Möguleikar til menntunar fyrr og nú

Möguleikar til menntunar fyrr og nú Samanburður á réttindum heyrnarskertra barna til séraðstoðar í grunnskólum á Íslandi og í Stokkhólmi Harpa Viðarsdóttir Lokaverkefni til BA-prófs Uppeldis- og Menntunarfræðideild

Möguleikar til menntunar fyrr og nú Samanburður á réttindum heyrnarskertra barna til sérþjónustu í grunnskólum á Íslandi og í Stokkhólmi Harpa Viðarsdóttir Lokaverkefni til BA-prófs í Uppeldsi- og Menntunarfræði Leiðbeinandi: Anh-Dao Tran Uppeldis- og Menntunarfræðideild Menntavísindasvið Háskóla Íslands Júní 2016

Möguleikar til menntunar fyrr og nú Ritgerð þessi er 14 eininga lokaverkefni til BA-prófs í Uppeldis- og Menntunarfræði við Uppeldis- og Menntunarfræðideild Menntavísindasviði Háskóla Íslands Harpa Viðarsdóttir, 2016 Óheimild er að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi höfundar Prentun: Rafrænt Reykjavík, 2016

Ágrip Lokaritgerð þessi er unnin til BA prófs í Uppeldis- og menntunarfræði við Háskóla Íslands vorið 2016. Ritgerðin fjallar um menntun heyrnarlausra og heyrnarskertra barna í grunnskólum og hvernig hún hefur þróast í gegnum árin, með áherslu á réttindum barnanna á séraðstoð í almennum grunnskóla. Verkefni þetta er rannsóknarritgerð þar sem hún verður byggð á öðrum rannsóknum, útgefnum greinum, bókum og upplýsingum frá stofnunum. Farið verður ýtarlega ofan í lög og reglur, Aðalnámskrár, heimasíður sveitarfélaga og grunnskóla með það í huga hvort að upplýsingar um séraðstoð sé nægjanleg. Markmið ritgerðarinnar er fyrst og fremst að kynna mér réttindi heyrnarskertra barna til séraðstoðar í grunnskólum og bera saman Ísland við Stokkhólms svæðið, en heimildir sína að töluverður munur er á milli sveitarfélaga innan sama lands sem og milli þessara tveggja landa. Svíþjóð virðist vera betur í statt búið með námsgögn og sérfræðiaðstoð svo að heyrnarskert börn hafi tækifæri til þess að sækja almennan grunnskóla eða sérskóla fyrir heyrnarskertra. Það er mín von að ritgerð þessi muni nýtast fleirum en mér og verði til þess að opna augu fólks um mikilvægi þess að réttur barna til séraðstoðar í grunnskóla sé uppfylltur. 3

Table of Contents Ágrip... 3 Myndir og töflur... 5 Formáli... 6 1 Inngangur... 7 2 Bakgrunnur... 10 3 Fræðilegur Bakgrunnur... 13 3.1 Heyrnarleysi... 13 3.2 Táknmál sem móðurmál... 14 3.3 Nám barna með heyrnarskerðingu... 15 3.4 Námsárangur barna með heyrnarskerðingu... 16 3.5 Mikilvægi fagfólks... 17 4 Réttur heyrnarskertra barna til séraðstoðar í grunnskóla... 19 4.1 Barnasáttmáli Sameinuðu Þjóðanna... 19 4.2 Lög um málefni fatlaðra einstaklinga... 20 4.3 Lög um grunnskóla... 21 4.4 Aðalnámskrá Grunnskóla á Íslandi... 22 4.5 Aðalnámskrá Grunnskóla í Svíþjóð... 23 5 Söguleg þróun... 24 5.1 Menntun heyrnarskertra barna á Íslandi... 24 5.2 Menntun heyrnarskertra barna á Stokkhólmssvæðinu... 26 5.3 Kennsluhættir... 28 6 Nútíminn... 29 6.1 Sveitarfélög og skólar Upplýsingar um séraðstoð... 29 7 Lokaorð og umræður... 33 7.1 Umræður... 33 7.2 Lokaorð... 35 Heimildarskrá... 37 4

Myndir og töflur Mynd 1. sýnir að samkvæmt upplýsingum frá Heyrnar- og Talmeinarstöð Ísland eru 65 prósent viðskiptavina eldri en 65 ára, 10 prósent eru börn undir 18 ára og 15 prósent eru fólk á öðrum aldri. Mynd 2. sýnir upplýsingar sem einnig voru fengnar frá Heyrnar- og Talmeinarstöð Íslands um fjölda viðskipta vina þeirra sem fengið hafa ígrædd heyrnartæki 5

Formáli Ritgerð þessi er lokaverkefni mitt til BA gráðu í Uppeldis- og menntunarfræði við Háskóla Íslands. Þetta er 14 eininga ritgerð sem er unnin undir leiðsögn Anh-Dao Tran. Mig langar til þess að nota þetta tækifæri til þess að þakka Anh-Dao fyrir frábæra leiðsögn og skemmtilega fundi sem fram fóru á skype, einnig vil ég þakka henni fyrir allan þann stuðning og skilning sem hún veitti mér við skrif ritgerðarinnar. Sérstökum þökkum vil ég koma til Guðrúnar Helgu Ástríðardóttur sem í gegnum allt mitt nám frá stúdent til Háskólanáms, var mín stoð og stytta og gerði mér námið auðveldara og skemmtilegra. Auk þess vil ég þakka fjölskyldu minni og sérstaklega sambýlismanni mínum Helga Michael fyrir stuðning og þolinmæði í þessu námi. Reykjavík,. 20 6

1 Inngangur Í þesari ritgerð mun ég fjalla um réttindi heyrnarlausra barna til menntunar á Íslandi og í Svíþjóð þar sem ég mun taka fyrir Stokkhólms svæðið. Markmið með þessari ritgerð er því að varpa ljósi á þann hóp í samfélaginu sem er að mínu mati lítið í umfjölluninni, sér í lagi þegar kemur að réttindum til séraðstoðar í grunnskóla. Einnig mun ég skoða söguna um menntun heyrnarlausra barna og rekja hana til dagsins í dag, en einnig réttindi fatlaðra til séraðstoðar í grunnskóla sem og að fara ofan í skilgreininguna á hvað heyrnarleysi og heyrnarskerðing er. Til þess að gera ykkur lesendum auðveldara með lestur ritgerðarinnar mun ég nota hugtakið heyrnarskerðing bæði fyrir heyrnarleysi og heyrnarskerðingu. Einnig mun ég takmarka mig við Stokkhólms svæðið í stað þess að taka fyrir alla Svíþjóð þar sem íbúafjöldi er um níu milljónir en á Stokkhólms svæðinu eru aðeins um tvær milljónir,taldi ég því að til þess að fá sem sanngjarnasta niðurstöðu væri betra að bera saman Stokkhólms svæðið við Ísland. Áhugi fyrir efninu kviknaði þegar grein birtist inn á vef Vísis um að tvær íslenskar fjölskyldur neyddust til þess að flytja úr landi vegna skorts á þjónustu í skólum og námsgögnum fyrir heyrnarskert börn þeirra, og langaði mig þar af leiðandi rýna betur í stöðu barna með heyrnarskerðingu. Skólaganga getur verið frábær lífsreynsla fyrir einn en á sama tíma hræðileg fyrir annan, en að sækja sér menntun má segja sé ávallt af hinu góða. Allir eru ekki gerðir til þess að læra í stórum hópum, þola áreiti í heilan dag eða vera með bros á vör allan þann tíma á meðan skólinn er. Öll erum við misjöfn og í grunnskóla koma ólíkir einstaklingar saman í eina skólastofu og er oft á tíðum verið að steypa þau í sama mót. Ágreiningar i félagsskapnum koma upp og stundum getur skólaganga verið hrein martröð fyrir börnin. Í svona aðstæðum er mikilvægt að fagaðilar fari rétt að í kennslu og grípi snemma inní. Hindranir geta orðið í vegi fyrir hverjum sem er og miserfitt er að yfirstíga þær, en ef hindrun verður að fjalli sem ómögulegt er að klífa yfir vandast málið. Með þessum orðum er mér síðan hugsað til þeirra sem minna mega sín og eiga jafnvel erfiðara með að aðlagast hefðbundnu skólakerfi. Í viðtali við Valdísi Ingibjörgu Jónsdóttur heyrnar- og talmeinafræðing á Akureyri (Dagblaðið vísir,2007) segir hún frá dóttur sinni sem fæddist heyrnarlaus. Dóttir hennar hóf skólagöngu sína í almennri deild í grunnskóla þar sem hún átti erfitt uppdráttar, hún einangraðist, eignaðist enga vini og var einsömul í fríminútum og fylgdist með krökkunum að leik. Valdís sem starfaði sem heyrnar- og talmeinafræðingur og kenndi í sérdeild í grunnskóla ákvað því að taka dóttur sína til sín svo hún gæti haft samskipti við önnur börn (Dagblaðið Vísir, 2007). 7

Sem foreldri getur það verið erfitt að horfa uppá barnið sitt einangrast frá umheiminum, vinalaus og einmanna. Sjálf eigum ég og sambýlismaður minn barn með sérþarfir sem náði aldrei að tengjast öðrum börnum almennilega vegna hennar fötlunar. Foreldrarhlutverkið er að mínu mati mjög krefjandi, og er mitt persónulega álit að það sé fátt sem getur undirbúið foreldra/forráðarmenn undir þetta hlutverk. Þegar dóttir okkar var 4 ára lék grunur á að hún væri á eftir í þroska þar sem hún virtist ekki fylgja jafnöldrum sínum eftir. Við fórum ásamt dóttur okkar í gegnum greiningarferli á Greiningar og ráðgjafastöð ríkisins og við fimm ára aldur greindist dóttir okkar með ódæmigerða einhverfu, athyglisbrest og væga þroskaröskun. Hún var enn í leikskóla og fékk góða aðstoð frá sérhæfðum kennara sem veitti henni þann stuðning og aðstoð sem hún þurfti. Þegar leikskóla lauk fengum við mikinn kvíða fyrir grunnskólagöngu hennar. Kvíði fyrir grunnskólgöngu barna sinna á kannski við um marga foreldra, og var hann mikill fyrir okkur foreldrana þegar kom að því að dóttir okkar átti að hefja sína grunnskólagöngu. Vegna greiningar dóttur okkar fannst okkur námið ekki við hennar hæfi, skipulag skólastarfsins og vöntun á kennurunum settu síðan strik í reikninginn, þrátt fyrir góðan vilja umsjónakennara hennar. Okkur var sagt að erfitt væri að finna sérkennara og tíma fyrir sérkennslu, en opið skólakerfi var við skólann þar sem73 nemendur voru saman í einni stórri skólastofu og hávaðinn mikill. Árið 2009 tókum við þá ákvörðun að flytjast erlendis og fara í nám, sambýlismaður minn sótti um skóla í Svíþjóð og fékk inngöngu í skóla þar í landi árið 2010. Við ákváðum þá að flutt yrði til Svíþjóðar haustið 2010. Eftir flutning til Svíþjóðar byrjaði dóttir okkar að blómstra, hér voru sérfræðingar og kennarar í kringum okkur sem gerðu allt mögulegt svo henni myndi líða vel og fengum við stuðning frá sveitarafélaginu okkar varðandi leit af skóla og sérfræðiaðstoð. Við foreldrar vorum með í skipulagi kennslunnar og voru kennararnir í miklu samstarfi við okkur, og er þessi staða enn í dag 5 árum seinna. Í þessu ferli lærði ég að skólarnir sem og Sveitarfélögin verða að vera í stakk búnir að taka á móti öllum þeim börnum sem skólana sækja. Félagslegur þroski er einnig gríðarlega mikilvægur fyrir þroska barnsins og verða skólarnir að bjóða uppá hentugt umhverfi fyrir nemendur. Perónuleg reynsla sýnir að sérþjónusta fyrir börn með fatlanir sé ábótavant á Íslandi, og er því áhugavert að vita hvort Svíþjóð standi betur að sér í þeim málum. Ritgerðin mun því vera samanburður á réttindum heyrnarskertra barna til sérþjónustu í grunnskólum Íslandi og höfuðborgarsvæðinu í Svíþjóð, Stokkhólmi. Ritgerð mín mun skiptast niður í fimm kafla og nokkra undir kafla. Í fyrsta kafla mun ég fjalla um nýjustu rannsóknir um séraðstoð heyrnarskertra barna í grunnskólum, fara nánar í skilgreiningu á heyrnarskerðingu og orsök hennar. Í öðrum kafla mun ég fara ofan í 8

réttindi fatlaðra barna í grunnskólum með athygli á heyrnarskert börn, þar sem ég mun fara ofan í lög og reglur, Aðalnámskrár og sáttmála. Í þriðja kafla mun ég fara ofan í söguna þar sem ég mun skoða hvernig menntun heyrnarskertra barna bæði á Íslandi og í Stokkhólmi byrjaði og hvernig henni var háttað. Þar mun ég einnig taka fyrir þá skóla sem í boði voru og hverjjr áttu rétt á að mennta sig. Í fjórða kafla mun ég síðan fjalla um menntuna heyrnarskertra barna eins og henni er háttað í dag, skoða nokkra skóla sem að taka á móti heyrnarskertum börnum bæði á Íslandi og á höfuðborgarsvæðinu í Svíþjóð, Stokkhólmi. Í kaflanum mun ég einnig taka fyrir upplýsingar sem eru að finna hjá sveitarfélögum beggja landa. Í lokin munu ég draga saman niðurstöður úr þessum köflum, bera löndin saman og ályktun dregin. Með þessari ritgerð vonast ég til þess að hjálpa lesendum og ekki síst foreldrum heyrnarskertra barna í að skilja betur þá séraðstoð sem þessi fámenni hópur þarf á að halda þegar kemur að grunnskólagöngu 9

2 Bakgrunnur Samkvæmt Hagstofu Íslands voru rúmlega 320.000 íbúar búsettir á Íslandi í janúar 2016 (Hagstofa Íslands, 2016). Af þessum fjölda samkvæmt upplýsingum frá Heyrnar- og talmeinastöð Íslands (desember 2013) fæðast um 0,1% barna heyrnarskert eða um eitt barn á tveggja ára fresti. Má rekja þessa lágu prósentu til bættrar heilsuverndar mæðra og bólusetningum síðustu áratuga sem hefur tekist að fyrirbyggja heyrnarleysi nýbura af völdum sýkinga á meðgöngu (hettusótt, rauðir hundar, heilahimnubólga o.s.frv). Langflest börn sem fæðst hafa heyrnarskert frá aldamótum hafa gengist undir inngrip eða kuðungsígræðslu sem gerir þeim kleift að nema hljóð og heyra. En um 95% foreldra barna sem fæðast heyrnarlaus eru báðir heyrandi og kjósa þarf af leiðandi þetta inngrip fyrir börn sín (Heyrnar- og talmeinarstöð Íslans, 2013). Þó eru til dæmi um að fjölskyldur hafi afþakkað þetta inngrip fyrir börn sín sem fæðst hafa heyrnarlaus en í þeim tilvikum er um að ræða foreldra sem bæði eru heyrnarlaus og kjósa að börn þeirra fylgi þeirra menningu, og hefur börnum sem nota tákmál sem móðurmál því aukist lítillega með árunum (Heyrnar- og talmeinastöð Íslands, 2013). Einnig kemur fram frá upplýsingum frá Heyrnar- og talmeinastöð Íslands (HTÍ) að um 6.123 eintaklingar eru skráðir heyrnartækjanotendur, en um 5.400 einstaklingar til viðbótar eru skráðir hjá þremur öðrum einkafyrirtækjum. Talið er að 75% eigenda heyrnartækja noti þau reglulega (Heyrnar- og talmeinarstöð Íslands, Desember 2014). Einnig kemur fram að tæp 10% viðskiptavina HTÍ séu börn undir 18 ára aldri, 550 600 einstaklingar eru alvarlega heyrnarskertir eða heyrnarlausir með meðalheyrn verri en 90dB og um 170 180 einstaklingar eru döff einstaklingar eða alveg heyrnarlausir sem nota táknmál sem tjáskiptamál (Heyrnar- og Talmeinastöð Íslands,2014). Heyrnar- og Talmeinarstöð á Íslandi þjónustar einstaklinga með heyrnarskerðingu, samkvæmt upplýsingum frá þeim eru um 6125 einstaklingar sem notast við heyrnartæki (Heyrnar- og talmeinarstöð Íslands, e.d). Hér fyrir neðan eru upplýsingar um hvernig hópur viðskiptavina skiptist eftir aldri sem og fjöldi þeirra sem fengið hafa ígrædd heyrnartæki með aðstoð Heyrnar- og Talmeinarstöð Íslands. 10

Viðskiptavinir Heyrnar- og talmeinastöð á Íslandi 10% 15% 65% >65 ára 18 ára og yngri Annar aldur Mynd 1: Samkvæmt upplýsingum frá Heyrnar- og talmeinarstöð Íslands eru um 65 prósent viðskiptavina einstaklingar eldri en 65 ára, 10 prósent eru börn undir 18 ára aldri og 15 prósent er fólk á á aldursbilinu 19 64 ára Um 87 einstaklingar sem eru skráðir hjá HTÍ hafa gengist undir kuðungsígræðslu og af þeim eru 21 barn undir 18 ára aldri, og eru nokkur börn á biðlista. Af börnum á skólalaldri nota um 170 börn af 260 heyrnartæki á öðru eða báðum eyrum. Fjöldi einstaklinga með ígrædd heyrnatæki (kuðungsígræðslu) 21 66 Fullorðnir Börn Mynd 2. Myndin sínir fjölda viðskiptavina sem fengið hafa ígrædd heyrnartæki (Kuðungsígræðslu) og er þeim skipt í fullorðna einstaklinga og börn undir 18 ára. Í Svíþjóð búa um rúmlega 9,5 milljónir manns (The world bank, e.d) og er talið að um 1,3 milljónir búi við lélega heyrn þar í landi. Tölulegar upplýsingar sýna að um 10. Þúsund börn séu heyrnarlaus og um 70. Þúsund börn fæðast heyrnarlaus ár hvert (Funka, 2016). Fram kemur einnig að um 30.þúsund svíar nota táknmál sem fyrsta mál. 11

Samkvæmt þessum tölum er ágætis fjöldi barna bæði á Íslandi og í Svíþjóð sem notast við táknmál til tjáningar og samskipta, og er það ljóst að þessi hópur þarf því einhverskonar stuðning og/eða aðstoð til þess að geta átt mögleika á að mennta sig sem og að tjá sig við aðra talandi í því samfélagi sem þeir búa í. Rannsóknir sína að börn með heyrnarskerðingu eru í áhættuhóp í lestri og skrift, þar sem þau dragast aftur úr og uppfylla ekki skilyrðin (Allard og Roos, 2016). Sagan sínir einnig að heyrnarlaus börn hafa ekki alltaf haft þann valmöguleika að mennta sig. Áður fyrr voru heyrnarlausir ekki taldar heilar manneskjur þar sem geta þeirra til tjáningar var takmörkuð og voru þau því ekki samþykkt af samfélaginu (Loftur Guttormsson, 2008). Þegar umfjöllun um heyrnarlausa í dag er skoðuð er erfitt að finna eitthvað um menntun heyrnarlausra barna í dag, hvernig hún fer fram og hvaða séraðstoð börnin eiga rétt á. Aðalnámskrá grunnskólanna sem gefin er út af Menntamálaráðuneytinu sem og lög útgefin af Alþingi hafa að geyma sér ákvæði um heyrnarlausa, táknmál og menntun en þegar leitað er til dæmis eftir upplýsingum á heimasíðum Sveitarfélaganna á Íslandi og Stokkhólmi þá er mikill munur. Sveitarfélögin á Íslandi virðast ekki eða hafa ekki nein sérákvæði eða áætlun um menntun heyrnarnalausra barna eins og flestar af heimasíðum sveitarfélagana á Stokkhólms svæðinu. Vegna þessa hef ég mikinn áhuga á að kanna þetta betur og athuga hvort að heyrnarlaus börn séu í raun bara gleymdur hópur í samfélaginu þegar kemur að menntun. 12

3 Fræðilegur Bakgrunnur Í þessum kafla munu koma fram þær rannsóknir sem gerðar hafa verið með heyrnarskertum börnum í grunnskólum víða um heim. Einnig mun vera farið nánar ofan í hvað heyrnarskerðing er, orsök hennar og mismunandi tegundir heyrnarskerðingar. 3.1 Heyrnarleysi Samkvæmt heyrnar- og talmeinarstöð Íslands (HTÍ) er heyrnarskerðing skilgreind á þrjá vegu. Fyrst er það talin heyrnarskerðing þegar barn hefur heyrn á bilinu 20 desibil (db), en börn með þessa heyrn þurfa flest öll heyrnartæki og geta samkvæmt HTÍ fylgt eftir í skóla án nokkurar aðstoðar annarar en heyrnartækis. Í öðru lagi er mikil heyrnarskerðing þegar heyrn barna er að meðaltali verri en 50 db, en þau börn þurfa einnig heyrnartæki sem og aðra aðstoð þegar þau eru í grunnskóla, til að mynda FM búnað sem hjálpar þeim að heyra betur og útilokar klið sem getur myndast í skólastofum. Í þriðja lagi er það algjört heyrnarleysi þar sem heyrn er að meðaltali verri en 90 db og eru börn sem hafa þessa skertu heyrn annað hvort send í kuðungsígræðslu eða táknmálskennslu, en það fer eftir foreldrum ( Heyrnar- og talmeinastöð Íslands ). Landssamband heyrnarlausra í Svíþjóð skilgreinir heyrnarskerðingu aðeins öðruvísi en á Íslandi, en skilgreiningarnar eru á fjóra vegu í stað þriggja. Létt heyrnarskerðing við heyrn á bilinu 20 40 db, væg heyrnarskerðing við 41 70 db, mikil heyrnarskerðing vð 71 90 db og síðan mjög mikil eða algjört heyrnarleysi við 90 db eða verri en 90 db eru. Desibil er sú mælieining sem er notuð þegar mæla á hljóð (Hörsellinjen, janúar 2016). Heyrnarlausir og heyrnarskertir eru um það bil 5% af fólkinu í heiminum og til þess að gera þess tölu skýrari eru það um 360 milljónir manna, og þar af 32 milljónir barna (World Health Organization, 2015). Margar ástæður eru fyrir því að einstaklingur sé heyrnarskertur en bæði er heyrnarskerðing meðfætt og áunnið (Embætti Landlæknis,2013;Hörsellinjen 2016) Þar að segja manneskja fæðist heyrnarskert þar sem líffræðilegir þættir orsaka heyrnarskerðingu, eða að manneskjan missi heyrnina sökum sjúkdóma eða annara þátta í umhverfinu, svo sem óvænts hávaða (World Health Organization. 2015; Embætti landlæknis, 2013). Samkvæmt World Health Organization (2015) er meðfætt heyrnarskerðing þegar einstaklingur fæðist heyrnarskertur eða verður fljótlega heyrnarskertur eftir fæðingu. Erfðafræðilegir þættir geta einnig orsakað heyrnarskerðingu, en börn geta fæðst heyrnarskert ef þau eiga heyrnarskerta foreldra/foreldri. (Hörsellinjen, 2016). World Health Organization (2015) og Landsamband Heyrnarlausra í Svíþjóð telja upp nokkra þætti sem geta orsakað heyrnarskerðingu fósturs við eða eftir fæðingu þar sem ástand 13

móður hefur mikil áhrif á fóstrið. Þessir þættir eru meðal annars, rauðir hundar, sárasótt eða ýmsar aðrar sýkingar sem geta orsakað heyrnarleysi hjá fóstri. Einnig getur lág fæðingarþyngd barns, súrefnisskortur við fæðingu og notkun áfengis eða annara vímuefna móður haft áhrif (World Health Organization, 2015; Hörsellinjen, 2016) Skýrsla sem gefin var út árið 2014 af National Institute of health getur einstaklingur einnig orðið heyrnarskertur einhvern tímann á lífsleiðinni og eru ýmsir þættir sem gætu orsakað heyrnarmissi. Sjúkdómar á borð við mislinga og heilahimnubólgu geta valdið heyrnarmissi en einnig geta sýkingar í eyra, skyndilegur hávaði, mikill langvarandi hávaði, taugasjúkdómar eða höfuðmeiðsl valdið heyrnarskerðingu (Natinal institute of health, 2014; World healt Organization,2015). Samkvæmt WHO er Langvarandi eyrnarbólga hjá börnum ein af helstu ástæðum heyrnarskerðingar hjá börnum. 3.2 Táknmál sem móðurmál Samkvæmt orðabók er móðurmál skilgreint sem það tungumál sem er ríkismál í hverju landi fyrir sig og fyrsta tungumál sem einstaklingar reiða sig á til tjáningar og samskipta (Íslensk orðabók, e.d). táknmál er ekki alþjóðlegt túngumál heldur hefur hver þjóð sitt eigð táknmál, íslenska táknmálið er því ekki skiljanlegt annarsstaðar en margt er þó líkt með táknmálum heimsins þegar kemur að grundvallarmálfræði (Félag heyrnarlausra, e.d). Inni á heimasíðu Félags heyrnarlausra kemur einnig sú skilgreining á táknmáli fram að táknmál sé byggt á táknum og hvernig þeim er raðað saman byggist á sérstökum málfræðireglum (Félag heyrnarlausra, 2016). Það eru ekki einungis handahreyfingar sem að mynda tákn heldur er eitt tákn samblanda af handaformi, hreyfingu, myndunarstað, afstöðu og munnhreyfingu (Félag heyrnarlausra, 2016). Samkvæmt Íslenska og sænska Alþingi kemur fram að táknmál sé fyrsta mál þeirra sem þurfa að nota það til samskipta og tjáningar, sem segir að táknmálið sé viðurkennt móðurmál þeirra sem það þurfa að nota (Menntamálaráðuneytið nr 61/2011; språklag nr 600/2009). Mörg börn í dag bæði á Íslandi sem og erlendis fara í kuðungsígræðslu sem gerir þeim þá kleift að nema hljóð og gætu þar af leiðandi átt auðveldrara með að læra talað mál. Samkvæmt upplýsingum frá Heyrnar- og talmeinarstöð Íslands og Hörselboken í Svíþjóð er kuðungsígræðsla það inngrip sem notað er, en það er tæki sem komið er fyrir í innra og ytra eyra með aðgerð. Tækið samanstendur af tveimur pörtum, innri og ytri parti. Ytri parturinn samanstendur af hljóðnema, sendi og talgervli og innri parturinn úr viðtæki og rafskauti (Heyrnar- og talmeinarstöð Íslands, e.d). Ytri parturinn er festur bakið við eyrað og er tilgangur hans að nema hljóð og senda það til innri partsins sem festur er í innra eyrað sem örvar síðan heyrnartaugina og sem gefur merki um hljóð (Hörselboken, 2016). 14

Þessi ígræðsla gefur heyrnarskertum einstaklingum sem ekki geta numið hljóð tækifæri á að heyra og þar af leiðandi að skilja talað mál (Heyrnar- og talmeinarstöð Íslands, e.d). 3.3 Nám barna með heyrnarskerðingu Erfitt er að segja nákvæmlega til um hverskonar aðstoð heyrnarskert börn þurfa til þess að geta verið inní almennum bekk, þar sem heyrnarskerðing er breytt hugtak og getur þýtt allt frá vægri heyrnarskerðing til algjörs heyrnarleysis. Heyrnarskerðing er líkamleg fötlun þar sem skert heyrn er talin til líkamlegar skerðingar, þar sem það hindrar einstakling til framkvæmdar með fullri getu (Íslensk orðabok, e.d). Einstaklingar með heyrnarskerðingu falla einnig undir hóp fatlaðra einstaklinga samkvæmt lögum, en í þeim kemur fram að fatlaður einstaklingur er sá sem til að mynda er með þroskahömlun, hreyfihömlun, geðfötlun eða sjón- og heyrnarskerðingu (Lög um málefni fatlaðra nr 59/1992) Fram kemur í bókunum um Almenningsfræðslu á Íslandi að heyrnarskertir einstaklingar hafi verið settir í sama hóp og vangefnir einstaklingar (Loftur Guðmundsson, 2008). Af þessu er hægt að draga ýmsar ályktanir, til að mynda mætti telja að um fáfræði væri að ræða, sem gæti hafa verið mögulega megin ástæða fyrir því að heyrnarskertir hefðu takmarkað aðgengi til menntunar. Fáar rannsóknir fundust um hvernig menntun heyrnarskertra barna fór fram, hvort táknmál sé notað við kennslu í almennum skólum eða í sérskólum og sér deildum fyrir heyrnarskert börn. En til þess að einstaklingar með heyrnarskerðingu geti haft möguleika á að vera í hefðbundnum skóla þurfa margir þættir að ganga upp. Karen Rut Gísladóttir (2011) fjallar um í doktors ritgerð sinni að einstaklingar sem heyra ekki þurfi að læra á allt annan hátt en heyrandi börn, til að mynda í gegnum skriflegt form. Þeir sem koma að kennslu heyrnarskertra barna verða því að hafa þekkingu og kunnáttu til þess að geta kennt þessum börnum, sérstaklega þeim börnum sem eru með táknmál sem sitt móðurmál (Karen Rut Gísladóttir, 2014). Óhindruð samskipti milli kennara og barns með heyrnaskerðingu er því mikilvægur þáttur í kennslu heyrnarskertra barna, kennarar og aðrir sem umgangast barnið þurfa að hafa kunnáttu til þess að svo fari. Varaaflestur spilar mikilvægan þátt í námi heyrnarskertra barna og með handahreyfingum og táknmáli er hægt að gera námið aðgengilegra ( Easterbrooks, Tucci og Trussel, 2014). Easterbrooks og félagar (2014) nefna einnig að börn með heyrnarskerðingu þurfa aðstoð við að kóða hið talaða mál bæði skriflega og mállega, til þess að það beri árángur verða að vera til viðeigandi námsgögn sem gera börnunum kleift að læra talað mál í gegnum sitt eigið móðurmál sem er þá táknmál. Visual Phonics (VP) er aðferð sem hefur verið notuð í Ameríku þar sem sérstök handahreyfing er fyrir 15

hvert hljóð í enska tungumálinu. Þessi handahreyfing er notuð svo að heyrnarskert börn geti tengt talað málið við það skriflega, hún er notuð með töluðu máli og gerir það börnum kleift á að læra á auðveldari hátt. Þessi aðferð hefur sýnt jákvæðan árangur í lestri og lesskilningi bæði hjá börnum og fullorðnum með heyrnarskerðingu ( Easterbrooks, Tucci og Trussel, 2014) 3.4 Námsárangur barna með heyrnarskerðingu Nýlegar erlendar rannsóknir benda til að börn með heyrnarskerðingu sýni slakari árángur í grunnskóla en þeir sem heyrandi eru, þrátt fyrir bætta þjónustu við þá nemendur (Nagle, Newman, Marschark og Shaver, 2015). Nagle, Newman og fleiri (2015) benda á í rannsókn sinni að þær rannsóknir sem hafa verið gerðar um árangur heyrnarskertra barna lýsa ekki raunverulegum árangri barnanna. Fram kemur einnig í sömu rannsókn að niðurstöður sem þessar eru ekki marktækar þar sem yfirleitt er verið að meta árangur barna í sérskólum eða sérdeildum fyrir börn með heyrnarskerðingu, og bera þann árangur saman við jafnaldra í hefðbundnum bekkjum. (Nagle, Newman, Marschark og Shaver, 2015). Einnig kemur fram að skortur sé fjöbreyttari rannsóknum þar sem oftast er einblítt á bóklegu greinarnar á borð við stærðfræði og lestur, en aðrar námsgreinar sem kenndar eru til að mynda listir og íþróttir verða útundan (Nagle, Newman, Marschark og Shaver, 2015). Lesvefurinn sem er unnin af Menntavísindasviði Háskóla Íslands í samvinnu við Menntamálaráðuneytið er hægt að sjá hvernig lestur er metin hjá heyrandi börnum, þar sem þau taka viss próf í grunnskóla sem metur kunnáttu þeirra í lestri og lesskilningi. Inn á lesvefnum er ekki tekið fram hvernig þessir þættir eru metnir hjá börnum með heyrnarskerðingu, og er ekki heldur mikið um erlendar rannsóknir um sama efni. Ein sú viðamesta rannsókn sem metur námskunnáttu barna er PISA rannsóknin eða Program for international student assesment, en sú rannsókn er á vegum OECD (Efnahags- og framfarastofnun) og metur hún kunnáttu og hæfni 15 ára nemenda í lestri, stærðfræði, nátturufræði og þrautalausn og er þessi rannsókn alþjóðleg þar sem 32 þjóðir taka þátt. (Námsmatstofnun, e.d). Samkvæmt upplýsingum sem fengust frá starfsmanni Efnahags- og framfarastofnunarinnar er PISA prófið sem lagt er fyrir þá nemendur sem hafa einhverjar líkamlegar hindranir eða þroskafrávik sérmerkt með kóða þar sem hægt er að skoða niðurstöðurnar sérstaklega og sjá hvort munur sé á nemendum með fatlanir og þeim sem ekki eru fatlaðir (Námsmatsstofnun, 2012). Í grein sem birt var í tímaritinu Deaf studies and Deaf Education eftir þau Lederberg, Miller, Easterbrooks og Connor kemur fram að rannsókn sem þau framkvæmdu var 16

einungis ein af fimm rannsóknum um lestur heyrnarlausra barna árið 2014 (Connor, Easterbrooks, Lederberg og Millder,2014). Fram kemur í greininni að fáar rannsóknir fundust um sama efni, og erfitt var að finna gögn um lestrarkunnáttu, kennsluhætti eða námsárangur heyrnarskertra barna. Connor, Easterbrooks og félagar (2014) nefna einnig sem er lykilpunktur í rannsókn þeirra um mikilvægi þess heyrnarskert börn fái aðstoð við lestur áður en grunnskólaganga hefst, að mikilvægt sé að grípa snemma inní og byrja kenna börnunum að lesa (Connor, Easterbrooks, Lederberg og Millder, 2014). Þó að fram komi að börn með heyrnarskerðingu séu oftar ekki á eftir sínum jafnöldrum þegar kemur að lestri, lesskilningi og stærðfræði eru nokkrir ljósir punktar. 3.5 Mikilvægi fagfólks Í grein eftir þær Karen Wise Lindeman og Kathleen Magiera (2014) er fjallað um heyrnarskert barn á fyrsta ári í grunnskóla sem er einnig fyrsta barnið með heyrnarskerðingu sem sá skólinn tekur á móti. Barnið var með heyrnartæki og hafði því möguleika á að nema hljóð en notaðist þó við táknmál. Þar sem engin áætlun var til um kennslu heyrnarskertra barna lögðust kennarar á eitt, stofnuðu teymi með sérfræðingum til þess að gera skólagönguna eins auðvelda og hægt var fyrir þennan nemenda. Kennarar og aðrir fræðimenn sem komu að kennslu þessa nemenda unnu eftir svokölluð Coteaching kerfi, þar sem allir einstaklingar í teyminu tóku upp kennslustundirnar á myndband og gátu þar af leiðandi greint hvað fór vel og hvað mætti gera betur. Talfræðingur skipti sköpun í þessu teymi og var kennurum innan handar í kennslunni, vikulegir fundir um kennsluhætti og skipulagningu voru grundvöllur fyrir því að barninu leið vel og náði góðum námsárangri (Linderman og Magiera, 2014). Linderman og Magiera (2014) nefna þó í grein sinni að þó svo þessi aðferð co-teaching hafi virkað vel þá er vert að nefna að mikilvægt hafi verið að barnið yrði samþykkt af bekkjarfélögum sínum, og var unnið markvisst að því að fræða hin börnin um fötlun barnins og samkvæmt Linderman og Magiera (2014) heppnaðist það mjög vel. Nagle, Newman og fleiri (2015) fjalla einnig um það í grein sinni að samvinna kennara, sérfræðinga, heimilis og skóla er grundvallarþáttur þegar kemur að menntun barna með heyrnarskerðingu. Börnin þurfa sérstaka aðstoð til þess að ná þeim markmiðum sem skólinn setur fyrir, og er því mikilvægt að mynduð sé teymisvinna í kringum börnin með það að markmiði að aðstoða þá að ná þessum markmiðum (Nagle, Newman, Marschark og Shaver, 2015). Fram kemur í rannsókn Karenar Rutar Gísladóttur (2011) að heyrnarlaus börn þurfa oftar en ekki að treysta túlk til þess að skilja heyrandi samfélag, og getur það verið mikilvægur þáttur í námi heyrnarskertra barna að þau hafi túlk sem að aðstoðar þau að skilja og skrifa talað mál. 17

Þær spurninga sem leitast verður svara við í þessari ritgerð eru eftirtaldar: Hver eru réttindi heyrnarskertra barna til séraðstoðar í grunnskólum samkvæmt lögum og reglum í Svíþjóð og á Íslandi? Hvers konar aðstoðar þurfa heyrnarskert börn? Hvaða úrræði eru fyrir heyrnarlaus börn í Sveitarfélögum innan Stokkhólmssvæðisins og í ólíkum landshlutum Íslandi? 18

4 Réttur heyrnarskertra barna til séraðstoðar í grunnskóla Barnasáttmáli Sameinuðu Þjóðanna er samningur milli þeirra aðildarríkja sem undir hann hafa skrifað, þar er kveðið á um að öll börn eiga jafnan rétt til náms og að taka skal tillit til sérþarfa fatlaðra einstaklinga (lög um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins nr. 23/2013) Menninga- og menntamálaráðuneytið á Íslandi og Skolverket í Svíþjóð sem er menntamálastofnun Svíþjóðar, gefa síðan út Aðalnámskrár fyrir grunnskóla til þess að starfa eftir, en þar er meðal annars farið ýtarlegra ofan í tilgang grunnskólanna, réttindi til menntunar við hæfi og námsgreinar (Menninga- og menntamálaráðuneytið, 2011; Skolverket, 2011). Í þessum kafla mun vera ýtarlega fjallað um rétt barna til séraðstoðar í grunnskóla með tilliti til Barnasáttmálans, Aðalnámskrár og Lögum um grunnskóla. 4.1 Barnasáttmáli Sameinuðu Þjóðanna Í dag eru 192 sjálfstæð ríki sem eru aðilar að og hafa skrifað undir sáttmálann sem gefin er út af Sameinuðu þjóðunum. Sameinuðu þjóðirnar standa saman og mynda félag fullvalda ríkja, sem í sameiningu vinna saman að lausn eða hafa áhrif á alþjóðarvettvangi eða einstök lönd (lög um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, 2013). 2. grein Barnasáttmálans kveður á um að þau ríki sem aðilar eru að sáttmálanum skulu virða og tryggja hverju barni innan sinnar lögusögu þau réttindi sem kveðið er á um í sáttmálanum án mismunnar af einhverju tagi (Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins nr 2/1989). Í sömu grein kemur einnig fram að öll börn skulu njóta þessara verndar án tillits til trúar, þjóðernis, félagslegrar stöðu,eignar, fötlunar eða annara ástæðna. Barnasáttmálinn stuðlar að jafnrétti og að öll börn hafi meðfæddan rétt til lífs, og skulu aðildar ríki sjá til eftir fremsta megni að börn fái að lifa og þroskast (lög um samning Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, 1989). Réttindi til menntunar er tekin fram í 28. grein sáttmálans þar sem aðildarríkin eigi að viðurkenna rétt barns til menntunar, að öll börnin fái að njóta sömu tækifæra til náms (Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins nr 28/1989). Ennfremur kemur fram að þau ríki sem aðilar eru að sáttmálanum að börn hvort þau séu andlega- eða líkamlega fötluð skuli fá að njóta lífsins til fulls, við sómasamlegar aðstæður sem tryggja virðingu þess og stuðla að sjálfsbörg og virkri þátttöku í samfélaginu. Fötluð börn eiga einnig rétt á óheftum aðgangi að menntun og fái að njóta hennar með aðstoð ef þörf talin á (Samningur sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins nr 28/1989) Svíþjóð var eitt af fyrstu löndunum til þess að skrifa undir Barnasáttmála Sameinuðu Þjóðanna, en það var einungis einu ári eftir að samingurinn varð fullgerður eða árið 1990 19

(Barnombudsmannen, 2015). Samkvæmt Alþingi í Svíþjóð var Umboðsmanni barna þar í landi sett það hlutverk og veitt full heimild að annast og standa vörð um réttindi barna og ungmenna í Svíþjóð og starfa samkvæmt Barnasáttmála Sameinuðu Þjóðanna (Lag om barnombudsmannen nr 335/1993). Umboðsmaður barna á þar af leiðandi að sjá til þess að lögum og reglum útgefnum af Alþingi í Svíþjóð sem koma að börnum séu fylgt eftir, og vinna þeir til að mynda mjög náið með félagsmálstofnun ( Barnombudsmannen. 2015). Skrifað var undir Barnasáttmála Sameinuðu Þjóðanna fyrir Íslands hönd í janúar árið 1990. Sáttmálinn öðlaðist ekki gildi fyrr en tveimur árum seinna eða árið 1992, og var síðan leiddur í lög árið 2013 (Umbosðmaður barna, 2014). Alþingi gaf út Barnaverndarlög sem tóku gildi í maí árið 2002 með það að markmiði að standa vörð um réttindi barna og skyldur foreldra í uppeldi barna sinna (Barnaverndarlög, 2002). 4.2 Lög um málefni fatlaðra einstaklinga Alþingi á Íslandi gefur út lög um málefni fatlaðra einstaklinga (Lög um málefni fatlaðra nr 59/1992) þar sem fram kemur að einstaklingar með fötlun eiga að vera jafnir öðrum þjóðfélagsþegnum. Lögin eiga að tryggja einstaklingi með fötlun skilyrði til þess að lifa eðlilegu lífi (Lög um málefni fatlaðs fólks nr 59/1992). Einnig kemur fram að einstaklingar með fötlun eigi rétt á þjónustu ef þarf og eru sveitarfélögin ábyrgð fyrir að veita og skipuleggja þessa þjónustu (Lög um málefni fatlaðs fólks nr 59/1992). Ef við lítum svo yfir haf og skoðum lög um málefni fatlaðst fólks í Svíþjóð segja lögin einnig til um að réttur fólks með fatlanir sé að létta þeim lífið og veita þeim þá þjónustu til þess (Lag om stöd och service till vissa funktionshindrade nr 387/1993). Sveitarfélög þar í landi bera einnig ábyrgð á að þjónusta til þessar einstaklingar í hvernig formi sem hún er veitt og að henni sé fylgt eftir svo lengi sem einstaklingur þarf á henni að halda (Lag om stöd och service till vissa funktionshindrade nr 387/1993). Sveitarfélögin eru þar með gerð ábyrgð fyrir að veita þessa þjónustu til allra einstaklinga með fötlun. Skýrt er tekið fram í lögum um málefni fatlaðra nr 59/1992 á Íslandi að markmið þeirra sé að tryggja einstaklingum með fötlun jafnrétti og sambærilegum lífskjörum og annara þjóðfélagsþegna (Lög um málefni fatlaðra einstaklinga nr 59/1992). Lög kveða einnig á um að það sé réttur heyrnarskertra barna að öðlast þekkingu og leikni á tveimur málum, þar að segja þeirra móðurmáli, táknmáli, sem og töluðu máli (Språklag 2009/600; Lög um stöðu íslenskra tungu og íslenskt táknmáls nr 61/2011) Samkvæmt landsambandi heyrnarlausra í Svíþjóð (Sveriges Dövas Riksförbund) er það réttur hvers barns að fá kennslu á sínu móðurmáli, og meta þeir það þannig að samskipt milli kennara og 20

nemanda skulu vera hnökralaus (Sveriges Döva Riksförbund, 2015). Þessi réttur er þeirra samskvæmt lögum og eiga því skólar að útvega þeim túlk og kennslu við hæfi. 4.3 Lög um grunnskóla Bæði Ísland og Svíþjóð hafa gefið út Lög um Grunnskóla. Samkvæmt umboðsmanni barna á Íslandi eru lög þessi gefin út fyrir grundvallarstarfsemi allra Grunnskóla sem reknir eru af Sveitarfélögunum sem og einkareknum grunnskólum sem hlotið hafa viðurkenningu samkvæmt lögum og til viðurkennds náms á grunnskólastigi, til að mynda heimakennslu, fjarkennslu eða dreifnáms. (Umboðsmaður Barna Grunnskóli. 2014). Samkvæmt Alþingi í Svíþjóð (Riksdagen) gilda þessi lög einnig um sérskóla, einkarekin frístundarheimili og frístundarheimili sem rekin eru af sveitarfélögum (Skollag, nr 800/2010). Eins og grunnskólalögin á Íslandi eru lög um grunnskóla sem gefin eru út af sænska Alþingi eða Riksdagen með svipuðu sniði. Í lögunum er tekið fram hvernig grunnskólinn á að koma til móts við nemendur, til dæmis hvaða námsfög á að kenna, einkunnagjöf og hvert hlutverk sveitarfélaganna er gagnvart grunnskólum sínum. Til að mynda er tekið fram að grunnskólamenntun í Svíþjóð skuli vera gjaldfrjáls að fullu, þar sem fram kemur að bókakostnaður og efniskostnaður eigi kostaður af skólanum eða Sveitarfélögum (Skollag, nr 800/2010). Grunnskólalögin voru sett á Íslandi ári 1974 með skólaskyldu á grunnskólastigi fyrir börn á aldrinum 6 16 ára (Lög um grunnskóla nr 98/2008). Svíþjóð setti lög um skólaskyldu nokkrum árum seinn eða ekki fyrr en árð 1985 (Skolverket, e.d), með skólaskyldu á grunnskólastigi fyrir öll börn á aldrinum 6 16 ára sem spannar 10 ára grunnskólagöngu. Lög þessi samræmast Barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna 28.grein um rétt allra barna til menntunar. Lögin kveða á í báðum löndum um að hlutverk grunnskólana í samvinnu við heimilin eigi að stuðla að alhliða þroska allra nemenda og þáttöku þeirra í lýðræðisþjóðfélagi (Lög um grunnskóla nr.98/2008; Skollag nr 800/2010). Önnur grein grunnskólaganna á Íslandi segir til um að það sé hlutverk grunnskólans að aðlaga starf sitt að þörfum nemenda og stuðla að velferð og menntun hvers og eins. Börn skulu einnig fá tækifæri til þess að nýta sköpunarkraft sinn og afla sér þekkingar, en grunnskólinn skal einnig vera í samstarfi við heimili barnins með það að markmiði að stuðla að farsælu skólakerfi og velferð barnanna. Skólanefnd sem er starfhæf í hverju sveitarfélagi fyrir sig hefur það starf að sjá til þess að öll skólaskyld börn njóti lögboðinnar fræðslu, hafa yfirsín með framkvæmd skólanámskrár (Lög um grunnskóla nr 98/2008). Í 17.grein grunnskólalaga á Íslandi er kveðið á um rétt barna með sérþarfir. Þar kemur fram að öll börn sem þurfa aðstoð í námi vegna sértækra námsörðuleika vegna fötlunar 21

eða tilfinninga- eða félagslegra örðuleika eiga rétt á að komið sé á móts við þau í námi. Ef talið er að þau þurfi stuðning í námi eiga þau rétt á sérstökum stuðning í námi í samræmi við metnar sérþarfir (Lög um grunnskóla nr.98/2008 ). þó svo að skólanum og sveitarfélögunum ber skylda að veita þessa þjónustu bera foreldrar einnig ábyrgð á námi barnanna sinna (Lög um grunnskóla nr.98/2008 ), þeirra er ábyrgðin að skrá börnin i skóla og fylgjast með námi þeirra. Lög um grunnskóla í Svíþjóð hafa að geyma svipuð ákveði og á Íslandi, nema lengd grunnskólans spannar níu ár í stað tíu ára, þar sem börn byrja við 7 ára aldur í hefðbundum grunnskóla. Á sjötta aldursári hafa foreldrar val um Förskolaklass sem er undirbúningsbekkur fyrir skólann eða áframhaldandi leikskólagöngu ef börnin hafa verið þar (Skollag nr 800/2010). 4.4 Aðalnámskrá Grunnskóla á Íslandi Aðalnámskrá grunnskóla sem var endurgerð árið 2011 fjallar um í sjöundu grein að öll börn eigi rétt á að stunda nám í almennum grunnskóla (Mennta- og menningarmálaráðuneytið, 2011), án tillits til fatlana, tilfinningalegra- eða félagslegra erfiðleika. Samkvæmt þessari grein í Aðalnámskrá grunnskólanna ber skólunum s að aðlaga námið að nemendum sínum eins vel og hægt er og að námið sé á þeirra forsendum (Mennta- og menningarmálaráðuneytið, 2011). Nútíma skólakerfi á Íslandi kveður á um að grunnskólar landins séu skólar án aðgreininga, sem byggir á því að allir nemendur séu jafnir og fá jafna þátttöku og viðurkenningu innan veggja skólans. Allir nemendur eiga rétt á að vera með samnemendum sínum í skólastofu og þeir sem á þurfa að halda fái eigi að veita sérstakan stuðning vegna líkamlegs eða andlegs atgervis (Mennta- og menningarmálaráðuneytið, 2011). Heyrnarskert börn sem ekki tala íslenskt mál heldur notast við sitt eigið tungumál sem er táknmál, eiga því samkvæmt námskránni rétt á aðstoð við nám. Mikilvægt er því að heyrnarskert börn sem á þurfa að halda fái viðeigandi aðstoð þegar kemur að skólagöngu, bæði þegar kemur að náminu sjálfi sem og félagslega þættinum. Í 19 kafla Aðalnámskrár kemur fram að heyrnarskert börn hafi rétt á að þróa og læra bæði sitt eigið móðurmál sem er íslenskt táknmál sem og íslenska tungu, og er það réttur þeirra samkvæmt lögum nr 61/2011 um íslenskt tákmnál og íslenska tungu. Í aðalnámskrá er kveðið á um að kunnátta í bæði íslensku og íslensku tungumáli sé ein af meginundirstöðum í menntun heyrnarskertra og heyrnarlausra nemenda, og leggja þurfi áherslu á að öflugt samstarf heimila og skóla í þjálfun í íslensku táknmáli á öllum stigum grunnskóla (Aðalnámskrá Grunnskóla, 2013). Kennarar spila veigamikið hlutverk í að 22

stuðla að þekkingu nemenda í íslensku tungumáli, íslenskt táknmál er jafnt að vígi við íslenskuna og eiga heyrnarskertir nemendur sem og heyrnarlausir rétt á að námi við hæfi (Aðalnámskrá Grunnskóla, 2013). Flest börn á aldrinum 6 til 16 ára eyða meirihlutann úr deginum í skólanum og er því hlutverk grunnskólanna stórt. Samkvæmt aðalnámskrá er grunnskólin sá staður þar sem nemendur eiga að getað aflað sér þekkingar, leikni og hæfni til áframhaldandi menntunar sem og veganesti til framtíðar (Mennta- og menningarmálaráðuneytið, 2011). 4.5 Aðalnámskrá Grunnskóla í Svíþjóð Skolverket í Svíþjóð gefur út námskrár fyrir öll skólastiginn nema Háskólastig. Námskráinn fyrir grunnskóla er með svipuðu sniði og Aðalanámskráinn á Íslandi fyrir utan einn kafla. En Aðalnámskrá grunnskóla í Svíþjóð kveður á um að grunnskólinn stuðli að því að nemendur tileinki sér þá lýðræðislegu hugsun sem sænska samfélagið byggir á, virðingu gangvart náunganum og að stuðla að lífslöngum áhuga á að læra (skolverket, 2011). Grunnskólum í svíþjóð ber einnig skylda að kenna nemenendum sínum jafnrétti, og að mismunum af öllu tagi sé ekki liðin og að skólinn eigi að vera staður þar sem nemendur fá tækifæri til þess að efla sjálfsmynd sína og þroskast (Skolverket, 2011). Í námskránni kemur einnig fram að kennsla skuli vera aðlöguð að hverjum nemenda fyrir sig með tilliti til bakgrunns, þekkingu og tungumáls. Heyrnarskert börn eiga rétt á námi við hæfi í almennum grunnskólum ef foreldrar kjósa svo, einstaklingsnámskrá skal þá vera gerð eftir þörfum hvers nemenda fyrir sig (Skolverket, 2011). Líkt og Aðalnámskrá grunnskóla á Íslandi eru kaflar um hverja námsgrein fyrir sig þar sem fjallað er um menntagildi, tilgang, hæfniviðmið, kennsluhætti og námsmat (Mennta- og menningarmálaráðuneyti, 2011; Skolverket, 2011). Flestar námsgreinar eru þær sömu í báðum löndum en benda má þó á að í Aðalnámskránni í Svíþjóð er námsgreinin Táknmál fyrir heyrandi sem er í boði fyrir nemendur í 4 9 bekk. Nemendur læra bæði að tjá sig á táknmáli og skilja táknmál og hafa þar af leiðandi möguleika til þess að hafa samskipti við einstaklinga sem nota táknmál sem tjáningarform (Skolverket, 2011). Þessi námsgrein gæti verið góður möguleiki fyrir heyrnarskerta nemendur í grunnskóla að aðlagast heyrandi samfélagi. 23

5 Söguleg þróun Heyrnarskert börn og fullorðnir hafa ekki alltaf átt þann möguleika á að mennta sig, en heimildir sína að heyrnarskertir voru taldir vanhæfnir til menntunar og gætu þar af leiðandi ekki lært (Glansholm,2006). 20 öldin markaði mikilvæga tíma fyrir menntuna heyrnarskertra og má þar nefna menntaskyldu heyrnarskertra og sérstakir skólar fyrir heyrnarskerta (Loftur Guttormsson, 2008). Réttur heyrnarskertra barna til menntunar var því lítill og mun þessi kafla fara ofan í sögu menntunar frá 19 öld á Íslandi og í Stokkhólmi /Svíþjóð og rekja hana til dagsins í dag. 5.1 Menntun heyrnarskertra barna á Íslandi Samkvæmt rannsókn Karenar Rutar Gísladóttur (2011) var menntun heyrnarlausra barna ekki sýnileg á Íslandi fyrr en árið 1867, (Karen Rut Gísladóttir, 2011) en kennslu skylda fyrir heyrnarlaus og heyrnarskert börn var sett árið 1884 ( Borgarskjalasafn Reykjavíkur, 2014). Með henni átti viðeigandi menntun að vera í boði fyrir heyrnarlaus börn á aldrinum 10 14 ára gömul sem á þeim tíma voru kölluð daufdumb börn ( Loftur Guttormsson, 2008). Ekki var gert ráð fyrir að heyrnarlaus börn myndu sækja almenna skóla og fór menntun þeirra því fram í sérskólum frá árinu 1867 sem var fyrsta úrræðið fyrir svo fámennan hóp á Íslandi (Loftur Guttormsson, 2008). Hið opinbera og fagfólk var ekki eitt um þá ályktun að heyrnarlaus börn ættu heima í sérskóla. Viðhorf íslendinga á þessum tíma til heyrnarlausra einstaklinga var að sá hópur gætu ekki gengið í almennan skóla, að börnin gætu ekki fylgt almennri kennslu, og var því sú ákvörðun tekin af því opinbera að sérstakur skóli yrði fyrir heyrnar- og mállaus börn frá 10 14 ára aldri. Þessi tilskipun eins og hún var nefnd mætti líta á sem upphaf af fyrstu ákvæðum um skólaskyldu barna á íslandi sem var sett á árið 1872 (Loftur Guttormsson, 2008). Fyrsta sér stofnunin fyrir heyrnarskert börn var sett á laggirnar árið 1899, en það var sérskóli sem fékk nafnheitina Málleysingjaskólinn þar sem bæði heyrnarskert og mállaus börn gátu sótt skólann. Skólinn var fyrstu um sinn staðsettur að Stóra- Hrauni í Árnessýslu en fluttist síðar um set til Reykjavíkur og var Margrét Th. Bjarnadótir Rasmus ráðin sem forstöðukona (Bryndís Guðmundsdóttir og Guðmundur Egilsson, 1989). Málleysingjaskólinn átti að bjóða uppá menntun fyrir öll heyrnar- og mállaus börn sem og vangefin börn á Íslandi, og voru börn sem búsett voru fjarri skólanum komið fyrir á heimilum í borginni (Bryndís Guðmundsdóttir og Guðmundur Egilsson, 1989). Þó svo að Málleysingjaskólinn væri fyrir öll börn á Íslandi voru nemendur fáir, flest voru þau 16 en fæst voru þau 6 og má rekja það til fjarlægðar við skólann eða val foreldra um aðra kennslu. Fingramál var ríkjandi tjáningarform í kennslu en Margrét sótti menntun sína til 24

Danmerkur til þess að bæta kennsluhætti við Málleysingjakólann, og fengu nemendur við skólann kennslu í skrift, reikningi, handmennt og kristinfræði (Bryndís Guðmundsdóttir og Guðmundur Egilsson, 1989). Eins og kom fram hér að ofan markaði 20 öldin mikilvæga tíma fyrir heyrnarskert börn, en fyrstu lögin um kennslu heyrnar- og málleysingja voru sett á árið 1922. Með þessu lögum sem gefin út voru a Alþingi jókst fjöldi nemenda við skólann og yngri börn fengu tækifæti til þess að sækja nám. En áður fyrr fengu heyrnarskert börn frá 10 ára aldri kennslu en með komu kennsluskyldunnar 1922 fengu börn niður í 8 ára gömul einnig tækifæri (Bryndís Guðmundsdóttir og Guðmundur Egilsson, 1989). Árið 1944 urðu miklar breytingar á Málleysingjakólanum, skólinn réð nýjan forstöðumann Brand Jónsson til starfa og nafnið á skólanum breyttist og varð að Heyrnleysingjaskólinn. Brandur Jónsson fæddur 20. Nóvember 1911 var kennari að mennt en einnig með próf í kennslu heyrnarlausra þar sem hann lærði í Bandaríkjunum (Bragi Ásgeirsson, 2011). Brandur hafði áður fyrr kennt við Málleysingjaskólann en reynsla hans og menntun kom aðallega erlendis frá. Brandur var mikilvægur í baráttu við að bætta réttindi heyrnarskertra barna, þar sem heyrnarskert börn voru sett í sama hóp og vangefin börn, reyndi hann að gera almenningi ljóst að heyrnarskert börn væru ekki afbrigðileg, treg eða vangefin (Bragi Ásgeirsson, 2011). Þegar Brandur tók við Heyrnleysingjaskólanum árið 1944 urðu ekki einungis breytingar á nafni skólans heldur varð skólinn einungis skóli fyrir heyrnar- og mállaus börn. (Bryndís Guðmundsdóttir og Guðmundur Egilsson, 1989). Með þessum breytingum á skólanum lækkaði skólaskyldualdur um fjögur ár, en skólaskylda var sett á fyrir börn allt niður í fjögurra ára árið 1962 en einnig fengu börn eldri en sextán ára tækifæri til menntunar. Starfsmenn heyrnleysingjaskólans voru því ekki einungis menntaðir kennarar heldur voru ráðnar fóstrur, og var þeirra hlutverk að efla félags- og tjáningarþroska nemendanna. Fóstrurnar sáu mikið um uppeldishlutverk barnanna sem dvöldu á heimavist við Heyrnleysingjaskólann, og fólst starf þeirra meðal annars í að vera í nánum samskiptum við foreldra barnanna (Sveitarstjórnarmál, 1977). Hlutverk heyrnleysingjaskólans var að undirbúa þá nemendur sem skólann sóttu undir áframhaldandi menntun eða starfs í framtíðinni. Má svipa þessu til Aðalanámskráar eins og hún er í dag (Bryndís Guðmndsdóttir og Guðmundur Egilsson, 1989). Samkvæmt bók Bryndísar og Guðmundar (1989) skiptist skólin í þrjár deildar eftir aldri barnanna, Forskóli fyrir fjögurra ára til sjö ára, Grunnskóladeild fyrir sjö til sextán ára og að síðustu Framhaldsdeild fyrir börn eldri en sextán ára. Heyrnleysingjaskólinn hóf síðan samstarf við Hlíðarskóla í Reykjavík (1972), en Hlíðarskóli var og er almennur skóli. Þar var sérdeild fyrir Heyrnar skert börn, og hefur Heyrnleysingjaskólinn verið deild í Hlíðarskóla frá árinu 2002 þegar Heyrnleysingjaskólinn var þá lagður niður (Hlíðaskóli, 1954). 25

Undir stjórn Margrétar Th. Bjarnardóttur fór kennsla til heyrnarskertra barna var fingramál ríkjandi tjáningarmáti. Kennt var í þrjár klukkustundir dag hvern og fengu nemendur kennslu í skrift, reikning, handment og kristinfræði (Bryndís Guðmundsdóttir og Guðmundur Egilsson, 1989). Þar sem nokkrir nemendur voru ungir og fjarri heimilum sínum var oft erfitt fyrir þá að venjast fjarlægðinni og aðstæðum í skólanum. Til þess að gera þeim lífið aðeins auðveldara var það ráð tekið að binda þá við önnur börn þar sem yngstu nemendurnir áttu tilhneygingu til þess að strjúka (Bryndís Guðmundsdóttir og Guðmundur Egilsson, 1989). Eftir að Brandur Jónsson tók við stöðu forstöðumanns breyttust kennsluhættir, lagð var meiri áhersla á að kenna nemendum talað mál og að skilja talað mál, þó svo að táknmál hafi ekki verið bannað var mesta áherslan lögð á að læra talaða íslensku (Bryndís Guðmundsdóttir og Guðmundur Egilsson, 1989). Til þess að standa undir kröfum um kennslu sendi Brandur kennara sína til sérmenntunar Starf innan Heyrnleysingjaskólans hefur verið mikið til umfjöllunar í fjölmiðlun og hafa einstaklingar sem þar hafa verið stigið fram og lýst því ofbeldi sem þar fram fór. Í samtali við Hönnu Láru Ólafsdóttur sem birt var í Íslenska ríksissjónvarpinu þann 10.maí 2015, segir hún frá einelti og tilraunar til kynferðislegs ofbeldis. (Ríkissjónvarpið, 10.maí,2015). Einnig greindi hún frá bágri kennslu og lélegu skipulagi. Hanna Lára er ekki sú eina sem stigið hefur fram og líst því sem fram fór í skólanum, Anna Jóna (morgunblaðið, 5 mars 2007) steig einnig fram og sagði frá kennsluháttum og óhæfum kennurum. Hún nefnir meðal annars að nemendur hafi haft í erfiðleikum að skilja kennara þar sem táknmál var ekki notað, heldur var áhersla lögð á að nemendur við skólann lærðu að lesa af vörum (morgunblaðið, 5 mars 2007). Anna Jóna nefndi einnig að áframhaldandi nám eftir heyrnleysingja skólann hafði ekki verið möguleiki þar sem námið þar hafi ekki verið metið til einkunna (morgunblaðið, 2 mars 2007). 5.2 Menntun heyrnarskertra barna á Stokkhólmssvæðinu Fram til 1953 voru heyrnarskertir í Svíþjóð taldir daufdumbir, þar sem talið var að vegna skertrar heyrnar eða heyranrleysis gátu einstaklingar ekki talað eða myndað hljóð (Wintzell, 2001). Fyrsti skólinn fyrir heyrnarskertra og blinda var stofnaður í Stokkhólmi árið 1809 og fylgdu síðan fleiri sveitarfélög þar á eftir og uppúr 1800 voru komnir skólar í flestum landshlutum Svíþjóðar (Wintzell, 2001). Rannsóknir sýna að táknmál var notað við kennslu árið 1809, en var því síðan hætt um 1880 eins og í fleiri löndum þegar táknmálsbannið var sett á (Heiling,1993). Eins og í fleiri löndum var erfitt fyrir einstaklinga sem notuðu táknmál sem tjáningarmáta að fá kennslu á sínu tungumáli og var því skólagangan þeim mjög erfið. 26