Fjárskipti milli hjóna

Meistararitgerð í lögfræði Fjárskipti milli hjóna Meginreglan um helmingaskipti og skáskiptaheimild 104. gr. laga nr. 31/1993 Magnús Bragi Ingólfsson Hrefna Friðriksdóttir Júní 2014

2

EFNISYFIRLIT 1 Inngangur... 6 2 Bakgrunnur... 8 2.1 Sögulegt yfirlit... 8 2.1.1 Þróun frá húsbóndavaldi til lagasetningar á 20. öld.... 8 2.1.2 Lagasetning í sifjamálum um aldamótin 1900... 9 2.1.3 Þróun laga um fjármál hjóna á 20. öld til gildistöku laga 31/1993... 10 2.2 Hjúskaparlög nr. 31/1993... 12 2.3 Nánar um norræna samvinnu um hjúskaparlög... 13 2.3.1 Norræn samvinna um hjúskaparlög fyrr og síðar... 13 2.3.2 Sameiginleg sjónarmið í norrænni hjúskaparlöggjöf... 14 2.4 Almennt um hjúskap og fjármál hjóna... 16 2.4.1 Hjúskapur og réttaráhrif hans á fjármál hjóna... 16 2.4.2 Tölfræði og upplýsingar um tíðni skilnaða... 17 2.4.3 Tegundir eigna maka í hjúskap... 18 2.4.3.1 Almennt... 18 2.4.3.2 Hjúskapareign... 19 2.4.3.3 Séreign... 19 2.4.3.4 Nánar um kaupmála... 20 2.4.4 Forræði eigna og takmarkanir á því... 21 2.4.5 Ábyrgð á skuldbindingum... 23 3 Helmingaskipti... 27 3.1 Inngangur... 27 3.2 Fjárslit milli hjóna... 27 3.2.1 Almennt... 27 3.2.2 Einkaskipti... 29 3.2.2.1 Fjárskiptasamningur... 29 3.2.2.2 Fjárskiptasamningi vikið til hliðar eða ógiltur... 30 3.2.3 Opinber skipti... 34 3.2.3.1 Opinber skipti við lok hjúskapar... 34 3.3 Helmingaskipti... 35 3.3.1 Meginreglan um helmingaskipti... 35 3.3.2 Sjónarmið að baki helmingaskiptareglunnar... 35 3

3.3.3 Helmingaskiptareglan í framkvæmd... 37 3.4 Helstu álitamál varðandi,,hrein helmingaskipti... 38 3.4.1 Séreign eða hjúskapareign... 38 3.4.1.1 Gildi kaupmála milli hjóna.... 39 3.4.1.2 Gildi gjafar eða arfs sem séreignar... 40 3.4.1.3 Verðmæti sem koma í stað séreignar eða verða til fyrir séreign... 43 3.4.2 Tímamörk við fjárskipti... 45 3.4.2.1 Tímamark eigna og skulda... 45 3.4.2.2 Tímamark við verðmat eigna... 47 3.5 Heimildir til að halda verðmætum utan skipta eða leiðrétta helmingaskipti... 50 3.5.1 Almennt... 50 3.5.2 Verðmæti sem geta fallið utan skipta skv. 102. gr. hjskl.... 50 3.5.2.1 Fyrsti töluliður... 51 3.5.2.2 Annar töluliður... 52 3.5.2.3 Þriðji töluliður... 55 3.5.2.4 Fjórði töluliður... 55 3.5.2.5 Fimmti töluliður... 56 3.5.3 Endurgjaldskrafa 107. gr. hjskl.... 56 3.5.3.1 Almennt... 56 3.5.3.2 Ákvæði 1. mgr. 107. gr. hjskl.... 58 3.5.3.3 Ákvæði 2. mgr. 107. gr. hjskl.... 60 4 Skáskipti 104. gr. hjskl.... 62 4.1 Inngangur... 62 4.2 Almennt um skáskipti... 62 4.3 Skáskipti í tíð laga nr. 60/1972... 63 4.3.1 Almennt... 63 4.3.2 Hvaðan stafa eignir sem koma undir skiptin... 64 4.3.3 Bersýnilega ósanngjarnt með tilliti til aðstæðna... 67 4.3.4 Lengd hjónabands og fjárhagsleg samstaða... 68 4.3.5 Ályktanir af framkvæmd 57. gr. laga nr. 60/1957... 72 4.4 Skáskipti 104. gr. laga nr. 31/1993... 73 4.4.1 Almennt... 73 4.4.2 Munur á 104. gr. hjskl. og 57. gr. laga nr. 60/1972... 75 4

4.4.3 Krafan um bersýnilega ósanngirni... 76 4.5 Aðeins um fjárskipti í óvígðri sambúð... 77 4.6 Efnisatriði skáskiptareglu 104. gr. í dómaframkvæmd... 79 4.6.1 Inngangur... 79 4.6.2 Framlag við stofnun... 79 4.6.3 Fjárhagur hjóna í hjúskapnum... 85 4.6.4 Arfur og gjafir... 89 4.6.5 Lengd hjúskapar... 91 4.6.6 Áhrif annarra sjónarmiða á sanngirnismatið... 96 4.6.7 Ákvæði 2. mgr. 104. gr.... 99 4.6.8 Ályktun af dómaframkvæmd ákvæða 104. gr.... 101 4.7 Hvernig fara fjárskipti fram eftir skáskiptareglunni... 103 4.8 Lögbundin skáskipti 111. gr. hjskl.... 105 4.9 Skáskipti 59. gr. norsku hjúskaparlaganna... 107 4.9.1 Bakgrunnur 59. gr. norsku hjúskaparlaganna... 107 4.9.2 Sjónarmið að baki skáskiptareglu 59. gr.... 107 4.9.3 Nánar um skáskiptaheimildina... 108 4.9.4 Niðurstaða... 110 5 Ályktanir og umræður um helmingaskipti og skáskipti... 110 5.1 Almennt... 110 5.2 Vægi helmingaskiptareglu 103. gr. í dag... 111 5.3 Sjónarmið varðandi breytingu á 104. gr.... 111 5.4 Er þörf á breytingu á reglum um fjárskipti?... 113 6 Lokaorð... 114 5

1 Inngangur Fjölskyldan er grunneining samfélagsins. Kjarni fjölskyldunar má segja að felist í hjúskap, og munu flestir einstaklingar ganga í annað eða bæði á lífsleiðinni. Þannig hafa allar lagareglur sem varða hjúskap mikil áhrif á einstaklinga samfélagsins, og er erfitt að ímynda sér reglur sem varða jafn persónulega hluti og samband lífsförunauta. Hugtakið hjúskapur hefur verið notað að lögum til að lýsa ákveðnu réttarástandi síðan í Kristinrétti 1275, og hefur frá upphafi haft víðtæk áhrif á réttarstöðu einstaklinga. 1 Hjúskapur er ekki skilgreindur nákvæmlega í hjúskaparlögum nr. 31/1993 (hér eftir hjskl.), en honum hefur verið lýst sem lífssambandi tveggja einstaklinga sem stofnað er til með formlegum yfirlýsingum fyrir löggiltum vígslumanni sem hann staðfestir með formlegum hætti. 23 Oft er hugsað um hjúskap sem langtímasamband tveggja maka sem nær til æviloka, en ljóst er að svo er ekki alltaf. Ýmislegt getur komið upp og aðstæður og einstaklingar breyst með tímanum, og hefur það verið nútímalegt sjónarmið í hjúskaparrétti að standa ekki of mikið í vegi fyrir því ef fólk vill ganga úr sambúð eða hjúskap. Þegar svo stendur á verður yfirleitt mikið tilfinningarót sem kann að skyggja á fjárhagslegu hlið hjúskaparins, en það er einmitt sú hlið sem löggjafinn lætur sig varða fremur en annað. Í dag reynir mikið á fjárskiptareglur milli hjóna. Í mörgum tilfellum tekst hjónum að leiða skilnaðinn til lykta með fjárskiptasamningi sem þau gera sjálf eða með hjálp lögfræðinga. Eftir sem áður er þó oft deilt um fjárskiptin, og komist aðilar ekki að samkomulagi verður aðeins skorið úr með opinberum skiptum. Helmingaskiptareglan er meginregla sem gildir við fjárslit milli hjóna, og mikið þarf til að vikið sé frá henni. Reglan á sér langan sess í norrænni hjúskaparlöggjöf, og hefur verið talin leiða til fjárhagslegrar samstöðu milli hjóna á meðan hjúskapnum stendur, sem og að tryggja fjárhagslega stöðu beggja maka við skilnaðinn. Helmingaskiptareglan er þó ekki gallalaus, og því er heimilt að víkja frá henni og beita svokölluðum skáskiptum. Þegar samfélag breytist hratt á lagaumhverfið það til að verða úrelt ef löggjafinn heldur ekki í við þróunina með lagabreytingum. Á Íslandi hafa reglur um fjárskipti við slit hjúskapar ekki breyst mikið í langan tíma, en frá 1923 hefur verið við fjárskipti byggt á helmingaskiptareglu sem sterkri meginreglu með heimild til skáskipta. 1 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 183. 2 Hrefna Friðriksdóttir:,,Sifja- og erfðaréttur, bls. 440. Upprunalega skilgreiningin var lífssamband eins karls og einnar konu. Eftir gildistöku laga nr. 65/2010 væri skilgreiningin meira viðeigandi svona með tilliti til núgildandi 1. gr. hjúskaparlaganna. 3 Skilgreiningin er efnislega sú sama og á við um hjúskap á hinum Norðurlöndunum. Hér má sjá til samanburðar Peter Lødrup: Familieretten, bls. 42: Ekteskapet er i rettslig forstand en forbindelse mellom en mann og en kvinne som inngås i bestemte former og som samfunnet gir sig autorisasjon og tillegger visse rettsvirkninger. 6

Í þessari ritgerð verða skoðaðar þær höfuðreglur sem gilda um fjárskipti hjóna. Þó verður sérstök áheyrsla lögð á að skoða skáskiptareglu 104. gr. hjskl. sem frávik frá meginreglunni um helmingaskipti. Reynt verður að svara spurningunni um hvort fjárskiptareglur í núverandi mynd sinni séu æskilegasta staðan, eða hvort samfélagsbreytingar kalli á framsæknari túlkun eða jafnvel breytingar á ákvæðum 103. gr. um helmingaskiptaregluna og 104. gr. um skáskipti. Sérstaklega er athyglisvert að skoða til samanburðar þróun skáskipta í Noregi og núgildandi 59. gr. norsku hjúskaparlaganna, en hún er einsdæmi meðal hjúskaparlaga Norðurlandanna. Í öðrum kafla er að finna almenna umfjöllun um skilnaði hjóna og sögulega þróun helmingaskipta- og skáskiptareglunnar. Umfjöllun um lagalegan bakgrunn hjúskapar og fjárskipta hjóna við skilnað er óumflýjanlegur vegna efnis ritgerðarinnar. Einnig verður þar farið gróflega yfir reglur sem gilda almennt um fjármál hjóna og hafa áhrif á fjárskipti við mögulegan skilnað. Þriðji kaflinn er tileinkaður meginreglunni um helmingaskipti. Þar er í byrjun fjallað almennt um fjárskipti milli hjóna. Þá er helmingaskiptareglunni gerð nokkuð góð skil, farið yfir sjónarmið sem liggja að baki henni og hvernig henni er beitt. Farið verður yfir heimildir til að víkja frá henni í afmörkuðum tilvikum og reifaðir dómar umfjölluninni til skýringar. Í fjórða kafla er fjallað nokkuð ýtarlega um skáskiptaheimild 104. gr. hjskl. Umfjöllunin í kaflanum verður byggð á skrifum fræðimanna og rannsókn á dómum Hæstaréttar. Sérstaklega er vikið sjónum að þeim dómum Hæstaréttar sem hafa fallið um skáskipti og skoðuð þau efnisatriði sem lögð eru þar til grundvallar. Þá er gert stuttlega grein fyrir skáskiptaheimild norsku hjúskaparlaganna til samanburðar við þá íslensku. Loks eru í fimmta kafla niðurstöður og ályktanir dregnar saman af umfjöllunninni í heild. Þar verður velt upp sjónarmiðum og lagarökum um hvort takmarka þurfi vægi helmingaskiptareglunnar með víðtækari skáskiptaheimild, eða hvort að núverandi staða kalli ef til vill ekki á breytingar. 7

2 Bakgrunnur 2.1 Sögulegt yfirlit 2.1.1 Þróun frá húsbóndavaldi til lagasetningar á 20. öld. Allt frá því að maður og kona fóru að sameinast í einhverju formi hjónabands hefur skapast þörf á að taka afstöðu til þess hvað skal gerast ef það þau óska þess að ganga úr hjónabandinu. Mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan að forn viðhorf giltu um hjúskap og eining hjóna varð vart slitið nema þá helst fyrir tilætlan karlsins. Það var aðeins á færi karlsins að segja hjúskapi sínum slitið í forngermönskum rétti. Þetta viðhorf gilti hér á landi vel framan af og sjást þess merki í Íslendingasögum okkar. 4 Þá var byggt á þeirri hugmynd að karlinn ætti allt búið og hefði forræði yfir öllum eignum. Við skilnað hélt bóndinn þannig mestu af búinu, en konunni var þó heimilt að taka með sér mund eða heimanfylgju eftir atvikum. 5 Því má segja að í forngermönskum rétti hafi verið byggt á séreignarsjónarmiðum við fjárskipti. Ættin sem eining skipti miklu máli og miðuðust reglur og lög þess tíma við það. Stefnt var að því að halda eignum innan fjölskyldunnar og fór um hjúskap og erfðir eftir veraldlegri löggjöf en ekki kristninni. 6 Áhrif kaþólskra viðhorfa á ákvæði Grágásar eru þó augljós, 7 og telja þar meðal annars þau sjónarmið að hjúskapurinn sé heilagur og að mestu órjúfanlegur. Á 12. og 13. öld giltu, að kaþólskri hefð, þau viðhorf að jafnvel hjúskaparbrot gæti aðeins veitt rétt til skilnaðar að borði og sæng. Aðilum var þá ekki heimilt að ganga aftur í hjúskap eftir slíkan skilnað, enda gat dauðinn einn leyst aðila undan heilögu hjónabandi. 8 Í Grágás eru þannig ekki taldar til margar lögmætar ástæður skilnaðar. Þar er til dæmis nefnd sem ástæða að ef annað hjóna vinnur hinu þann áverka, sem meiri sár metast. Þau sár sem meiri metast samkvæmt Grágás eru mjög grófar líkamsárásir, svo sem holsár; að særa inn til mergjar, og heilsár; að kljúfa höfuð inn að heila. 9 Það þurfti því mikið til svo að skilnaður væri heimilaður. Aðrar ástæður úr Grágás hljóma meira eins og núgildandi reglur um ógildingu, s.s að hjúskapurinn sé ekki stofnaður þvert á lög um að skyldir aðilar megi ekki gangast í hjónaband. 10 Aðrar ástæður, s.s hórdómur eða strok annars hjóna eru ekki nefndar. Það var því aðeins í mjög takmörkuðum tilvikum sem mögulegt var að slíta hjúskap. 11 4 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 613. 5 Ármann Snævarr: Sifjaréttur I-III, bls. 397. 6 Sigurður Líndal: Réttarsöguþættir, bls. 119. 7 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 613. 8 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 614. 9 Höf. óþekktur:,,hefndir á Íslandi í fornöld, bls. 174. 10 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 614. 11 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 615. 8

Eftir aldamótin 1500 giltu hér ýmsar reglur um málefni hjúskapar og skilnaðar, og ekki auðvelt að segja til um nákvæmlega hvaða reglur giltu á hverjum tíma. Farið var eftir ýmsum tilskipunum og konungsbréfum frá Danmörku og Noregi, ásamt hjónabandsgreinum frá 1587, og var allur gangur á því hvort þær voru birtar hér á landi eða ekki. 12 Nokkrar breytingar urðu þó á þessum tíma, bæði á skilyrðum um hjónavígslu og skilnað. Sem dæmi má nefna að samkvæmt 2. gr. tilskipunarinnar 3. júní 1746 var skilyrði veitingu hjúskapar að annað hjóna væri læst á bók, og hefði fengið uppfræðslu í kristnum fræðum. 13 Þrátt fyrir að dönsku og norsku lög Kristjáns V. giltu ekki á Íslandi fóru hjón að semja fjármál sín undir þær reglur. Í þeim var mælt fyrir um eina gerð helmingaskiptareglu eigna við skilnað, en þar var einnig að finna reglur um forræði á eignum. Að hjón semdu sig undir þessi lög heyrði til undantekninga í fyrstu, en smám saman mun helmingaskiptareglunni hafa vaxið ásmegin hér á landi. Þannig var hún orðin meginregla við fjárskipti hjóna þegar komið var fram að aldamótum 1800. 14 Skilnaðir voru oftast í formi skilnaðar að borði og sæng sem útilokaði aðilum að giftast aftur, og voru slík leyfi auðfengin þegar fór að líða á 18. öld. 15 Um það leyti fór svo hjónum að vera gert kleift að sækja um lögskilnað eftir 3 ára skilnað að borði og sæng, en sú regla kom að stórum hluta til fyrir venju. 16 2.1.2 Lagasetning í sifjamálum um aldamótin 1900 Í kringum aldamótin 1900 var fjárhagsleg vernd húsfreyju við skilnað eitt af þeim sjónarmiðum sem horft var til við lagasetningu. Þó breyttist staðan lítið sem ekkert í lagaframkvæmd. Þetta endurspeglast í lögum nr. 3/1900 um fjármál hjóna þar sem slegið var föstum mörgum reglum sem mótað hafði fyrir, meðal annars um sameiginlegt bú hjúskaparaðila, helmingaskipti við skilnað og fleira. Ef aðilar vildu víkja frá því var nauðsynlegt að gera kaupmála, og semja þannig um möguleg fjárskipti. 17 Bóndinn hafði forráð eigna á meðan hjúskapurinn lifði, þótt þau forráð væru bundin takmörkunum að því er varðar skráðar eignir konunnar. Arfur og gjafir voru séreignir hjóna, ásamt eignum sem voru lýstar séreignir með kaupmála. 18 Þessi ákvæði voru gagnrýnd fyrir það að hafa takmarkað vægi í hjúskap og að veita konum sýndarvernd við skilnaðinn. Veruleikinn væri sá að sárasjaldgæft væri að konur ættu 12 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 616. 13 Ármann Snævarr: Þróun íslenskra réttarreglna um hjónavígslutálma frá siðaskiptum til vorra daga, bls. 82. 14 Ármann Snævarr: Fyrirlestrar í sifjarétti III, bls. 49. 15 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 616-617. 16 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 617. 17 Ármann Snævarr: Sifjaréttur I-III, bls. 398. 18 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 379-380. 9

arf eða fengu gjafir sem voru lýstar séreignir. Þá væri það nánast óheyrt að kona væri skráður eigandi eignar sem heyrði undir hjúskapinn heldur mun það nær alltaf hafa verið maðurinn. Til viðbótar var það yfirleitt maðurinn sem stofnaði til skulda. Skuldheimtumönnum var svo heimilt að fullnusta kröfum á hendur bóndanum með því að ganga að hjúskapareign konunnar. 19 Síðar komu lög nr. 39/1921 um stofnun og slit hjúskapar. Þau fjölluðu um ýmis réttarfarsleg atriði varðandi hjónaskilnaði, og festu margar gildandi reglur um skilyrði skilnaðar að borði og sæng og lögskilnaðar. Í þeim var þó ekki fjallað um hin eiginlegu fjárskipti eða aðrar reglur um fjármál hjóna og skyldur þeirra á milli. 2.1.3 Þróun laga um fjármál hjóna á 20. öld til gildistöku laga 31/1993 Ljóst var að snemma á 20. öld þurfti breytinga við í lögum um fjármál hjóna. Kvennafélög á Norðurlöndunum kröfðust réttarbóta og ljóst var að lög nr. 3/1900 tryggðu ekki mikilvæg atriði eins og jafnan rétt kynjanna með fullnægjandi hætti. 20 Settar voru á laggirnar norrænar samvinnunefndir til að endurskoða sifjalöggjöfina árið 1909, og kom af þeirri vinnu nýtt frumvarp um fjármálaskipan hjóna. 21 Íslendingar tóku reyndar ekki þátt í samvinnunefndunum á þeim tíma, en byggðu samt sem áður frumvörp um sifja- og barnarétt á norrænni löggjöf. Það varð einnig raunin um þetta tilvik, og var gert íslenskt frumvarp sem endurspeglaði áherslur og sjónarmið norrænu samvinnunefndanna. 22 Frumvörpin voru að mestu samhljóma fyrir Norðurlöndin og tóku gildi á Íslandi með lögum um réttindi og skyldur hjóna nr. 20/1923. Sambærileg lög tóku gildi 1920 í Svíðþjóð, 1925 í Danmörku, 1927 í Noregi og 1929 í Finnlandi. Löggjöf norrænu þjóðanna sem kom fram á þessum tíma þótti verulega nútímaleg. Þau losuðu hjúskaparrétt undan mörgum eldri viðmiðum og voru byggð á nútímalegum sjónarmiðum. Þegar lögin voru sett voru þau nokkuð á undan sinni samtíð, og var það ekki fyrr en áratugum síðar að aðrar Evrópuþjóðir byggðu sína hjúskaparlöggjöf á sambærilegum sjónarmiðum og þeim sem voru leiðandi við setningu norrænu laganna. 23 Kveikjan að lögunum er augljós, en löggjöf um hjúskaparrétt hafði ekki haldið í við hugmyndir manna um jafnrétti kynjanna og breytta stöðu kvenna í samfélaginu. Konur höfðu 19 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 382. 20 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 381. 21 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 382. 22 Guðný Björk Eydal:,,Íslenskur sifjaréttur og fjölskyldustefna frá fyrirvinnuskipan til jafnréttis, bls. 145. 23 Anders Agell: Åktenskap, Samboende, Partnerskab, bls. 14. 10

meiri tækifæri til að sinna vinnu utan heimilis og mennta sig, 24 að ógleymdum kosningaréttinum sem vannst hér á landi 1915. 25 Mögulega munu þó mestu hafa skipt hugmyndir um jafnan rétt konu og karls í hjúskap, og um að framlag til heimilsins væri vinna og ætti að teljast sem verðmætasköpun. Lögin á öllum Norðurlöndunum hafa verið talin endurspegla vel samfélagslegar breytingar sem áttu sér stað eftir aldamótin. Þar hafa verið taldar til breytingar á hlutverki kynjanna, breytt fjölskyldumynstur og þróun í efnahagsmálum almennings. 26 Lög nr. 20/1923 voru tímamótalög á marga vegu. Þau fjölluðu nokkuð ítarlega um fjármál hjóna. Þar var stórt skref stigið í réttindabaráttu kvenna, en lög 3/1900 voru eins og áður segir gagnrýnd fyrir að veita konum sýndarvernd. Ráðandi sjónarmið laganna frá 1923 voru eins og áður sagði að skapa jafnstöðu hjóna og tryggja fjárhagslegt sjálfstæði aðila hjúskaparins. Ábyrgð beggja hjóna og forræði þeirra á sínum eignum var styrkt verulega. Ábyrgðin var aðeins takmörkuð til verndar heimilisins í ákvæðum um takmarkanir á ráðstöfunarrétti hjóna á eignum sem eru fjölskyldunni nauðsynlegar. Ekki var vikið frá reglum um séreignir og hjúskapareignir og hvernig þær kæmu til fjárskipta. Reglum um kaupmála voru gerð betri skil og þær gerðar skýrari, svo að auðveldara væri að skrá eignir sem séreignir annars maka. 27 Þótt að jafnræði maka innan hjúskaparins hafi verið styrkt verulega og um leið fjárhagslegt sjálfstæði þeirra var reynt að falla ekki frá sjónarmiðinu um fjárhagslega samstöðu hjóna. Í þessu skyni var í lögunum kveðið á um gagnkvæma framfærsluskyldu hjóna, og var reglan um helmingaskipti við skilnað meginreglan. 28 Lög 20/1923 voru mjög framsýn og stóðust tímans tönn þrátt fyrir miklar sviptingar í samfélagsforminu á næstu áratugum. Þegar lögin voru sett voru tiltölulega fáar konur á vinnumarkaðinum, og hefur því verið sagt að lögin hafi verið á undan sinni samtíð. 29 Samhliða þeim giltu lög nr. 39/1921, sem voru leyst af hólmi með lögum nr. 60/1972 um stofnun og slit hjúskapar. Lögum 20/1923 var breytt lítillega yfir öldina, en féllu ekki úr gildi fyrr en með núgildandi hjúskaparlögum. nr. 31/1993 sem sameinuðu reglur um réttindi og skyldur hjóna og skilyrði fyrir stofnun og slitum hjúskapar í einn lagabálk. 24 Guðný Björk Eydal:,,Íslenskur sifjaréttur og fjölskyldustefna frá fyrirvinnuskipan til jafnréttis, bls 145. 25 Rétt er að minnast á að hann var fyrst bundinn fremur háu aldurstakmarki, 40 ára aldri. 26 Anders Agell: Nordisk äktenskapsrätt, bls. 102. 27 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 383. 28 Guðrún Erlendsdóttir:,,Fjármál hjóna og sambúðarfólks, bls. 119. 29 Guðný Björk Eydal:,,Íslenskur sifjaréttur og fjölskyldustefna frá fyrirvinnuskipan til jafnréttis, bls. 146. 11

2.2 Hjúskaparlög nr. 31/1993 Hjúskaparlög nr. 31/1993 er heildstæð löggjöf sem tekur á öllum þáttum hjúskaparins, stofnun, réttaráhrifum og lokum hans. 30 Lögin voru byggð á niðurstöðum norrænnar samvinnu um sifjalöggjöf sem hafði það að leiðarljósi að samræma eftir föngum löggjöf um hjúskaparrétt, barna- og erfðarétt. 31 Frumvarp það sem varð að íslensku hjúskaparlögunum var samið af Sifjalaganefnd. Nefndin hafði meðal annars það hlutverk að fylgjast með nýjungum í sifjalöggjöf, endurskoða gildandi löggjöf og taka þátt í norrænu samstarfi á þeim vettvangi. 32 Ein mikilvæg breyting var að fella tvo lagabálka og aðrar reglur í eina heildstæða löggjöf á sviði hjúskaparréttar. Það var meðal annars skoðun sifjalaganefndar að þær reglur sem vörðuðu fjárskipti hjóna og voru í skiptalögum ættu frekar heima í hjskl. Því eru reglur um fjárskipti milli hjóna að finna aðallega í hjskl., en einnig er að finna nokkrar efnislega samhljóða reglur í lögum nr. 20/1991 um skipti á dánarbúum o.fl. (hér eftir skiptalög). 33 Lögð var áheyrsla á þau grunnsjónarmið sem voru einkennandi fyrir norrænan hjúskaparrétt, meðal annars að hjúskapur sé frjálst samkomulag karls og konu. 34 Eitt af þessum sjónarmiðum er að greiða fyrir stofnun og slitum hjúskapar, að fækka tálmnunum sem gilda fyrir þessum athöfnum. 35 Þó er tekið fram í athugasemdum sem fylgdu frumvarpi laganna að sifjalaganefnd hafi talið rétt að sporna við stofnun og slitum upp að vissu marki. Reynt er að koma í veg fyrir hjúskaparslit sem ráðin eru í bráðræði með reglum um sáttarstarfsemi, sérstaklega þegar skilnaðurinn getur komið niður á ósjálfráða börnum. 36 Um þetta gilda reglur 42. gr. hjúskaparlaganna um sáttaumleitan. Meðal breytinga í nýju lögunum eru heillegt yfirlit yfir eignamynstrið í í VIII. kafla þess. Reglur um samþykki maka til ráðstöfunar á eignum sem fjölskyldan notar eða innbú þess voru bættar og hertar. Sem dæmi um slíkt má nefna 65. gr. hjskl. um að ef samþykki maka liggi ekki til grundvallar löggerningum sem nefndir eru í ákvæðinu, séu þeir ógildanlegir þrátt fyrir grandleysi viðsemjandans. 37 Eins og áður var rakið hefur þróun sögunnar verið frá upphafi nánast á einn veg, að auka á frjálsræði og sjálfstæði einstaklinganna til þess að ganga í hjúskap, styrkja forræði maka yfir eignum sínum á meðan hjúskapurinn stendur og loks fækka 30 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 389. 31 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2470. 32 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2468. 33 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2469. 34 Með breytingarlögum nr. 65/2010 var hugtakinu hjúskapur breytt úr samkomulagi karls og konu í samkomulag tveggja einstaklinga. Sjá frekari umfjöllun um lagabreytinguna að neðan. 35 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2469. 36 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2469. 37 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 387. 12

hindrunum við því að hjón gangi úr hjúskapnum. Þessi viðhorf endurspeglast skýrt þegar borin eru saman lög 20/1923 og núgildandi hjskl. Það er varla hægt að fjalla um hjskl. án þess að minnast á þá mikilvægu breytingu á þeim sem var gerð með lögum nr. 65/2010. Fram að gildistöku þeirra voru í gildi lög um staðfesta samvist nr. 87/1996, ásamt stökum reglum úr fjölmörgum lagabálkum þar sem talað var um slíka samvist. Kjarni breytingarlaganna frá 2010 fólst í því að breyta hjskl. á þann hátt að þar sem hjúskapur var takmarkaður við samband karls og konu er nú fjallað um samband einstaklinga. 38 Markmiðið með setningu laganna var að búa svo um hnútana að nákvæmlega sömu reglur giltu um hjúskap og sambúð einstaklinga af sama kyni og karls og konu, í stað þeirrar stefnu sem áður gilti, að um slík sambúðarform giltu að mestu sambærilegar reglur. Til marks um þetta segir í nefndaráliti meirihluta allsherjarnefndar sem fjallaði um málið að markmiðið hafi verið að afmá mismuninn sem felst í mismunandi löggjöf. 39 Mjög sambærilegar breytingar voru gerðar á norsku hjúskaparlögunum nr. 47/1991 með lögum 53/2008 og sænsku hjúskaparlögunum nr. 230/1987 með lögum nr. 253/2009. 40 Mögulega hafa hugmyndir um sjálfstæði einstaklinga í hjúskap, fjárhagslegt og félagslegt, greitt fyrir þeim hugmyndum sem lögfestar voru með frumvarpinu. 2.3 Nánar um norræna samvinnu um hjúskaparlög 2.3.1 Norræn samvinna um hjúskaparlög fyrr og síðar Sagt hefur verið að hjúskaparréttur og sifjaréttur séu fyrir hefð orðin réttarsvið sem heyra undir norrænt lagasamstarf. 41 Norrænt samstarf um sifja- og hjúskaparlöggjöf á sér langa sögu. Eins og áður hefur verið rakið giltu norrænar réttarreglur um sifjamál hér nánast frá upphafi. Það verður þó varla kallað eiginleg norræn lögfræðileg samvinna. Fyrsta norræna lögfræðiþingið var haldið í Kaupmannahöfn árið 1872, og voru þar meðal annars rædd sjónarmið um fjármál fólks í hjúskap. 42 Það var fyrsta þingið um slík málefni, en það næsta var haldið árið 1875. Afrakstur þeirrar vinnu voru lög sem styrktu stöðu kvenna í hjúskap og voru lögfest í Noregi, Svíðþjóð og Danmörku á árunum 1880-1898. Sambærileg lög voru ekki sett hér á þeim tíma. Seinna tóku hér gildi áðurnefnd lög nr. 3/1900, sem voru 38 Hrefna Friðriksdóttir:,,Ein hjúskaparlög fyrir alla, bls. 249. 39 Þingskj. 1215, 137. lögþ. 2009-2010, bls. 3. 40 Hrefna Friðriksdóttir:,,Ein hjúskaparlög fyrir alla, bls. 252. 41 Vera Holmøy og Peter Lødrup: Ekteskapsloven, bls. 30. 42 Guðrún Erlendsdóttir:,,Fjármál hjóna og sambúðarfólks, bls. 119. 13

að mestu unnin upp úr dönsku hjúskaparlögunum. 43 Áður hefur verið fjallað um sam-norræna samstarfið sem leiddi til setningar laga nr. 20/1923 um réttindi og skyldur hjóna á Íslandi og er óþarfi að endurtaka það hér. Við vinnu norrænu lagabálkana sem settir voru um þetta leyti var talið mikilvægt að afnema yfirráð karlsins yfir konunni í hjúskapnum. Talið var að besta leiðin til að tryggja jafnrétti karla og kvenna í norrænu hjúskaparlögunum var að tryggja þeim eignarrétt og forræði yfir eignum sínum. Eins væri mikilvægt að tryggja aðilunum frelsi frá skuldbingum hins, þannig að ekki væri hægt að fullnusta skuldum einstaklinganna með eignum maka þeirra. 44 Íslenska löggjöfin frá 1923 endurspeglar þetta, og eru norrænu lagabálkarnir frá þessum tíma samhjóma um þessa áheyrslupunkta. Á sjötta áratug síðustu aldar hófst á ný norrænt samstarf á þessu sviði. Fyrstu viðfangsefnin voru skilyrði og reglur um stofnun og slit hjúskapar, og voru minniháttar endurbætur gerðar á löggjöf Norðurlandanna í framhaldi af því. 45 Samstarfið leiddi til setningar laga nr. 60/1972 hér á landi, sem er mjög sambærileg löggjöfinni sem tók gildi um svipað leyti á hinum Norðurlöndunum. 46 Í löggjöfinni frá þessum tíma komu nokkur ný sjónarmið fram, meðal annars það að óvígðr sambúð varð algengari, sem og frjálslegri sjónarmið um slit hjúskapar. 47 Það var markmið samstarfsins og ætlunin að sifjalöggjöf væri sem líkust á Norðurlöndunum, sérstaklega hvað varðar stofnun og slit hjúskapar. 48 Núgildandi reglur um stofnun hjúskapar eru mjög sambærilegar fyrir öll Norðurlöndin, en áherslumunur er á reglum um slit hjúskapar. 49 Áratugina eftir sneri samstarfið meira að reglum um réttindi og skyldur hjóna. Niðurstaða þeirrar vinnu var meðal annars núgildandi hjúskaparlöggjöf eins og áður var komið að. 2.3.2 Sameiginleg sjónarmið í norrænni hjúskaparlöggjöf Yfirlýst markmið norræna löggjafarsamstarfsins var að höfð væri hliðsjón af lagasetningu og tillagna hinna Norðurlandanna þegar hjúskapar- og sifjalöggjöf væri endurskoðuð. 50 Sjá má greinileg merki þess að svipuð sjónarmið séu ríkjandi í löggjöf Norðurlandanna um fjármál hjúskapar. 43 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 378. 44 Anders Agell: Åktenskap, Samboende, Partnerskab, bls. 15. 45 Peter Lødrup og Vera Holmøy: Ekteskapsloven, bls. 30. 46 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2470. 47 Anders Agell: Åktenskap, Samboende, Partnerskab, bls. 15. 48 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2471. 49 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2471. 50 Peter Lødrup og Vera Holmøy: Ekteskapsloven, bls. 30. 14

Það var yfirlýst stefna frá upphafi norræns samastarfs um hjúskaparlöggjöf að stefna að algjöru jafnræði aðila. 51 Þessi áhersla hefur ekki breyst og eru áhrif hennar á núgildandi löggjöf augljós. Stefnumarkandi ákvæði í I. kafla hjskl., 2. gr. og 3. gr. veita leiðsögn um að jafnréttissjónarmiðið skuli vera ráðandi við túlkun annarra ákvæða laganna. Það er mikilvægt að framlög maka til heimilisins teljist jafnrétthá hvort sem um vinnu eða peninga er að ræða. Sjálfræði og forræði makans á sinni eign er einnig höfuðatriði í norrænni hjúskaparlöggjöf. Eins og áður hefur verið minnst á var það niðurstaða norræna löggjafarsamstarfsins eftir aldamótin 1900 að mikilvægt væri að tryggja jafnrétti í hjúskapnum, án þess þó að víkja frá sjónarmiðinu um samstöðu hjóna. Þetta skyldi gert annars vegar með því að tryggja hjónunum fjárhagslegt sjálfstæði í hjúskapnum, en um leið byggja á fjárhagslegri samstöðu hjóna á þann hátt að hafa helmingaskipti meginregluna við fjárskipti. 52 Í athugasemdum með frumvarpi því sem varð að núgildandi hjskl. er fjallað um að byggt sé á efnahagslegu sjálftstæði hjóna, og endurspeglast þau sjónarmið skýrt í 4. gr. laganna, sem og reglum um forræði hjóna á eignum sínum og skuldaábyrgð þeirra. Í norrænum hjúskaparrétti eiga hjón sínar eignir og ráðstafa þeim almennt óháð vilja makans sbr. 58. gr. hjúskaparlaganna, og bera ábyrgð á sínum skuldbindingum sbr. 67. gr. Þá er það meginregla að hjón geti ekki skuldbundið hvort annað, og er sú meginregla áréttuð í 68. gr. Sjónarmiðið um jafnrétti hjónanna endurspeglast líka í reglum um forræði á fjárskiptum hjóna og eru þessar reglur að mestu samhljóma milli Norðurlandanna. Sjónarmiðið um efnahagslegt sjálfstæði hjóna er þó ekki algilt. Í hjúskaparlögunum er einnig byggt á efnahagslegri, félagslegari og hagsmunalegri samstöðu hjóna. 53 Þessi samstaða hjóna ræður miklu í sifjalöggjöfinni allri. Þannig er ráðstöfunarréttur hjóna á eignum sínum háður samþykki hins ef um bústað eða innbú fjölskyldunnar er að ræða, hvort sem eignin telst hjúskapareign eða séreign, sbr. 62. gr. hjúskaparlaganna. Reglu um sameiginlega framfærslu á fjölskyldunni er að finna í 2. mgr. 2. gr. hjúskaparlaganna. Þá eru í upphafskafla laganna einnig ákvæði á þá leið að hjón annist í sameiningu uppeldi barna, skipti á milli sín verkum á heimili og útgjöldum, og veiti hvort öðru upplýsingar um efnahag sinn. Við þetta má bæta reglunni um helmingaskipti við fjárskipti, sem er meginreglan í norrænum hjúskaparrétti og ýtir undir fjárhagslega samstöðu hjóna. Þó er töluverður mismunur á heimildum til frávika frá helmingaskiptunum milli landanna, en betur verður vikið að þeim síðar. 51 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 130. 52 Anders Agell: Åktenskap, Samboende, Partnerskab bls. 14. 53 Hrefna Friðriksdóttir:,,Sifja- og erfðaréttur. bls. 443. 15

Þá má nefna það sameiginlega sjónarmið að í hjúskaparlöggjöf Norðurlandanna er tekin afstaða gegn framfærslu milli maka til frambúðar ef annar kemur betur úr skiptum við skilnað. Í löndum þar sem helmingaskiptareglunnar nýtur ekki við tíðkast oft víðtækar reglur um framfærslueyri til þess maka sem kemur verr undan fjárskiptum. Þetta á meðal annars við um breskan og bandarískan rétt. 54 Það er þó ljóst að á milli sjónarmiðanna tveggja, um fjárhagslega samstöðu hjóna annarsvegar og um sjálfstæði þeirra hinsvegar, er töluverður núningur. Í norrænni löggjöf er farinn ákveðin millivegur, og hafa Norðurlöndin svo hvert um sig valið ákveðin áhersluatriði. Þó er víða bent á að jafnvægi milli þessara sjónarmiða í hjúskaparlöggjöf Norðurlandanna henti ekki nútímanum nægilega vel, og þarfnist endurskoðunar. 55 Þótt að löggjöf Norðurlandanna byggist um margt á sömu sjónarmiðunum hefur því verið mótmælt að löggjöfin sé mjög lík. 56 Þrátt fyrir það verður að viðurkenna að munurinn er ekki jafn mikill og hann var við upphaf samnorræns lagasamstarfs, og að því leytinu til hefur markmiðum samstarfsins verið náð. 57 2.4 Almennt um hjúskap og fjármál hjóna 2.4.1 Hjúskapur og réttaráhrif hans á fjármál hjóna Í hjskl. er lýst helstu breytingum sem verða á fjármálum einstaklinganna tveggja við hjúskaparstofnun og hvaða reglur gilda um þau á meðan hjúskapurinn varir. Reglur sem varða hjón eru þó að finna víða í öðrum lagabálkum, og eins hafa hjskl. áhrif á aðra lagabálka. Áhrifin eru einna mest á sviði erfðaréttar, þá sérstaklega reglurnar um lögerfðir. 58 Önnur réttarsvið þar sem hjúskapur og sifjar skipta máli eru til dæmis refsiréttur, en verknaðarlýsing sumra ákvæða er bundin við sifjar, skattarétt og réttarreglur um almannatryggingar. 59 Það virðist vera algengur misskilningur að hjón eigi allar eignir og skuldir saman, og skipti því engu hver sé skrifaður fyrir hverju, eða hver taki skuldbindingar sér á herðar. Algengur misskilningur virðist til dæmis vera um heimild skuldheimtumanna til að ganga að hjúskapareign beggja aðila. Í raun hefur skuldheimtumaður annars hjóna alla jafna aðeins heimild til að ganga að hjúskapareignum þess sem stofnaði til skuldarinnar. 60 54 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2532. 55 Anne-Blanca Dahl og Sicile Tveøy: Skjevdeling bls. 145. 56 Mótmælt er fullyrðingunni,,ekteskapslovgivningen i de nordiske land ligger meget nær opp til hveranden. 57 Peter Lødrup og Vera Holmøy: Ekteskapsloven, bls. 30. 58 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 81. 59 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 83. 60 Anders Agell: Nordisk äktenskapsrätt, bls. 106. 16

Sögulega hefur ekki reynst árangursríkt að setja of miklar reglur um nána persónulega hagi einstaklinga, og hefur það verið sjónarmið vestrænnar lagasetningar að stilla reglum í hóf á þessu sviði. Þar sem lögum sleppir á slíkum sviðum gilda siðferðisviðhorf og umgengnisvenjur fjölskyldumanna og má sem dæmi um slíkt nefna reglur um uppeldi barna. 61 Í hjskl. eru þó að finna reglur sem skipta miklu um fjármál hjóna, og verða þær stuttlega raktar hér. 2.4.2 Tölfræði og upplýsingar um tíðni skilnaða Í 5. gr. hjskl. segir að hjúskap ljúki við andlát maka, vegna ógildingar hjúskapar eða vegna lögskilnaðar. Óþarfi er að fjölyrða um ákvæðið hér, enda er það almennt og eru öll atriðin betur útfærð seinna í lagabálkinum. Umfjöllunarefni ritgerðarinnar eru fjárskiptareglur, og koma þær helst til skoðunar við skilnað eða andlát annars maka. Reglur um fjárskipti við ógildingu eru með öðru móti, og líkjast þær reglur meira þeim sem eiga við um fjárskipti í óvígðri sambúð. Umfjöllunarefni ritgerðarinnar kallar á að skoðuð sé staða hjónabands og fjárskipta í samfélaginu, og hvort einhver þróun eigi sér stað í þeim efnum. Þegar skoða á stöðu reglna um fjárskipti við skilnað er gott að skoða tíðni hjónabanda og skilnaða. Miðað er hér við þróun frá setningu núgildandi hjskl. árið 1993. Þegar skoðuð er tíðni hjónavígsla frá því að lögin tóku gildi má sjá nokkuð stöðuga fjölgun fram til ársins 2007. Þannig voru hjónavígslur 1.241 árið 1992 og náðu hæst 1.797 árið 2007. Eftir þann tíma hefur þeim fækkað og voru við síðustu mælingar árið 2011 aðeins 1.458. Erfitt er að horfa ekki til þeirra miklu breytinga sem urðu á íslensku þjóðfélagi í hruninu 2008 sem einn áhrifavalda þessarar lækkunnar. 62 Ekki er að merkja jafn miklar sveiflur í tíðni stofnunar sambúðar á tímabilinu, en þeim hefur farið fækkandi frá 1992, þegar þær voru um 2.676 og voru árið 2011 um 2.010. Erfitt er að segja hvað veldur þessu, þar sem fjöldi fólks hefur stigið jafnt og þétt samhliða þessu. Ef tíðni sambúða hefði aukist verulega eftir árið 2007 væri hægt að merkja stefnubreytingu í vægi sambúðarformanna. Ekki virðist þó vera teljandi samsvörun milli þessara tveggja. Næst er skoðun á tíðni skilnaða. Ef sýnt væri fram á að tíðni skilnaða per hjónaband hefði breyst töluvert eða aukist verulega á tímabilinu væri ljóst að veita þyrfti núgildandi fjárskiptareglum sérstaka athygli, enda væri farið að reyna á þær í meira mæli og ef til vill með öðrum hætti en áður. Skoðun á þessu sýnir hins vegar að skilnuðum hefur fækkað á tímabilinu, og stóð í 9,6 skilnuðum á hver 1.000 hjón árið 2011. Tíðni skilnaða var 11,6 árið 61 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 155. 62 Sjá um þetta efni t.d Hrefna Friðriksdóttir: Hjúskapur og hrun Ábyrgð, áhrif og afleiðingar. 17

1991 og á tímabilinu yfirleitt í kringum 10-11 fyrir hver 1.000 hjón. Af þessu má ráða að eðli skilnaða þeirra hefur ekki breyst mikið á tímabilinu frá 1992. Einna mestu breytinguna má sjá þegar skoðuð er staða hjúskaparins út frá öðrum forsendum. Til dæmis má sjá af tíðni hjónabanda sem stofnað er til hjá aðilum sem eru ekki að ganga í sitt fyrsta hjónaband að raðkvæni fer mjög fjölgandi. Árið 1992 höfðu 368 af 2.455 (14.9%) mökum sem gengu í hjónaband verið í hjúskap áður, en árið 2011 var hlutfallið 489 af 2.893 (17%). Af þessu má dæma að tilvikum þar sem aðilar ganga í sinn annan hjúskap er að fjölga. Einnig má sjá að aldur þeirra sem ganga í hjúskap fer hækkandi. Á sama tímabili, frá 1992 2011 hefur meðalaldur maka við stofnun hjúskapar hækkað um 3.4 ár. Þetta merkir að hjón eru nokkru eldri þegar þau ganga í hjúskap og séu oftar að ganga í sitt annað hjónaband en þegar núgildandi hjskl. voru sett. Ef við gefum okkur að einstaklingar eigi frekar eignir seinna á ævinni, þýðir þetta að líklegra sé að einstaklingar eigi einhverjar eignir þegar þeir ganga í hjúskap nú en við setningu laganna. 63 2.4.3 Tegundir eigna maka í hjúskap 2.4.3.1 Almennt Allar eignir maka í hjúskap eru flokkaðar í eignarflokka, séreignir eða hjúskapareignir, en þessi skipting kemur fram í 53. gr. hjskl. Þessi flokkun eigna á sér langa sögu í norrænni lögfræði. Það skal þó vera alveg ljóst þótt að hugtökin hafi verið til lengi, hefur inntak þeirra og reglur um þau breyst í gegnum tíðina. Þannig þýðir séreign eða hjúskapareign í dag ekki alveg það sama og það gerði í lögunum frá 1923 eða fyrir þann tíma. 64 Eignir í hjúskap eru flokkaðar með þessum hætti til að greina á milli þeirra, enda gilda mismunandi reglur um eignarflokkana. Flokkunin hafa ekki áhrif á önnur eignarform, t.d geta makar átt sinn hvern eignarhluta í sameign. Eignarhluti hvors um sig í sameigninni telst svo hjúskapareign eða séreign. 65 Töluvert virðist bera á þeim misskilningi að hjúskapareign hjóna sé sameign þeirra, en svo er ekki. Þótt að eign einstaklings sé hjúskapareign eða séreign breytir það ekki meginreglunni um eignarhald og forræði hans á eigninni. 66 63 Öll tölfræði í kaflanum er fengin af vefsetri Hagstofunnar. 64 Peter Lødrup: Familieretten, bls. 105. 65 Hrefna Friðriksdóttir:,,Sifja- og erfðaréttur. bls. 446. 66 Hrefna Friðriksdóttir:,,Sifja- og erfðaréttur. bls. 443. 18

2.4.3.2 Hjúskapareign Meginreglan er sú að að eign einstaklings í hjúskap teljist hjúskapareign hans sbr. 54. gr. hjskl. Þetta á við um eignir sem einstaklingurinn átti þegar hann gekk í hjúskapinn, eignir sem hann eignast meðan á hjúskapnum stendur sem og eignir sem koma í stað annarra hjúskapareigna hans. 67 Einnig telst sem hjúskapareign verðmæti sem verða til fyrir tilvist hjúskapareignar, s.s arður af verðbréfum, vextir af innláni og náttúrulegur arður, mjólk úr kýr og svo framvegis. 68 Þar sem þetta er meginreglan hefur verið talið að ef aðili heldur því fram að eign sé annað en hjúskapareign beri hann sönnunarbyrðina fyrir því. Takist sú sönnun ekki verður eign talin hjúskapareign en ekki séreign. 69 2.4.3.3 Séreign Séreign er hin tegund eignar í hjúskap, en um hana er fjallað í 55. gr. hjskl. Séreignir fara eftir nokkuð öðrum reglum en hjúskapareignir, en kjarni þeirra felst í muninum á meðferð á eignum við fjárskiptin. Séreignum er haldið utan skipta skv. helmingaskiptareglu 103. gr. en betur verður farið í reglur um séreignir í fjárskiptum síðar. Nokkrar leiðir eru til að gera eign að séreign. Til einföldunar hafa þær verið greindar í tvo flokka eftir því hver á frumkvæði að gjörningnum sem gerir eign að séreign. Fyrri flokkurinn er að séreign teljist sem slík með kaupmála sem hjónin gera sín á milli, en um það er fjallað í 74. 76. gr. hjskl. Kaupmáli er formbundinn samningur þar sem unnt er að ákveða að eign verði talin séreign annars hjóna eða beggja. Hjónum stendur þannig til boða að geta sjálf, upp að vissu marki, ráðið hvernig þau haga fjármálum í sínu hjónabandi, og þar með fyrirfram ráðið tilhögun fjárskipta. Þau geta valið að láta allar eignir sínar flokkast sem hjúskapareignir með aðgerðarleysi, gert ákveðnar eignir að séreign annars eða beggja, eða jafnvel gert allar eignir séreignir. 70 Í seinni flokknum eru aðferðir þar sem ákvörðun um að eign teljist séreign er tekin af öðrum en aðila hjúskaparins. Gefandi gjafar eða arfleiðandi getur kveðið svo á um að eign skuli teljast séreign annars hjóna eða beggja sbr. 77. gr. hjúskparlaganna. Þá eru einnig til ákvæði sem kveða á um að lögum samkvæmt skuli eign teljast séreign annars hjónanna, t.d. 18. gr. erfðalaga nr. 8/1962. 71 67 Hrefna Friðriksdóttir:,,Sifja- og erfðaréttur. bls. 444. 68 Ármann Snævarr: Hjúskapur- og sambúðarréttur, bls. 408. 69 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 407. 70 Hrefna Friðriksdóttir:,,Sifja- og erfðaréttur. bls. 443. 71 18.gr: Hlutur erfingja í óskiptu búi er séreign hans, ef erfingi er í hjúskap eða gengur í hjúskap. Óheimilt er að breyta þessu skipulagi með kaupmála. Eftir lát erfingjans telst eign þessi þó hjúskapareign hans, nema arfleifandi hafi kveðið öðruvísi á eða kaupmáli hjóna standi til annars. Sama er, ef skipti fara fram í lifanda lífi erfingjans. 19

2.4.3.4 Nánar um kaupmála Til frekari útskýringar á tilkomu séreigna er rétt að víkja hér aðeins að kaupmálum. Hugtakið kaupmáli er eitthvað sem flestir kannast við og þekkja meginhlutverk hans, sem er að heimila hjónum að semja um eignartilhögun í hjúskapnum. Oft snýr kaupmáli að því að gera eign að séreign annars hjóna, og má þá færa eignir á milli aðila hjúskapar, hvort heldur sem er séreignir eða hjúskapareigni. Einnig má beita kaupmála til að breyta öðrum kaupmála og gera þannig séreign að hjúskapareign. Í 74. gr. er fjallað um kaupmála, en þar segir að hjón og hjónaefni geti ákveðið í kaupmála að verðmæti skuli vera séreign annars þeirra. Í ákvæðinu er einnig farið yfir nokkrar grunnreglur um séreignir, svo sem að séreign komi ekki til skipta við skilnað. Heimild til að tímabinda kaupmála eða skilyrða hann skv. 2. mgr. 74. gr. var nýmæli í núgildandi hjskl. Talið var að aðstæður gætu breyst með svo mikilvægum hætti að rétt væri að heimila niðurfellingu eða gildistöku kaupmálans að ákveðnum skilyrðum uppfylltum, t.d. ef hjón eignuðust sameiginlegan skylduerfingja. Þessi heimild verður þó túlkuð fremur þröngt, enda er tekið fram í athugasemdum við greinina í frumvarpinu að almennt sé ekki hægt að skilyrða kaupmála. 72 Þá er í þriðju málsgrein hjónum gert kleift að kveða svo á um að séreign skuli teljast hjúskapareign við andlát annars. Þetta mun vera gert svo að eign komi til skipta við fjárskipti milli eftirlifandi maka og dánarbús. Í 77. gr. er svo heimild arfleiðanda eða gefanda gjafar að mæla fyrir um að arfurinn eða gjöfin skuli teljast séreign annars hjónanna eða beggja. Reglur um form kaupmála er svo að finna í 80. og 81. gr, og skráningu í 82.-88. gr. Töluverðar kröfur eru gerðar til þess að formskilyrði kaupmála séu uppfyllt svo að hann teljist gildur. 73 Þá er það algjört gildisskilyrði kaupmála að hann hafi verið skráður í kaupmálabók sýslumanns, sérstaklega ef hann á að hafa gildi gagnvart þriðja manni, sbr. 82. gr. hjskl. 74 Hjón gera þó ekki aðeins kaupmála til þess að gera hjúskapareignir maka að séreign eða öfugt. Þannig er í 1. mgr. 72. gr. hjskl. gerð krafa um gerð kaupmála þegar hjón gefa hvort öðru gjafir. Vegna náinnar samstöðu hjóna og tilfinningalegs sambands þeirra er nauðsynlegt að gjafir milli þeirra séu skráðar opinberlega, eins og kaupmálar eru. Þetta er sérstaklega nauðsynlegt þegar metin er staða skuldheimtumanna gagnvart öðru hjóna. Það væri of auðvelt fyrir hjón að gefa flestar eignir sínar til hins makans ef fjárhagsleg vandræði steðja að. 75 Í 2. 72 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2523. 73 Sjá um þetta dómana Hrd. 27. maí 2011 (251/2011) og Hrd. 18. júní 2013 (380/2013) sem reifaðir eru hér að neðan. 74 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 578. 75 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 593. 20

mgr. 72. gr. eru þó venjulegar gjafir sem eru ekki úr hófi miðað við efnahag gefanda undanskildar kröfunni um gerð kaupmála. 2.4.4 Forræði eigna og takmarkanir á því Heimild maka til að ráðstafa eignum sínum hefur mikil áhrif á hvernig landslag eigna og skulda lítur út þegar kemur að fjárskiptum. Vegna þessa verður hér vikið aðeins að þeim reglum sem gilda um forræði maka yfir eignum sínum og takmörkunum hjskl. á því forræði. Eins og áður segir var forræði eigna fyrir aldamótin 1900 að mestu í höndum karlsins í hjúskapnum. Jafnrétti maka var eitt höfuðsjónarmiða sem litið var til við undirbúning norrænu hjúskaparlaganna í kringum 1923. Með þeim varð forræði beggja maka yfir eignum sínum meginreglan, og hefur sú meginregla verið talin gilda síðan þá. 76 Sjónarmiðið um forrræði maka á eign sinni er í dag einn af hornsteinum norrænu hjúskaparlaganna, og kemur það skýrt fram í 4. gr. hjskl. Forræði aðila á eignum sínum takmarkast þó við það að stofna til hjúskapar á nokkra vegu. Í 60. gr. og 61. gr. hjskl. er það gert að skilyrði ráðstöfunar ákveðinna eigna maka með löggerningi að samþykki hins makans liggi fyrir. Þær eignir sem falla undir þessa takmörkun forræðis eru annars vegar fasteignir, sem ætlaðar eru til bústaðar eða styttri dvalar fyrir fjölskylduna eða notaðar við atvinnurekstur makans, og hins vegar innbú á sameiginlegu heimili eða annað lausafé sem er ætlað til persónulegra nota fyrir makann, börn þeirra eða sameiginlegan atvinurekstur. Með ráðstöfun er hér átt við að afhenda, veðsetja eða leigja fasteign eða lausafé. Í athugasemdum sem fylgdu frumvarpi til núgildandi hjskl. er tekið fram að greininni sé ekki ætlað að koma í veg fyrir að skuldheimtumenn þess hjóna sem á eignina geti gengið að henni til fullnustu skulda. Þannig gæti eignin verið seld á nauðungaruppboði án samþykkis maka. Þá er einnig tekið fram að ákvæðið girði ekki fyrir eignarnám á slíkri eign. 77 Þessar reglur eru félagslegs eðlis og eru nokkurs konar vernd fyrir fjölskylduna. Því fylgir mikið álag fyrir börn og fjölskyldur að þurfa að flytja, og því er eðlilegt að ákvörðunin sé beggja hjóna en ekki bara annars. Þá hefur því verið haldið fram að eignamyndun íbúðar eða innbús sé yfirleitt sameiginlegt átak hjóna, burtséð frá því hver er skráður fyrir eigninni. 78 Í 60 gr. er fjallað um samþykki maka ef um fasteign er að ræða en í 61. gr. er fjallað um lausafé og innbú. Svolítill munur er á heimildum til að ógilda löggerninga eftir þessum 76 Peter Lødrup: Familieretten, bls. 109. 77 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2517. 78 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 421. 21

ákvæðum. Sem dæmi má nefna að samningum skv. 60. gr. verður hrundið fyrir dómi hvort sem viðsemjandi var grandlaus eða ekki, en það á ekki við um samninga skv. 61. gr. 79 Í 62. gr. hjskl. segir að ákvæði um samþykki aðila á löggerningi skv. 60. og 61. gr. eigi við hvort sem eignin er séreign eða hjúskapareign. Áður var forræði aðila yfir séreign sinni ekki takmarkað af reglum um samþykki maka sbr. 20. og 21. gr. eldri laga nr. 20/1923. 80 Í Hrd. 2004, 470 (295/2003), sem staðfesti héraðsdóm óraskaðan var deilt um hvort J hefði verið heimilt að framselja bifreið án samþykkis konu sinnar, K. Sýnt var fram á að M greiddi fyrir bifreiðina og var hún skráð á hann. K hafði notað bílinn nær eingöngu. Löggerningurinn var dæmdur ógildur og meðal annars vísað til þess að samþykkis væri þörf hvort sem um séreign eða hjúskapareign væri að ræða, og skipti skráning því engu. Sambærilegar reglur eru um takmörkun á ráðstöfunarrétti í hjúskaparlögum hinna Norðurlandanna. Í íslensku, norsku og dönsku hjúskaparlögunum er samþykki sem skilyrði ráðstöfunarréttar aðeins bundið við eignir sem varða fjölskylduna, og er það sjónarmiðið um hagsmuni fjölskyldunnar sem ráða því. Þar af leiðandi gildir reglan um fasteign sem fjölskyldan notar, burtséð frá því hvort um hjúskapareign eða séreign er að ræða. Í sænsku og finnsku hjúskaparlögunum er talið að í forgrunni skuli vera hagsmunir þess maka, sem á búshlutakröfu á hitt við fjárskipti. Þar er samþykkisins krafist fyrir allar fasteignir sem teljast hjúskapareignir, enda varðar það makann miklu hvernig eignum hins er ráðstafað. Reglan í sænsku og finnsku hjúskaparlögunum nær hinsvegar aðeins til eigna sem kæmu til skipta við fjárskipti, og takmarkar því ekki forræði á séreignum. 81 Síðarnefnda sjónarmiðið kemur þó upp að vissu marki fram í íslensku lögunum. Í 59. gr. hjskl. segir að hjónum sé skylt að fara vel með hjúskapareignir sínar og gæta þess að þær skerðist ekki vegna ótilhlýðilegrar háttsemi. 82 Í þessari grein felst meginregla sem bergmálar sjónarmiðið um samstöðu hjóna, félagslega og efnahagslega, sem meðal annars kemur fram í 2. og 3. gr. hjskl.. Ef maki telur að brotið sé á honum á þennan hátt býðst honum aðallega að krefjast fjárskipta án skilnaðar. Við þau fjárskipti gæti viðkomandi svo krafist endurgjalds, sbr. 107. gr. hjskl., og riftunar á óhóflegri gjöf sbr. 66. gr. þeirra, ef svo ber undir. 83 Þótt að heimild maka til að ráðstafa ákveðnum eignum sínum sé takmarkað með þessum hætti er heimild hans til ráðstöfunnar annarra eigna ekki takmörkuð. Ef annar maki leggur megnið af sínum fjármunum t.d. í hlutabréf eða aðrar fjárfestingar sem lúta engum 79 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2517. 80 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 510. 81 Ármann Snævarr: Hjúskapar- og sambúðarréttur, bls. 422. 82 Hér skal tekið fram að ákvæðið tekur ekki til séreigna. Aðila er þannig heimilt að fara með séreign sína eins og honum sýnist. 83 Hrefna Friðriksdóttir:,,Sifja- og erfðaréttur. bls. 443. 22

takmörkunum á meðan hitt setur sína fjármuni í fasteign fjölskyldunnar getur skapast nokkuð ósanngjörn staða. Þá er í hjskl. ekki að finna neina takmörkun á því hvað maki má kaupa án samþykkis eða jafnvel vitundar hins. Þótt að takmörkun ráðstafana sem koma fram í 60. og 61. gr. hjskl. veiti vissulega nokkra vernd er maka þó heimilt að ráðstafa eignum sínum þar sem þeim reglum sleppir. Þannig getur það skekkt helmingaskiptin verulega ef annað hjóna gætir að sinni hjúskapareign eða eykur við hana en hitt gerir það ekki. Með þeim hætti getur framlag annars til heildarverðmætisins sem er skipt jafnt á milli vera mikið meira en hins. Þetta getur einnig haft áhrif á möguleika annars hjóna til að krefjast skáskipta. Ef annað hjóna kom með mikil verðmæti í hjúskapinn og hefur gætt vel að þeim svo að hægt sé að rekja þau til baka eykur það verulega á líkur þess að krefjast megi skáskipta skv. 104. gr. hjskl. 2.4.5 Ábyrgð á skuldbindingum Reglurnar um heimild hjóna til að skuldsetja maka sinn hafa mikla þýðingu þegar kemur að fjárskiptum. Það er einungis skír hjúskapareign hvors um sig sem kemur til skipta skv. helmingaskiptareglu 103. gr. hjskl. Þegar skír hjúskapareign er fundin eru skuldir sem hvíla á maka dregnar frá eignum hans, sbr. 100. gr. Þannig getur heimild annars maka til að skuldbinda sig og maka sinn haft mikil áhrif á eignastöðu hans þegar skír hjúskapareign er fundin. Meginreglan um ábyrgð hjóna á skuldum sínum er í góðu samræmi við meginregluna um forræði maka á eignum sínum. Með henni er gengið úr skugga um að maki geti ekki takmarkað eignir hins eða gengið á þær með því að binda þær skuldum. Þá væri það einnig brot á meginreglunni um forræði maka á eignum sínum ef skuldheimtumenn gætu gengið að þeim fyrir skuldum sem eigandinn bakaði sér ekki. 84 Meginreglan kemur nú fram í 67. gr. hjskl. og segir að hvort hjóna beri ábyrgð á þeim skuldbindingum sem á því hvíla hvort sem þær hafi stofnast fyrir hjúskapinn eða síðar. Meginreglan er svo áréttuð í 68. gr. sem gerir það skýrt að annað hjóna geti ekki skuldbundið hitt nema það sé sérstaklega heimilað í lögum eða með samningi hjóna. 85 Í Hrd. 1995, bls. 3012 var meginreglan um skuldaábyrgð hjóna áréttuð enn frekar. M var útgefandi skuldabréfs sem var tryggt með veði í fasteign. Þessa fasteign áttu M og K í óskiptri sameign. K veitti leyfi til þess að fasteignin væri öll sett að veði skuldabréfinu. Þegar kom til fjárskipta milli þeirra hélt M því fram að skuldbindingin væri sameiginleg á milli 84 Peter Lødrup: Familieretten, bls. 139. 85 Alþt. 1992-93. A-deild, bls. 2521. 23