Hlustið, góðu vinir, nú skal segja ykkur sögu

Hlustið, góðu vinir, nú skal segja ykkur sögu Greinargerð um Astrid Lindgren, barnabókmenntir og Emil í Kattholti Gerður Gautsdóttir og Þórunn Kjartansdóttir Lokaverkefni til B.Ed.-prófs Háskóli Íslands Menntavísindasvið

Hlustið, góðu vinir, nú skal segja ykkur sögu Greinargerð um Astrid Lindgren, barnabókmenntir og Emil í Kattholti Gerður Gautsdóttir 200789-2459 Þórunn Kjartansdóttir 240288-3389 Lokaverkefni til B.Ed.-prófs í grunnskólakennarafræði Leiðsögukennari: Þórður Helgason Kennaradeild Menntavísindasvið Háskóla Íslands Júní 2013

Hlustið, góðu vinir, nú skal segja ykkur sögu Ritgerð þessi er 10 eininga lokaverkefni til B.Ed.-prófs við Kennaradeild, Menntavísindasviði Háskóla Íslands. 2013 Gerður Gautsdóttir og Þórunn Kjartansdóttir Ritgerðina má ekki afrita nema með leyfi höfunda. Prentun: Bóksala Menntavísindasviðs Reykjavík, Ísland 2013

Ágrip Óhætt er að segja að Astrid Lindgren sé einn af þekktustu barnabókahöfundum sem uppi hefur verið. Bækur hennar urðu fljótt vinsælar og eru það enn í dag. Lokaverkefni höfunda skiptist í greinargerð og kennsluverkefni. Viðfangsefni greinargerðarinnar er þríþætt. Fyrst er meðal sagt frá sænska rithöfundinum Astrid Lindgren, ævi hennar og verkum og þeim áhrifum sem hún hafði bæði á barnabókmenntir og samfélagið. Síðan er fjallað um barnabókmenntir og gildi þess að nota þær í skólastarfi. Að lokum eru sögur Astridar um Emil í Kattholti kynntar og helstu einkenni bókanna rædd. Höfundar lokaverkefnisins veltu fyrir sér hvort hægt væri að nota bækurnar um Emil í Kattholti í kennslu yngri nemenda og reyndist svo vera. Höfundar lásu sér til um Astrid Lindgren ásamt því að lesa bækur hennar um Emil í Kattholti. Einnig öfluðu þeir sér upplýsinga um barnabókmenntir og myndskreytingar þeirra. Í kennsluverkefninu eru sautján verkefni sem skiptast að mestu leyti eftir köflum bókanna. Þau reyna meðal annars á ritun, stafsetningu, lestur og fínhreyfingar ásamt því að auka orðaforða. Einnig reyna þau á samlagningu og frádrátt. Nemendur vinna ýmist einir eða í hópum. Höfundar ráku sig á að bækurnar eru heldur langar og því fer töluverður tími í lestur fyrir bekkinn. Einnig er ólíklegt að margir nemendur geti lesið bækurnar eða hluta þeirra sjálfstætt vegna ungs aldurs. Kennarar yngri nemenda geta notað kennsluverkefnið að hluta til eða í heild sinni í kennslu. 3

Efnisyfirlit Ágrip... 3 Efnisyfirlit... 4 Formáli... 5 1 Inngangur... 7 2 Astrid Lindgren... 9 2.1 Uppvaxtarár... 9 2.2 Fullorðinsár... 11 2.3 Áhrifavaldar að skrifum Astridar... 13 2.4 Upphafið... 14 2.5 Vinsældir... 15 2.6 Opinber persóna... 16 2.7 Rithöfundurinn og einkenni bókanna... 17 2.8 Áhrif... 20 3 Saga barnabóka á Vesturlöndum og breytingin sem varð... 22 3.1 Sérkenni og skilgreining barnabókmennta... 24 3.2 Rödd sögumanns... 25 3.3 Myndskreytingar og myndabækur barnabókmennta... 28 3.4 Notkun barnabóka í skólastarfi... 30 4 Emil í Kattholti... 33 4.1 Hvernig bókin kom til og fyrirmynd... 33 4.2 Persónur bókanna... 35 4.3 Fjörkálfurinn Emil... 38 4.4 Emil til Ameríku... 39 4.5 Hetjan Emil... 40 4.6 Uppbygging bókanna... 41 4.7 Myndskreytingar bókanna og kvikmyndir... 45 5 Kynning á kennsluverkefni... 46 6 Lokaorð... 48 7 Heimildaskrá... 49 7.1 Kennsluverkefni... 52 8 Kennsluverkefni... 53 4

Formáli Þessi ritgerð er skrifuð sem 10 eininga lokaverkefni til B.Ed.-prófs við Kennaradeild Menntavísindasviðs Háskóla Íslands vormisserið 2013. Höfundar hennar sérhæfðu sig í kennslu yngri barna í grunnskóla ásamt því að annar þeirra sérhæfði sig í íslensku og hinn í dönsku. Hugmyndina að því að skrifa um Astrid Lindgren fékk annar höfundur lokaverkefnisins þegar hann var í skiptinámi í Uppsölum í Svíþjóð. Hann stundaði þar sænskunám og í einum kennslutímanum var fjallað um þennan merka rithöfund. Báðir höfundar verkefnisins þekkja vel til verka Astridar frá sínum yngri árum og finnst því tilvalið að nota svo skemmtilegar og góðar bækur í kennslu. Í sameiningu var ákveðið að vinna kennsluverkefni út frá bókum Astridar um Emil í Kattholti. Heimildaskrá verkefnisins er tvískipt. Fyrri hluti hennar á við um greinargerðina og sá síðari um kennsluverkefnið. Í kennsluverkefninu eru margar myndir sem höfundar sóttu af síðum á veraldarvefnum. Þeirra er þó ekki getið í heimildaskrá vegna fjölda síðna. Myndirnar eru til dæmis teknar af heimasíðu um Astrid Lindgren (www.astridlindgren.se) og af upplýsingasíðu um Svíþjóð (www.sweden.se). Lokaverkefnið var unnið undir handleiðslu leiðbeinandans Þórðar Helgasonar, dósents í íslensku við Menntavísindasvið Háskóla Íslands. Höfundar verkefnisins vilja þakka honum kærlega fyrir hjálpina og leiðsögnina við vinnu þess. Einnig vilja þeir þakka foreldrum sínum fyrir ómetanlega hjálp í náminu og gagnrýnan yfirlestur verkefnisins. Þetta lokaverkefni er samið af okkur undirrituðum. Við höfum kynnt okkur Siðareglur Háskóla Íslands (2003, 7. nóvember, http://www.hi.is/is/skolinn /sidareglur) og fylgt þeim samkvæmt bestu vitund. Við vísum til alls efnis sem við höfum sótt til annarra eða fyrri eigin verka, hvort sem um er að ræða ábendingar, myndir, efni eða orðalag. Við þökkum öllum sem lagt hafa okkur lið með einum eða öðrum hætti en berum sjálfar ábyrgð á því sem missagt kann að vera. Þetta staðfestum við með undirskrift okkar. 5

Reykjavík,. 20 6

1 Inngangur Löngum hafa menn sótt sér fróðleik og skemmtun í bækur. Með lestri góðrar bókar er hægt að gleyma stað og stund á meðan dvalið er í bókaheiminum. Bækur standa alltaf fyrir sínu og hafa gert í gegnum árin þrátt fyrir tækniþróun. Flest börn hafa gaman af því að hlusta á lestur góðra bóka eða lesa sjálf. Margar eldri barnabækur halda gildi sínu enn í dag eins og bækurnar þrjár um Emil í Kattholti. Góðar barnabækur þurfa að vera gæddar ákveðnum eiginleikum eigi þær að hljóta hljómgrunn. Gott er til dæmis að þær séu einfaldar, skýrar og hafi fallegar myndir. Ekki skemmir fyrir að þær einkennist af kímni og flytji hollan boðskap. Astrid Lindgren er sá sænski rithöfundur sem er einna mest þekktur í heiminum. Á ferli sínum skrifaði Astrid góðar bækur með skemmtilegum persónum. Barnabækur hennar hafa alla þá eiginleika sem nefndir eru hér að ofan. Astrid skrifaði sérstaklega fyrir börn án þess þó að bækurnar væru skrifaðar á smábarnamáli. Hún notar oft erfið orð en lætur þá sögumann spyrja lesanda beint hvað þau þýða áður en hann útskýrir orðin. Kímnigáfa Astridar sést í bókum hennar og oftar en ekki er hægt að brosa og hlæja við lestur þeirra. Bækur Astridar fela gjarnan í sér boðskap án þess þó að þær verði bókstaflega leiðinlegar en það á gjarnan við um þá rithöfunda sem rembast við að skrifa bækur með boðskap. Fyrsta barnabókin kom út um miðja 18. öld og síðan þá hefur þróun barnabókmennta verið töluverð. Hlutverk bókanna hefur breyst frá því að vera uppeldistæki í að vera meira til skemmtunar og afþreyingar. Barnabókum er yfirleitt skipt í mismunandi flokka eftir inntaki þeirra og einkennum. Bækurnar geta verið myndabækur eða myndskreyttar og skipta myndirnar mismiklu máli fyrir söguna. Gott er að nota góðar barnabækur, sem hafa myndir, í kennslu yngri barna. Þær hvetja gjarnan börn til lesturs og stuðla að vitsmuna-, félags- og tilfinningaþroska þeirra. Hægt er að vinna með barnabækur í kennslu á marga vegu og ættu kennarar að nýta sér það. Flestir þekkja til bóka Astridar Lindgren um Emil í Kattholti. Emil býr á samnefndum bæ með fjölskyldu sinni og dýrum. Hann er mikill fjörkálfur sem framkvæmir hugdettur sínar án þess að hugsa þær til enda. Það kemur Emil oft í koll því þó hann meini vel þá hafa verknaðir hans oft ófyrirsjáanlegar afleiðingar. 7

Endurtekin skammarstrik drengsins reyna mjög á þolgæði föður hans sem er frekar skapbráður. Boðskapur sögunnar er í og með sá að það sé í lagi að börn geri skammarstrik á leið sinni til þroska enda eru það viðtekin sannindi að menn læri mest af mistökum sínum. Eins og fram kemur í lok síðustu bókarinnar verður Emil mektarmaður í sveitinni, nefnilega oddviti. Boðskapur sögunnar er jafnframt lífsgleði og óður til hins skemmtilega í lífinu enda þarf ekki allt að vera slétt og fellt. Astrid var þeirrar skoðunar að uppeldi barna ætti að einkennast af friði, frelsi, kærleika og umhyggju. Fyrst og fremst á lesandinn þó að hafa gaman af bókum hennar og frásagnargáfa Astridar sér svo sannarlega til þess. Viðfangsefni þessa lokaverkefnis er meðal annars kennsluverkefni út frá bókunum um Emil í Kattholti. Kennsluverkefnið skiptist í sautján verkefni sem ætluð eru nemendum í 2. og 3. bekk grunnskóla. Hægt er að vinna verkefnin ein og sér eða taka þau öll fyrir. Helst er unnið með íslensku en einnig koma fyrir verkefni í stærðfræði, smíði og heimilisfræði. 8

2 Astrid Lindgren 2.1 Uppvaxtarár Astrid Anna Emilia Ericsson fæddist þann 14. nóvember árið 1907 í Smálöndunum í Svíþjóð. Hún var annað barn foreldra sinna, þeirra Samuels August og Hönnu sem fyrir áttu soninn Gunnar. Árið sem Astrid fæddist höfðu Samuel August og Hanna verið gift í tvö ár en faðir hennar hafði haft augastað á móður hennar í langan tíma (Strömstedt, 2007, bls. 86). Fjölskyldan bjó á bænum Näs sem liggur rétt fyrir utan Vimmerby. Þar hafði Samuel August búið um tólf ára skeið eða síðan faðir hans, Samuel Johan Eriksson, eignaðist jörðina (Lindgren, 1999, bls. 14-15). Árið 1911 fæddist dóttirin Stina og fimm árum síðar urðu dæturnar þrjár þegar Ingegerd kom í heiminn. Ásamt fjölskyldunni bjuggu vinnumenn og vinnukonur á bænum sem unnu heimilisstörf og störf tengd búskapnum. Systkinin þurftu einnig, frá unga aldri, að hjálpa til við hin ýmsu störf. Þau upplifðu ýmislegt, til dæmis vonleysi heimilislausra og fátækra, fæðingu og dauða dýra ásamt grófu og klúru orðbragði vinnufólks (Metcalf, 1995, bls. xiii og 55). Þrátt fyrir þetta einkenndist æska barnanna af öryggi og frelsi sem Astrid telur hafa verið lykilinn að hamingju þeirra í barnæsku (Strömstedt, 2007, bls. 30). Öryggið stafaði meðal annars af því að foreldrum hennar þótti mjög vænt hvoru um annað og börnin gátu alltaf leitað til þeirra eða annarra í fjölskyldunni. Hvað varðar frelsið þá var það að miklu leyti vegna þess að þeir fullorðnu höfðu ekki tíma til þess að skipta sér of mikið af börnunum. Þau gátu þannig leikið sér tímunum saman þegar ekki þurfti að hjálpa til við búskapinn. Það kom fyrir að börnin misstu úr máltíð eða að fötin þeirra óhreinkuðust eða rifnuðu eftir útiveru en Hanna móðir þeirra hafði litlar áhyggjur af því (Lindgren, 1999, bls. 41-42; Törnqvist, 1998/1999, bls. 10). Þegar Astrid varð fullorðin lýsti hún sjálf bernskuheimili sínu sem sannkallaðri paradís frjálsræðisins. Þessi paradís var alla tíð viðmiðun hennar og fyrirmynd hvað varðar það hvernig lífi börn ættu rétt á að lifa. Börn þurfa fyrst og fremst virðingu og samveru við sína nánustu í staðinn fyrir leikföng, sælgæti og dýra hluti (Silja Aðalsteinsdóttir, 2002, bls. 109). Á bænum Näs og þar í kring var nóg af börnum og því var alltaf hægt að finna sér einhvern leikfélaga. Leikið var á hinum ýmsu stöðum í sveitinni, bæði innandyra og 9

úti. Leyfilegt var að leika sér um allt húsið nema í stofunni. Þegar börnin voru úti voru þau til að mynda við ána, úti á engi og í kringum útihúsin (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 224). Þau hoppuðu af heysátum og viðarköstum, bjuggu til undirgöng í spænishaug og klifruðu eins og apar á húsþökum og í trjám. Astrid minntist þess síðar að þau hefðu skemmt sér konunglega og að henni fyndist það skrítið að þau hefðu ekki farið sér að voða (Lindgren, 1999, bls. 41; Strömstedt, 2007, bls. 122-123). Við tólf eða þrettán ára aldurinn áttaði Astrid sig á því að hún gæti ekki lengur leikið sér eins og hún lýsir því sjálf: Jag minns hur fruktansvärt det var när man kom underfund med att man inte kunde leka längre. Jag minns det så tydligt. Prästens dotterdotter lekte vi alltid med när hon kom till Näs på ferierna. Men en sommardag när hon kom och vi skulle börja leka i vanlig ordning, så upptäckte vi plötsligt att vi inte kunde leka längre. Det gick bara inte. Det kändes fånigt och sorgligt, för vad skulle vi göra när vi inte kunde leka? Vi var väl tolv eller tretton då och då var barndomen slut (Strömstedt, 2007, bls. 187). Astrid hafði þó frá unga aldri gaman af lestri bóka. Þegar hún byrjaði í gagnfræðiskóla við tíu ára aldur gat hún loksins nálgast og fengið lánaðar bækur á skólabókasafninu. Eins og þekktist á þessum tíma átti fólk ekki margar bækur, hvort sem það var vinnufólk eða bændur. Astrid las heilu bókaflokkana, sígildar bókmenntir, sögulegar skáldsögur, frásagnir af sænskum stórmennum og stelpubækur (Lindgren, 1999, bls. 81-82). Í skólanum stóð Astrid sig vel og besta fagið hennar var sænska. Sænskukennari Astridar tók eftir ritunarhæfileikum hennar og hvatti hana til að skrifa (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 54). Ritgerðir Astridar voru mjög oft lesnar upp í bekknum og ein af þeim, Livet på vår gård, var birt í Wimmerby Tidning þegar hún var þrettán ára. Skólafélagar Astridar byrjuðu að kalla hana Selmu Lagerlöf Vimmerby eftir birtinguna en Selma var einn af frægustu rithöfundum Svíþjóðar. Hún fæddist árið 1858 og lést árið 1940. Þegar Selma var 51 árs var hún fyrst kvenna til að hljóta Nóbelsverðlaunin og var það fyrir frjótt ímyndunarafl, hugsjónastefnu og andlega skynjun en þau atriði einkenndu skrif hennar (Edström, 1991, bls. 12 og 143; Nobel Media AB, 2013a; Nobel Media AB, 2013b). 10

Í kjölfar þess að skólafélagar Astridar kölluðu hana Selmu Lagerlöf ákvað hún að verða aldrei rithöfundur (Strömstedt, 2007, bls. 181). Við sextán ára aldur tók Astrid framhaldsskólapróf þar sem hún stóð sig mjög vel. Ritunarhæfileikar hennar spurðust út í bænum og í kjölfarið var Astrid boðin vinna í Wimmerby Tidning þar sem hún vann í tvö ár. Þar átti hún að prófarkalesa, skrifa stuttar skýrslur og athugasemdir sem tengdust bæjarlífinu (Strömstedt, 2007, bls. 194). Unglingsárin voru Astrid erfið því henni þótti ólíklegt að nokkur yrði ástfanginn af sér og að hún yrði aldrei ástfangin af neinum. Astrid átti þó marga vini í Vimmerby og henni fannst gaman að dansa með þeim. Hún hafði ekki áhuga á því að sitja heima og vera góð bóndadóttir. Sautján ára klippti Astrid hárið á sér stutt sem þekktist ekki meðal stúlkna í sveitinni á þessum árum. Eftir að Astrid tjáði föður sínum þetta sagði hann að það væri best að hún kæmi ekki heim. Það gerði Astrid þó auðvitað að lokum. Hún vakti athygli vegfarenda og í fyrsta sinn fannst Astrid hún ekki vera óaðlaðandi og ómerkileg (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 58; Strömstedt, 2007, bls. 191). Ekki leið á löngu þar til Astrid varð aftur umtalsefni í bænum þar sem hún varð ófrísk ári seinna. Faðirinn var 49 ára yfirritstjóri Wimmerby Tidning (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 74). Astrid vildi ekkert með hann hafa og ákvað að flytja úr bænum og til Stokkhólms. Þar lærði hún hrað- og vélritun, fann sér herbergi til leigu og kom sér fyrir í höfuðborginni. Þegar leið að fæðingu ákvað hún að fara til Kaupmannahafnar til þess að eiga barnið. Ástæðan fyrir för hennar þangað var sú að þar þurftu mæður ekki að taka faðerni barnsins fram. Astrid neyddist til að skilja barnið eftir hjá fósturfjölskyldu vegna þess að hún hafði hvorki aðstæður né fjármagn til að sjá fyrir þeim báðum. Drengurinn, sem fékk nafnið Lars og var kallaður Lasse, var í góðri umsjón fósturfjölskyldunnar. Við tók erfiður tími hjá Astrid í Stokkhólmi því hún var mjög fátæk, þjáðist af heimþrá en allra mest saknaði hún Lars (Strömstedt, 2007, bls. 203-206). 2.2 Fullorðinsár Árið 1927 sótti Astrid um vinnu hjá bóksalamiðstöð í Svíþjóð eftir að hún lauk við námið í hrað- og vélritun og var hún ráðin þrátt fyrir ungan aldur. Við hvert tækifæri sem gafst fór Astrid til Kaupmannahafnar að heimsækja son sinn (Strömstedt, 2007, 11

bls. 209). Það tók langan tíma og kostaði sitt en var þó þess virði. Eftir eina af ferðum hennar þangað var hún rekin vegna þess að hún fór fyrr úr vinnunni og mætti of seint án þess að láta vita. Stuttu síðar var Astrid ráðin sem ritari hjá Konunglega bílaklúbbnum. Þar kynntist hún Sture Lindgren sem var yfirmaður hennar. Þau giftu sig árið 1931 og þremur árum síðar fæddist þeim hjónum dóttirin Karin. Astrid varð heimavinnandi húsmóðir en af og til tók hún að sér lítil verkefni til þess að drýgja tekjur heimilisins (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 84 og 94). Astrid naut þess mjög að vera heima með börnum sínum og Lars, sonur hennar, komst svo að orði: Hon var inte en sån där mamma som satt stilla i parken på en bänk och tittade på sina lekande barn. Hon ville leka själv och jag misstänker att hon tyckte det var minst lika roligt som jag! När jag blev äldre var jag stolt över att ha en mamma som mina klasskompisar gapade av häpnad inför (Strömstedt, 2007, bls. 221). Lars gegndi herþjónustu eftir stúdentspróf og menntaði sig síðan sem verkfræðing. Hann giftist tvívegis og eignaðist samtals þrjú börn. Lars stofnaði hlutafélagið Tre Lindgren sem annaðist réttindi Astridar á sviði leikhúsa, sjónvarps og kvikmynda. Árið 1986 lést Lars úr krabbameini og reyndist það móður hans mjög þungbært. Astrid tók svo til orða að það væri gegn lögmáli náttúrunnar að börn létust á undan foreldrum sínum (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 92). Karin, dóttir Astridar, varð þýðandi og hefur hún þýtt fjölda bóka úr dönsku, ensku, frönsku, norsku og þýsku yfir á sænsku. Hún lauk einnig cand.phil. prófi í tungumála- og bókmenntasögu. Astrid lét Karin hafa barnabækur til að þýða og voru það meðal fyrstu verkefna hennar. Karin giftist árið 1958 og eignaðist fjögur börn (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 106). Frá árinu 1940 til dauðadags gegndi Sture starfi framkvæmdastjóra hjá félagi bifreiðaeigenda í Svíþjóð. Vegna vinnu sinnar þurfti hann að ferðast mikið um Evrópu og fór Astrid stundum með honum. Sture lést eftir margra ára veikindi og var þá aðeins 54 ára. Eftir lát hans giftist Astrid ekki aftur og bjó hún því ein þegar Karin flutti að heiman. Astrid lýsti síðar hjónabandi sínu sem hamingjusömu en sagðist þó aldrei hafa verið ástfangin. Hún bætti því við að hún elskaði börn alltaf meira en menn (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 94; Strömstedt, 2007, bls. 12

326). Bæði á meðan Sture lifði og eftir lát hans fór Astrid oft í sumarhús fjölskyldunnar í Furusundi sem er nálægt Stokkhólmi. Þar naut hún sín mjög með ættingjum og á efri árum varði hún sífellt meiri tíma þar (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 118). Þegar Astrid og systkini hennar voru lítil sáu þau foreldra sína oft láta vel hvort að öðru. Á þessum tíma var fremur fátítt að bændur í Smálöndunum sýndu þær tilfinningar sem Samuel August sýndi konu sinni Hönnu. Hann var yfir sig ástfanginn af henni alla tíð og þegar hún lést vissi Samuel August að hann myndi hitta hana á ný. Samuel August lést á elliheimili 94 ára að aldri (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 34 og 41). Astrid talaði mjög vel um föður sinn og um það hversu tómlegt væri á jörðinni eftir fráfall svo elskulegrar manneskju. Gunnar, bróðir Astridar, tók við búinu á Näs. Hann varð einnig þingmaður ásamt því að skrifa annála um stjórnmálalífið í Svíþjóð á kaldhæðnislegan og hnyttinn hátt. Stina og Ingegerd urðu báðar blaðakonur og Stina varð einnig þýðandi. Það var því ekki að ástæðulausu sem faðir þeirra sagði að hann ætti skrítin börn sem öllu ynnu með orð á einn eða annan hátt. Hann áttaði sig ekki á því hvernig fjölskylda það eiginlega væri (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 64; Strömstedt, 2007, bls. 59). Astrid skrifaði fram á gamalsaldur og varð þekkt í öllum heiminum. Níræðis afmælisdagur Astridar var haldinn hátíðlegur í Svíþjóð en sjálf tók hún þó ekki þátt. Á þeim tíma var hún orðin lúin og eyddi því afmælisdeginum með fjölskyldunni. Astrid fékk ótal blóm, póstkort og gjafir frá aðdáendum sínum hvaðanæva úr heiminum. Yfir þessu öllu saman varð hún mjög hrærð en jafnframt glöð. Fimm árum síðar lést Astrid á heimili sínu í Stokkhólmi. Fréttirnar af andláti hennar voru ekki lengi að berast um heim allan (Strömstedt, 2007, bls. 392-393 og 399). 2.3 Áhrifavaldar að skrifum Astridar Á æskuheimili Astridar var hvorki sjónvarp né útvarp. Heimilisfólk sat því oft við eldhúsborðið á kvöldin þar sem börnin lærðu heima og aðrir löguðu skó og stoppuðu í sokka. Mikið var spjallað, sögur voru sagðar og heimilisfólk naut samvista hvert við annað. Ida Ingström, föðuramma Astridar, bjó með fjölskyldunni á bænum Näs. Hún hafði góða frásagnarhæfileika eins og þekktist í ætt hennar. Ida sagði 13

börnunum ýmsar sögur og að beiðni þeirra voru það oft hræðilegar sögur um glæpamenn, drauga og morðingja. Sonur hennar, Samuel August, var einnig góður sögumaður og hafði gaman af því að segja frá. Hann var minnugur og gat sagt frá barnæsku og unglingsárum sínum í smáatriðum. Samuel August mundi vel eftir umhverfinu, aðstæðum og fólki (Strömstedt, 2007, bls. 58 og 71). Þegar Astrid var fimm ára las dóttir vinnukonu á bænum Näs sögur fyrir hana sem ætlaðar voru börnum. Astrid varð strax hugfangin og fékk mikinn áhuga á barnabókum. Þetta átti eftir að hafa áhrif á hana síðar meir sem rithöfund. Eins og áður hefur verið nefnt hafði Astrid frá unga aldri ritunarhæfileika og sást það vel í ritgerðum hennar (Lindgren, 1999, bls. 79-80). 2.4 Upphafið Astrid byrjaði ekki að skrifa fyrir alvöru fyrr en hún var 37 ára gömul. Var það líklegast vegna þess að samnemendur hennar líktu henni við Selmu Lagerlöf og Astrid líkaði það ekki eins og áður hefur komið fram. Hún ákvað á þessum tíma að hún skyldi aldrei verða rithöfundur. Það átti þó eftir að breytast og Astrid segir sjálf að hún hafi byrjað að skrifa fyrir tilviljun. Árið 1944 snjóaði mikið í Stokkhólmi og Astrid rann í hálkunni. Hún tognaði illa á fæti og var rúmliggjandi um tíma. Astrid leiddist og til að hafa eitthvað fyrir stafni datt henni í hug að vélrita frásögnina um Línu Langsokk sem hún hafði áður sagt dóttur sinni þegar sú stutta hafði verið veik (Strömstedt, 2007, bls. 181, 226 og 229). Astrid ákvað að senda handritið til bókaforlagsins Bonniers og freista þess að fá það gefið út. Hún fékk neitun þaðan á þeim forsendum að sögupersónan Lína væri ekki eins og stúlkur ættu að vera á þeim tíma. Lína var til dæmis óvenjulega sterk, sjálfstæð og óhrædd við að segja skoðanir sínar. Sama ár tók Astrid þátt í keppni sem forlagið Rabén og Sjögren stóð fyrir. Hún hlaut önnur verðlaun fyrir bókina Britt-Mari lättar sitt hjärta. Árið eftir tók Astrid þátt í annarri keppni hjá sama forlagi með Línu Langsokk. Í þetta sinn var persónunni Línu mun betur tekið og lenti Astrid í fyrsta sæti (Strömstedt, 2007, bls. 241-242, 251 og 256). Þegar Astrid tók þátt í keppnunum tveimur var forlagið Rabén og Sjögren nýtekið til starfa og átti í fjárhagslegum erfiðleikum. Ásamt því að hafa sent inn Línu Langsokk í síðari keppnina tók Astrid einnig þátt með söguna Börnin í Ólátagarði. 14

Forlagið keypti síðarnefndu söguna þrátt fyrir að hún hafi ekki unnið til verðlauna. Bækurnar um Línu Langsokk og Börnin í Ólátagarði urðu vendipunktur í starfsemi félagsins. Lína Langsokkur átti eftir að verða þýdd á um 50 tungumál og ná besta árangri meðal sænskra barnabóka. Næstu 25 árin starfaði Astrid hjá Rabén og Sjögren sem barnabókaritstjóri og höfundur fjölda barnabóka (Fischer-Nielsen, 1998, bls. 47-48; Strömstedt, 2007, bls. 249). 2.5 Vinsældir Bækur Astridar eru 117 talsins en auk þess skrifaði hún ýmis önnur verk, eins og vísur og handrit að leikritum og bíómyndum (Saltkråkan AB, e.d., a). Þekktustu bækur Astridar ásamt Línu Langsokk og Börnunum í Ólátagarði eru Bróðir minn Ljónshjarta, Ronja Ræningjadóttir, Kalli á þakinu og Emil í Kattholti. Bækur Astridar eru þær mest þýddu meðal sænskra höfunda og hafa verið gefnar út í mörgum löndum. Til að átta sig á fjölda bóka Astridar í heiminum væri hægt að leggja bækurnar í þrefalda röð í kringum jörðina eða setja saman 175 Eiffelturna. Í mörg ár hafa bækur hennar verið mikið lánaðar af bókasöfnum og fylla þær jafnframt margar hillur (Hagerfors, 2002, bls. 96 og 102; Strömstedt, 2007, bls. 290). 31 kvikmynd hefur verið gerð eftir bókum Astridar ásamt sjónvarpsþáttum og leikritum (Saltkråkan AB, e.d., a). Börn í Svíþjóð alast upp við kvikmyndirnar eftir bókum Astridar sem eru jafnvinsælar í dag og þær voru áður fyrr. Í fyrstu seldi Astrid leikstjórum réttindi til þess að gera kvikmyndir eftir bókum sínum. Þegar Lína Langsokkur var mynduð árið 1949 var Astrid ekki sátt við hvernig að kvikmyndinni var staðið. Til að mynda átti 26 ára stúlka að leika Línu. Eftir þetta tók Astrid þá ákvörðun að taka meiri þátt í gerð kvikmynda eftir bókum sínum. Hún skrifaði meðal annars handritin og texta við lög (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 178 og 184). Í bókum Astridar má oft finna vísur sem einkum eru ætlaðar til söngs. Vísurnar tilheyra þeim mest sungnu og lesnu í Svíþjóð. Við hver skólaslit, í grunnskólum Svíþjóðar, er vísan Jag gör så att blommorna blommar sungin. Vísan var samin fyrir síðustu kvikmyndina um Emil í Kattholti (Törnqvist, 1998/1999, bls. 59). Önnur ástæða þess að Astrid eyddi meiri af vinnutíma sínum við gerð kvikmynda bóka sinna var sú að henni þótti mikilvægt að góðar kvikmyndir fyrir börn yrðu 15

gerðar. Henni fannst þó að bækur ættu að vera í fyrirrúmi. Börn búa til sinn eigin hugarheim með því að lesa bækur og upplifa við það margs konar tilfinningar. Astrid taldi að kvikmyndir gæfu börnum ekki þann möguleika því að í þeim eru persónur og umhverfi búið til af öðrum (Ödman, 2007, bls. 88). 2.6 Opinber persóna Astrid varð fljótlega opinber persóna og margir höfðu samband við hana. Um 150 bréf, frá börnum og fullorðnum, bárust henni í hverri viku. Astrid bárust svo mörg bréf að hún átti í erfiðleikum með að svara þeim. Börn skrifuðu aðallega bréf að tilstuðlan kennara sinna. Á endanum bað Astrid kennara um að fá að skrifa bækur í staðinn fyrir að svara öllum bréfunum. Fullorðnir báðu hana um að taka þátt í ýmsum herferðum, svara persónulegum spurningum eða betluðu peninga (Hagerfors, 2002, bls. 102-103). Astrid, ásamt fleirum, var með útvarpsþátt sem hét Tjugo frågor eða Tuttugu spurningar. Þátturinn var í útvarpinu í meira en tíu ár og var Astrid vinsæl útvarpsrödd (Strömstedt, 2007, bls. 285). Á sjöunda og áttunda áratugnum í Vimmerby og nágrenni voru ýmsar götur nefndar eftir verkum hennar. Tvær götur voru nefndar eftir bókunum Emil í Kattholti og heita þær Emils gränd og Lilla Idas gränd. Einn skóli í Vimmerby var líka nefndur í höfuðið á henni. Í Vimmerby árið 1981 var stofnaður skemmtigarður henni til heiðurs og heitir hann Astrid Lindgrens Värld. Garðurinn er byggður út frá bókunum og persónurnar í þeim ganga þar um. Gestir upplifa því sögur Astridar í raunverulegum aðstæðum. Á afmælisdegi Astridar árið 1998 var síðan stofnaður sérstakur sýningarsalur og safn innan skemmtigarðsins sem bæði er ætlað börnum og fullorðnum (Astrid Lindgrens Värld, 2010; Strömstedt, 2007, bls. 299). Þrátt fyrir að Astrid hafi tekist vel á við frægðina vildi hún eiga sitt einkalíf og helst fá að vera í friði. Þeim sem tóku viðtal við Astrid fannst þægilegt og skemmtilegt að tala við hana. Astrid var opin, heiðarleg, hnyttin og snögg í svörum. Þó að Astrid hafi verið opin í viðtölum var hún nokkurn veginn búin að ákveða hvað hún ætlaði ekki að fjalla um. Astrid talaði alltaf meira um æsku sína heldur en fullorðinsár og því urðu viðtölin keimlík. Þegar blaðamenn tóku viðtöl við Astrid urðu þeir heillaðir af henni og áttuðu sig ekki á því fyrr en eftir á að þeir hefðu ekki fengið að vita neitt nýtt (Strömstedt, 2007, bls. 201-202 og 285-286). 16

Astrid var valin Svíi ársins sumarið 1997. Þegar hún tók við verðlaununum byrjaði salurinn að hlæja þegar Astrid spurði í gríni af hverju svo gamalli, hálfheyrnarlausri, hálfblindri og galinni manneskju væru veitt verðlaunin. Astrid skildi ekki af hverju hún varð svona vinsæl og það fékk hana næstum því til að gráta þegar hún fékk verðlaun og viðurkenningar (Strömstedt, 2007, bls. 384-385). Í gegnum rithöfundarferil sinn fékk hún fjöldann allan af þeim og má þar nefna H. C. Andersen-barnabókaverðlaunin fyrir bókina Rasmus på luffen sem í íslenskri þýðingu er kölluð Rasmus fer á flakk, stóru gullorðuna hjá Sænsku akademíunni, Karen Blixen verðlaunin og verðlaun Selmu Lagerlöf og Alberts Engström (Reberg, 2002, bls. 165-166). Astrid fékk þó aldrei Nóbelsverðlaunin þrátt fyrir miklar vinsældir. Arthur Lundkvist, meðlimur í sænsku akademíunni, sagði barnabækur ekki til þess fallnar án þess að hafa sjálfur lesið nokkra barnabók til enda. Astrid tók því vel að hafa ekki unnið Nóbelsverðlaun því hún leit svo á að þau yrðu hindrun í ferli sínum sem rithöfundur (Hagerfors, 2002, bls. 98-99). 2.7 Rithöfundurinn og einkenni bókanna Þegar Astrid byrjaði að skrifa bækur áttaði hún sig á því að það væri ekki síður skemmtilegt en að lesa þær (Lindgren, 1999, bls. 87). Bækur Astridar ná bæði til barna og fullorðinna þrátt fyrir að hún hafi ekki skrifað sérstaklega fyrir síðarnefnda hópinn. Astrid skrifaði þó fyrir barnið sem er í öllum. Ástæðan fyrir því að hún vildi ekki skrifa fyrir fullorðna var sú að sá lesendahópur hefði ekki eins ríkt ímyndunarafl við lestur og börn (Bergom-Larson, 1987, bls. 94; Strömstedt, 2007, bls. 200). Forsenda Astridar sem rithöfundur er hennar eigin barnæska. Allt sitt líf leit hún aftur til barndómsáranna og minntist þess hve góð þau hefðu verið (Strömstedt, 2007, bls. 199). Astrid notaði gjarnan sína eigin fjölskyldumeðlimi, vinnufólk, vini, flækinga sem áttu leið hjá og annað fólk í Vimmerby við gerð persóna í bókum sínum. Hún hefur gefið upp fyrirmyndir að fáeinum persónum en ekkert viljað gefa upp um flestar þeirra. Astrid vildi frekar að lesendur gætu sér sjálfir til um það (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 170). Bækurnar byggja á barninu sem Astrid eitt sinn var og bjó enn í henni. Það er þrá og gleði barnsins sem dreif hana áfram í ritstörfunum. Astrid rifjaði upp barnæsku sína þegar hún skrifaði og upplifði þannig sömu tilfinningar og hún hafði haft þegar 17

hún var lítil stúlka. Astrid gleymdi því aldrei hvernig var að vera barn og má sjá það í bókum hennar. Umhverfið, leikir og jafnvel lykt eru Astrid mjög minnisstæðir þættir úr æsku. Því skipar umhverfið í kringum smástaðinn Vimmerby og bæinn Näs veigamikinn sess í bókum hennar. Bæði hafði náttúran mikil áhrif á Astrid ásamt þeim leikjum sem hún og systkini hennar léku sér í úti. Þau létu ímyndunaraflið ráða og var umhverfið í kringum bæinn Näs sem ævintýri líkast. Þar voru lækir, steinar, blómabreiður, tré og berjarunnar svo fátt eitt sé nefnt (Bross, 2004, bls. 60; Lindgren, 1999, bls. 41; Strömstedt, 2007, bls. 199-200 og 246). Í bókum Astridar eru börnin í aðalhlutverki og flestar sögurnar eru sagðar frá sjónarhorni þeirra. Barnið stendur fyrir frelsi, vellíðan, leik og sköpun ásamt vanmætti og varnarleysi (Edström, 1992, bls. 19-20). Sögupersónurnar í bókum Astridar eru hugrakkar, sterkar og þora að berjast einar gegn hinu illa. Hin hefðbundnu hlutverk kynjanna eiga því ekki við um persónurnar í bókunum. Lína Langsokkur er til að mynda ekki eins og flestar stúlkur áttu að vera á þeim tíma. Lína er meðal annars mjög sterk, huguð og hún grætur aldrei. Lína vill líka verða sjóræningi þegar hún verður stór. Í bókinni Elsku Míó minn er Míó venjulegur strákur sem hefur lært það að drengir eigi að vera hugrakkir og að þeir eigi aldrei að sýna tilfinningar, en síðar í bókinni sýnir hann þær samt. Míó grætur, sýnir hræðslu, gleði og væntumþykju. Með skrifum sem þessum vill Astrid sýna að hlutverk kynjanna eru ekki svo fastmótuð (Strömstedt, 2007, bls. 276-277). Aðalsögupersónur í bókum Astridar, sem eru stúlkur, hafa gjarnan sterka tengingu við föður sinn eins og Ronja og Lína Langsokkur. Annað á við þegar drengir eru aðalpersónur en þeir leita að föðurímynd. Dæmi um það er vinnumaðurinn Alfreð sem gengur Emil að einhverju leyti í föðurstað og Jónatan sem gerir slíkt hið sama fyrir yngri bróður sinn, Karl, í Bróðir minn ljónshjarta. Drengir, sem eru aðalpersónur í sögum Astridar, tákna oft son hennar, Lars, sem fæddist í Kaupmannahöfn föðurlaus. Hvað eftir annað virðist Astrid því reyna að gera allt gott fyrir Lars með því að láta drengi í sögum sínum hafa einhvern sem gengur þeim í föðurstað (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 258). Oftast nær þegar Astrid skrifaði bækur ákvað hún nöfn á persónum fyrst og sögurnar komu í kjölfarið. Nafnið á sögupersónunni Emil kom til þegar Astrid gætti barnabarns síns. Barnið grét og æpti og tók Astrid því til þess ráðs að spyrja hvort 18

það vissi hvað Emil í Kattholti hefði einu sinni gert. Um leið og hún sagði það þagnaði barnabarnið og Astrid hóf að segja sögur um Emil. Annað dæmi er þegar Karin, dóttir Astridar, lá veik uppi í rúmi og bað móður sína um að segja sér frá Línu Langsokk. Nafnið hafði Karin fundið upp sjálf og bjó Astrid til sögur út frá því (Strömstedt, 2007, bls. 309-310). Bæði í bókum Astridar og í raunveruleikanum hefur hún beðið um og barist fyrir friði, frelsi og heimi án kúgunar og ofbeldis. Astrid sagði að heimili og uppeldi barna skiptu mestu máli þegar kæmi að friði í heiminum. Börn, sem alast upp við ofbeldi, eru líklegri til að beita því sjálf og eru tortryggnari í garð annarra heldur en börn sem alast upp við traust og kærleika. Að mati Astridar er hver og ein barnæska mikilvæg. Hún getur verið góð hvort sem um Stokkhólm eða Smálöndin er að ræða. Það fer allt eftir því hvernig viðkomandi upplifir sína eigin barnæsku (Törnqvist, 1998/1999, bls. 3 og 47). Þar sem heimurinn er ekki að öllu leyti góður og ekki eins og Astrid óskaði sér þá fannst henni hún knúin til þess að skrifa um kærleikann, gleði og sorg, lífið sjálft og að það góða sigri hið vonda. Þrátt fyrir að Astrid skrifi um dekkri hliðar lífsins þá felur hún það vel fyrir ungum lesendum. Hún gerir það með því að láta viðhorf aðalpersóna bókanna og sögumanns vera jákvæð í gegnum þær. Eldri og fróðari lesendur sjá að í mörgum bókum Astridar kemur illska, fátækt og heimilisleysi fyrir. Það hefur þó lítil áhrif á aðalpersónuna (Metcalf, 1995, bls. 55 og 58-59). Þegar foreldrar eða forráðamenn lesa bækurnar fyrir börn sín þá skilja þeir sögurnar gjarnan á annan hátt vegna meiri reynslu og þekkingar. Skoðun Astridar var sú að rithöfundur barnabóka eigi að skrifa um það sem aðeins börnum þykir skemmtilegt eða um það sem börn og fullorðnir hafa gaman af. Rithöfundurinn á þannig alls ekki að skrifa um efni sem einungis höfðar til þeirra eldri. Það er í lagi að nota orð öðru hverju sem ungviðið skilur ekki til fullnustu en vekur hjá því forvitni. Með því að nota slík orð eykst orðaforði barna. Sögumaður útskýrir til að mynda oft orð yfir gamla hluti og hefðir (Lindgren, 1999, bls. 95; Metcalf, 1995, bls. 55). Í öðrum kafla bókarinnar Ný skammarstrik Emils í Kattholti útskýrir sögumaður til dæmis hvað járningamaður er. Sögumaðurinn spyr lesanda hvort að hann viti hvað það þýðir áður en merking orðsins er útskýrð (Lindgren, 2004, bls. 169-170). Astrid 19

gerir sig ekki að barni þegar hún skrifar heldur notar barnæskuna sem innblástur sem hún síðan tengir við fullorðinsár sín. Astrid orðar hlutina þannig að þeir nái vel til barna sem lesa bækurnar hennar (Strömstedt, 2007, bls. 200). Það gerir hún til dæmis með því að tala beint til lesenda. Eins og í bókunum um Emil í Kattholti spyr hún öðru hverju hvort lesandinn viti upp á hverju Emil taki næst (Lindgren, 2004, bls. 172). 2.8 Áhrif Astrid nýtti sér frægð sína til þess að hafa áhrif á samfélagið. Hún barðist fyrir betri heimi þar sem börn alast upp við ást, alúð, öryggi og hafa tækifæri til að leika sér. Einnig lagði Astrid áherslu á að konur og karlar stæðu jafnfætis og að vel væri hugsað um náttúruna (Hagerfors, 2002, bls. 92). Hún fordæmdi stríð sem henni fannst hræðileg og hafa mjög slæm áhrif á börn. Í seinni heimsstyrjöldinni vann Astrid fyrir samtök sem hjálpuðu þýskum gyðingum að komast úr landi (Metcalf, 1995, bls. 22; Törnqvist, 1998/1999, bls. 47). Astrid fannst mikilvægt að allir sýndu hver öðrum virðingu, hvort sem þeir væru ungir eða aldnir, fátækir eða ríkir. Hún samdi því gjarnan sögur sem byggðu á þessu þar sem raunveruleikinn var oft annar (Metcalf, 1995, bls. 50). Hinn almenni borgari hlustaði á Astrid ásamt stjórnmálamönnum og eigendum blaða sem birtu greinar eftir hana. Það var ekki aðeins vegna þess að Astrid var þekkt heldur líka af því að hún hafði góða almenna þekkingu á ýmsum málefnum. Hún var rökföst og sló menn oft út af laginu sem voru ósammála henni (Forsell, Erséus og Strömstedt, 2006/2007, bls. 208). Astrid tók þátt í umræðum um stjórnmál, skattastefnu og réttindi dýra (Strömstedt, 2007, bls. 21). Árið 1976 var lagt fram nýtt skattafrumvarp fyrir sjálfstæða atvinnurekendur. Astrid var ein af þeim og áttaði hún sig á því að ef lögin tækju gildi þyrfti hún að borga 102% í skatt. Þessu svaraði hún á hnyttinn hátt með því að segja að svo mörg prósent væru ekki til. Í kjölfarið samdi Astrid söguna Pomperipossa i Monismanien þar sem fjallað var um afkáraleg áhrif hinna nýju laga. Þáverandi fjármálaráðherra sagði söguna sýna vanþekkingu Astridar á efninu. Hann þurfti síðan að draga þau orð til baka þar sem hann sá að Astrid hafði rétt fyrir sér. Lögin tóku því aldrei gildi (Törnqvist, 1998/1999, bls. 48). 20

Astrid barðist gegn slæmri meðferð á dýrum í Svíþjóð og árið 1985 skrifaði hún ásamt dýralækninum Kristinu Forslund greinar í dagblöð um það málefni. Fimm árum síðar gaf Rabén og Sjögren greinarnar út í bók sem fékk nafnið Min ko vill ha roligt. Herferðin vakti ekki einungis athygli innanlands heldur einnig víða í Evrópu. Þremur árum síðar voru sett lög um dýravernd sem voru nefnd eftir Astrid. Þrátt fyrir það var hún ekki sátt við lögin þar sem dregið var úr mörgum kröfum hennar (Metcalf, 1995, bls. 23-24; Hagerfors, 2002, bls. 81). Til marks um vinsældir Astridar í heiminum má nefna að í fyrrverandi Sovétríkjunum eru bækur hennar mjög vinsælar og þá sérstaklega Kalli á þakinu. Sú saga er raunar ein af þeim bókum sem finnst á flestum heimilum þar ásamt Biblíunni. Astrid fannst merkilegt hve vinsæl Biblían væri þegar hún frétti af því. Annað dæmi um vinsældir Astridar er þegar Boris Jeltsín, þáverandi forseti Rússlands, vildi fyrst og fremst hitta Astrid þegar hann heimsótti Svíþjóð árið 1997. Einnig hafði fólk orð á því þegar þáverandi forsætisráðherra Svíþjóðar, Ingvar Carlsson, fór til Moskvu að hann væri ekki hinn rétti Karlsson (Hagerfors, 2002, bls. 100; Strömstedt, 2007, bls. 290 og 292). Nafnið Ronja er frá Astrid komið og er það nokkuð vinsælt í dag. Astrid bjó nafnið til fyrir sögu sína Ronju Ræningjadóttur. Nafnið fann hún upp eftir stöðuvatninu Juronjaure sem staðsett er í Lapplandi (Nordic Names, e.d.). Samkvæmt bókinni Nöfn Íslendinga eftir Guðrúnu Kvaran (2011, bls. 490) er nafnið Ronja frekar ungt hér á landi. Í þjóðskrá þann 1. janúar 2012 voru 35 stúlkur sem báru nafnið sem fyrra eiginnafn og fimm sem báru það að seinna eiginnafni (Hagstofa Íslands, e.d.). Í gegnum vinsældir sínar þénaði Astrid mikla peninga en samt sem áður var hún ekki eyðslusöm. Nánast alla sína ævi bjó hún í sama húsinu í Stokkhólmi og lifði hversdagslegu lífi. Astrid kærði sig ekki um peninga heldur gaf stórar fjárhæðir til samtaka og einstaklinga. Eina stóra verkefnið, sem hún fjárfesti í fyrir sjálfa sig, var að endurreisa æskuheimili sitt á bænum Näs í Vimmerby (Strömstedt, 2007, bls. 297-298). Í apríl árið 2012 lauk keppni á vegum sænska ríkisbankans um nýja peningaseðla. Mynd af Astrid Lindgren var valin til að prýða 20 króna seðilinn sem segir mikið til um þau áhrif sem hún hafði. Tekur Astrid þar með við af Selmu Lagerlöf (Sveriges Riksbank, 2011; Sveriges Riksbank, 2012). 21

3 Saga barnabóka á Vesturlöndum og breytingin sem varð Fjöldi barnabóka er gefinn út ár hvert, bæði hér á landi og erlendis. Það var þó ekki svo hér áður fyrr þar sem þá voru oft ekki til sérstakar bækur sem ætlaðar voru börnum. Lengi vel voru börnin álitin vera litlir fullorðnir sem höfðu engar sérþarfir. Þegar lesnar voru bækur á heimilum beindust þær ekki að ákveðnum markhópi heldur nutu allir þeirra jafnt, þ.e. karlar, konur og börn. Þrátt fyrir það höfðu auðvitað ekki allir jafngaman af því sama eins og algengt er (Silja Aðalsteinsdóttir, 1981, bls. 17-18; Silja Aðalsteinsdóttir, 1984, bls. 7). Það var ekki fyrr en á 18. öld sem fyrsta barnabókin kom út og er það talið vera vegna uppeldisfræðiáhuga upplýsingarmanna sem varð mjög mikill í Vestur-Evrópu (Silja Aðalsteinsdóttir, 1981, bls. 17-18). Á 18. og 19. öld var þó nær einungis litið á barnabókina sem uppeldistæki. Því er lýst á þessa leið í bókinni Íslenskar barnabækur 1780-1979: Hún átti að vera uppbyggileg, fræðandi, siðbætandi og menntandi, en hún mátti líka vera skemmtileg (Silja Aðalsteinsdóttir, 1981, bls. 25). Ágætt dæmi um slíka gerð barnabóka, sem stundum er talin vera sú fyrsta, er eftir franska rithöfundinn Mme de Beaumont. Bókin nefnist Magazin des Enfants og kom út í Englandi árið 1757. Þó svo að heitið á bókinni sé franskt þá var hún rituð á ensku. Magazin des Enfants er safnrit sem inniheldur bæði sögur og ævintýri. Inn á milli þeirra koma síðan samtalsþættir sem einkennast af uppbyggilegum boðskap. Þessir þættir eru settir upp sem samtal á milli nemenda og kennara sem ræða boðskapinn sín á milli. Mme de Beaumont var fær frásagnahöfundur og varð bók hennar afar vinsæl víða. Það var ekki síst vegna sögunnar um Fríðu og dýrið sem í henni er. Magazin des Enfants var þýdd á mörg tungumál ásamt því að líkt var eftir henni. Barnabækur fylgdu síðan lengi vel þessari tegund safnrita (Silja Aðalsteinsdóttir, 1981, bls. 25). Það var síðan um aldamótin 1900 sem sú stefna varð ofan á að barnabækur þyrftu ekki að hafa ákveðinn boðskap heldur ættu börn að hafa sinn rétt og fá að vera frjáls. Við tóku ljúf og frumsamin ævintýri, sérstaklega ætluð börnum, þar sem hugmyndaflugið fékk að njóta sín. Athyglisvert rit um stefnuna má finna í bók hinnar sænsku Ellen Key sem nefnist Barnets Århundrade. Bókin kom út í Stokkhólmi árið 1911 og gefur heiti hennar til kynna að á tuttugustu öldinni ætti að beina áherslunni 22

að börnum. Ellen taldi að strangt uppeldi gæti verið skaðlegt börnum og þyrftu þau að fá að vaxa og dafna með frelsi. Rithöfundurinn Astrid Lindgren var þessu sammála og fylgdi hún þessum hugmyndum í barnabókum sínum (Hagerfors, 2002, bls. 5; Silja Aðalsteinsdóttir, 1981, bls. 28). Á fimmta og sjötta áratugnum einkenndust barnabækur í Svíþjóð af einföldum textum sem ætlaðir voru byrjendum í lestri. Margar af bókunum áttu sér fyrirmynd í hinu góða og friðsæla lífi sveitarinnar. Það voru ekki margir höfundar sem gátu gefið því umhverfi slíkt líf eins og Astrid Lindgren gerði í bók sinni um Börnin í Ólátagarði. Í bókinni sigla vel upp alin börn trébátum og villast stundum í skóginum. Ef ekki var fjallað um börn í sveit þá var yfirleitt fjallað um börn sem bjuggu í smábæjum. Í bókinni lifa börnin í vernduðu millistéttarumhverfi þar sem móðirin er alltaf tilbúin í eldhúsinu með bollur (Hemmel og Strömstedt, 1973, bls. 41). Umræða um slíkar bækur, þ.e. þar sem eru einfaldar og tilgerðarlausar hversdagslýsingar um ung börn, hófst í byrjun sjöunda áratugarins í Svíþjóð. Þar var rætt um það hvernig nútímabörn í háhýsabyggðum ættu að geta þekkt sig í þessum bókum. Börn sem ekki gengu í litla skóla í sveitinni heldur þess í stað í stóra miðlæga þéttbýlisskóla. Börn sem kæmu frá sundruðum heimilum, börn úr erfiðum félagslegum aðstæðum og einnig börn útivinnandi mæðra. Á sjöunda áratugnum komu smám saman slíkar bækur í Svíþjóð sem beðið hafði verið eftir (Hemmel og Strömstedt, 1973, bls. 41). Astrid hélt þó áfram að skrifa sögur sem gerast í sveitum eða smábæjum. Bækur, sem komu út á sjöunda áratugnum, einkenndust því af raunsæjum lýsingum á börnum, fjölskyldum þeirra, heimilislífi og nánasta umhverfi heimilisins. Bækurnar fjölluðu bæði um börn sem leið vel og um þau sem voru óhamingjusöm. Auk þessara frásagna voru lýsingar af ólátabelgjum. Dæmi um slíkar frásagnir eru bækurnar um Emil í Kattholti og bækurnar um Madditt, sem hetir Madicken á frummálinu, eftir Astrid Lindgren. Sögurnar í bókunum eiga sér þó stað í byrjun tuttugustu aldar (Cramer, Jakobsen og Klingberg, 1973, bls. 158 og 161). Á það einnig við um fjórar bækur Hendriks Ottóssonar um Gvend Jóns sem eru safn af skrýtlum. Bækurnar komu út á árunum 1949, 1950, 1960 og 1964 og lýsa þær skondnum atvikum í lífi drengja á fyrstu árum aldarinnar í Reykjavík. Í bókunum rifjar Hendrik upp eigin bernskuminningar um leiki og hrekkjabrögð. Eins og Emil, í 23

bókum Astridar, gera drengirnir uppreisn gegn hefðum og venjum ásamt hvers konar valdboði (Silja Aðalsteinsdóttir, 1981, bls. 117-118). Hlutverk barnabóka nú er meðal annars að skemmta, fræða og veita börnum mikilvæga reynslu. Einnig gefa þær lesendum sínum tilfinningu fyrir bókmenntum. Eins og segir í Bókmenntakveri Silju Aðalsteinsdóttur (1984, bls. 9) þá hafa vel gerð skáldrit handa börnum öll einkenni góðra bókmennta. Því er lýst á þennan veg: Þau lýsa flóknu mannlífi þar sem ekkert er einfalt eða allt á yfirborðinu; þar má sjá vandaða persónusköpun, manneskjur sem sýna á sér fleiri hliðar en eina, samræmi tíma og umhverfis þannig að lesandinn skynji hvar og hvenær sagan gerist, og vel gerða og spennandi uppbyggingu frá upphafi til enda sögunnar. Börn sem hlusta á eða fá í hendur gott lesefni snemma á ævinni búa að því ævinlega. 3.1 Sérkenni og skilgreining barnabókmennta Ýmsar skoðanir eru um það hvernig skilgreina eigi barnabækur. Sumir segja það óþarft að flokka barnabækur í sér flokk þar sem góð bók fyrir hina fullorðnu sé einnig góð bók fyrir börn. Þessir sömu segja einnig að markaðshyggjan liggi að baki þessarar sundurgreiningar. Aðrir segja að barnabækur skilji sig frá fullorðinsbókum á skýran og ákveðinn hátt. Hugtakið barnabækur nær yfir marga og ólíka flokka eins og þjóðsögur og ævintýri, sakamálasögur, unglingabækur, prakkarasögur, myndabækur og drengja- og stúlknabækur svo fátt eitt sé nefnt (Dagný Kristjánsdóttir, 2005, bls. 18). Þrátt fyrir ólíkar skoðanir fræðimanna á hvað barnabókmenntir nákvæmlega séu eru þær yfirleitt skrifaðar fyrir unga lesendur af fullorðnum rithöfundum (Nikolajeva, 2002, bls. 111). Sumir rithöfundar hafa sagt að þeir skrifi ekki sérstaklega fyrir börn af ásettu ráði heldur skrifi þeir frekar fyrir sjálfa sig og það barn sem þeir eitt sinn voru (Dagný Kristjánsdóttir, 2005, bls. 18-19). Astrid Lindgren gerði bæði. Eins og áður hefur komið fram þá vildi hún ekki skrifa fyrir fullorðna af þeirri ástæðu að þeir hefðu ekki eins ríkt ímyndunarafl og börn. Astrid skrifaði fyrir börn og ekki síst fyrir barnið sem er í öllum (Bergom-Larsson, 1987, bls. 94; Strömstedt, 2007, bls. 200). Rithöfundar, sem skrifa ekki sérstaklega fyrir börn, orða textann ekki eins og best hentar fyrir unga lesendur vegna þess að sá hópur er ekki endilega markhópurinn. Þeir skrifa því 24

líkt og þeir myndu gera fyrir fullorðna (Dagný Kristjánsdóttir, 2005, bls. 18-19). Astrid Lindgren er ekki einn af þessum höfundum þar sem hún orðar textann á þann hátt að hann nái vel til barna sem lesa bækurnar hennar. Eins og áður hefur komið fram gerir Astrid það meðal annars með því að tala beint til lesenda. Áðurnefnt dæmi um það er í bókunum um Emil í Kattholti þar sem hún spyr öðru hverju hvort lesandi viti hvað Emil geri næst (Lindgren, 2004, bls. 172; Strömstedt, 2007, bls. 315). 3.2 Rödd sögumanns Silja Aðalsteinsdóttir (2005, bls. 81) segir að sögumaður sé í öllum frásögnum. Rödd hans tali til lesandans og segi frá. Það sem helst einkenndi barnabækur áður fyrr, samkvæmt Barböru Wall (1991, sjá í Silja Aðalsteinsdóttir, 2005, bls. 82), var að sögumaður talaði oft til hins fullorðna sem las bókina en ekki til barnsins sem hlustaði á lesturinn. Barbara Wall kallar þetta tvöfalt ávarp (double address) en þá höfðu höfundar sífellt í huga hvað hinum fullorðna myndi finnast um söguna. Með reglulegu millibili fullvissuðu þeir hann um að markmið sögunnar væru uppeldisleg, hún hefði góðan boðskap og væri holl. Tvöfalt ávarp er ennþá í barnabókum í dag en þá sérstaklega í bókum handa ungum börnum. Í barnabókum varð síðan æ algengara það sem Barbara kallar einfalt ávarp (single address). Með því er átt við að sögumaður skrifar einungis fyrir lesandann án þess að hafa hinn fullorðna sérstaklega í huga. Höfundurinn talar á einlægan hátt við þann sem hlustar. Barnabækur, sem beita einföldu ávarpi, verða því yfirleitt barnvænar og ef höfundi tekst að lifa sig inn í hugarheim þess sem hlustar getur sagan farið í taugarnar á hinum fullorðna því að hún er á nokkurs konar leynimáli. Einnig getur barnabók með einföldu ávarpi orðið yfirborðsleg þar sem raunverulega dýpt vantar. Tvíþætt ávarp (dual address) sameinar tvöfalt ávarp og einfalt ávarp. Í barnabókum með tvíþættu ávarpi höfðar einlægni sögumanns bæði til barna og fullorðinna og dulin skilaboð til eldri lesanda eru til staðar ef hann vill taka á móti þeim. Sögumenn eru yfirleitt þrenns konar í bókum og ber þar fyrst að nefna hinn alvitra sögumann. Eins og nafnið gefur til kynna veit hinn alvitri sögumaður hvernig sagan fer og sýn hans yfir sögusviðið er fullkomin (Silja Aðalsteinsdóttir, 2005, bls. 25

84-85). Hann segir söguna í nútíð og þátíð og lýsir umhverfinu fyrir lesendum. Auk þess flytur hinn alvitri sögumaður lesendur fram og til baka á milli persóna, segir frá hugsunum þeirra og hegðun. Einnig setur hann fram athugasemdir og íhuganir um orsakasamhengi ásamt áliti sínu á því sem hann hefur sagt lesanda (Nordentoft, 1980, bls. 103). Hinn alvitri sögumaður getur þó skilið eftir eyður fyrir lesandann til að fylla upp í og haldið upplýsingum leyndum fyrir honum (Silja Aðalsteinsdóttir, 2005, bls. 86). Ein af sögupersónunum, og þá oftast aðalpersónan, getur verið sögumaðurinn (Nordentoft, 1980, bls. 104). Silja Aðalsteinsdóttir (2005, bls. 88) segir lesanda getað lifað sig inn í persónuna og því hentar slíkur sögumaður vel í barnabók. Sögumaður sem talar í fyrstu persónu nær sambandi við lesanda og dregur hann inn í bókina ef vel tekst til. Gallarnir við slíkan sögumann eru að lesandi fær aðeins að sjá söguna út frá sjónarhorni sögupersónunnar. Sögupersónan getur meðal annars ekki alltaf gert grein fyrir hugsunum annarra sögupersóna, lýst stöðum og umhverfi sem hún sjálf hefur ekki upplifað og sagt alla forsöguna (Nordentoft, 1980, bls. 104). Silja Aðalsteinsdóttir (2005, bls. 91) talar um að þriðju persónu sögumaður sé á milli hins alvitra sögumanns og sögumanns sem talar í fyrstu persónu. Slíkur sögumaður takmarkar yfirsýn og sjónarhorn sitt. Þriðju persónu sögumaður getur séð sögupersónur að utan sem og að innan þar sem hann takmarkar stundum sjónarhorn sitt við aðalpersónuna og stundum við aðrar persónur í sögunni. Einnig getur hann beðið með það sem hann þykist ekki vita og komið því sem hann veit á framfæri. Í bókunum um Emil í Kattholti er alvitur sögumaður og segir hann söguna bæði í nútíð og þátíð. Sögumaðurinn þekkir umhverfið til hlítar og er því til að mynda lýst á þessa leið í Emil í Kattholti: Kattholt var lítill, fallegur bær. Íbúðarhúsið var rauðmálað og á bæjarhólnum uxu eplatré og dísarunnar. Umhverfis breiddu sig akrar og engi og hagar og vatn og stór, stór skógur (Lindgren, 2004, bls. 13-14). Sögumaður þekkir einnig sögupersónurnar og eru þær kynntar í byrjun fyrstu bókar. Farið er fram og til baka á milli persóna sögunnar og skynjar lesandinn ýmist hugsun eða hegðun þeirra. Auk þess veit sögumaður hvernig sagan fer og dæmi um það er lýst á þessa leið: Nú skaltu fá að heyra um aðra daga úr ævi Emils þegar fleira gerðist, hvort sem það 26