla Íslands. Þá dreif hann sig út til Frakklands, giftist unnustu sinni, sem þá hafði nýlokið lögfræðiprófi, og kom svo aftur með eiginkonuna Denise Naert og dvaldist á Íslandi í eitt ár. Hann var staddur hér í september 1936, þegar Pourquoi pas? fórst með nánast allri sinni fjörutíu manna áhöfn, að meðtöldum Jean- Baptiste Charcot. Af því tilefni orti Grétar Fells kvæði sem Pétur Nar þýddi á frönsku og var prentað í tímaritinu Mercure de France. Raunar þýddi Naert fleiri íslensk kvæði eftir Einar Benediktsson, Hannes Hafstein, Jóhann Sigurjónsson, Matthías Jochumsson og Tómas Guðmundsson. Frægust er þýðing hans á ljóðabók hins síðastnefnda, Fagra veröld, sem út kom í París árið 1949. 1 Eftir Íslandsárið hélt Naert ásamt konu sinni til Svíþjóðar, þótt hann kæmi nokkrum sinnum aftur til Íslands og ynni þá í kaupavinnu, héldi útvarpserindi á íslensku og fyrirlestra við Háskólann um málvísindi. Naert varð doktor frá Háskólanum í Lundi 1947, og þar kenndi hann Norðurlandamál í mörg ár og stundaði rannsóknir, þar til 1962 að hann varð prófessor í Åbo (Turku) í Finnlandi. Pétur Nar þekkti marga Íslendinga og var ötull baráttumaður fyrir íslenskum málefnum. Til dæmis skrifaði hann grein í Sydsvenska dagbladet 20. október 1953 til stuðnings Íslendingum í handritamálinu við Dani. Pétur var góðvinur Halldórs Laxness. Hann stóð fyrir því árið 1962 að meira en 50 málvísindamenn á Norðurlöndum hvöttu sendinefndir landa sinna til UNESCO til þess að krefjast af alþjóðaþingi samtakana að gripið yrði til ráðstafana til þess að vernda tungumál sem ættu undir högg að sækja í Evrópu. Texti skjalsins var skrifaður af Pierre Naert og birtur undir titlinum Pour la défense des langues des minorités í tímaritinu Europa Ethnica (1962). Árið 1968 stofnaði hann svo alheimssamband til verndar minnihlutatungumálum. Reyndi sambandið að viðhalda þessum tungumálum m.a. með því að fá stjórnir hinna ýmsu landa til að láta kenna þau í skólum. Halldór Laxness var forseti þessa sambands um tíma, á meðan Pétur Nar var ritari þess. Halldór var valinn sérstaklega með tilliti til þess að hann væri tákn lítillar þjóðar sem hefði tekist að varðveita tungumál sitt um aldir. Denise Naert var einnig mikill Íslandsvinur, talaði íslensku reiprennandi og þýddi íslenskar bókmenntir, auk þess að kenna frönsku í útvarpi í Svíþjóð. Hún lést í Frakklandi síðla árs 1964. Pierre lést 1971 þegar hann hafði verið níu ár prófessor í Finnlandi og var minnst fyrir merkt framlag til málvísinda og evrópskrar málverndarstefnu. 1 Poèmes islandais, traduit de l'islandais par Pierre Naert. Paris: Éditions Émile-Paul, 1939. 17
Til þess hef ég rakið sögu mannsins að mér þótti hún áhugaverð og enn hef ég ekki fundið eldra dæmi um latínu norðursins á prenti en það sem Naert skrifaði í Arkiv för nordisk filologi árið 1961. Virðist sem orðalagið eigi einkum heima meðal rómanista sem tengjast Íslandi eða Norðurlandamálum, og hafa starfað í Svíþjóð. Ef ástæðan er ekki Pierre Naert, þá veit ég ekki hvað. 1 Í rómönskum málum eru hugtök eins og latin du Nord, latín del Norte og latino settentrionale ágætlega þekkt en vísa þá til latínu á norðurslóðum, sem geta verið allt eftir sjónarhorninu og tímabilinu Norður-Ítalía, England, eða Danmörk. Þannig má finna í ritum að Lívíus, Beda og Saxo hafi skrifað verk sín á latínu norðursins. Þangað til ég finn eldra dæmi en frá 1961 um latínu norðursins í merkingunni íslenska sem frumtunga Skandinavíu kýs ég að trúa því að hugtakið hafi verið fundið upp af frönskum germanistum sem töldu kennslu í íslensku vera jafn mikilvæga undirstöðu fyrir nám í Norðurlandamálum og latínu fyrir nám í rómönskum málum. 1 Í Morgunblaðinu 10. ágúst 1982, birtist viðtal við rúmenskan yfirdósent í germönskum málum við Háskólann í Búkarest, Munteanu Valériu, undir fyrirsögninni Íslenskan er latína norðursins. Í greininni kemur fram að Valériu var við nám í Svíþjóð og tók próf frá Uppsalaháskóla árið 1973. 18