CANALIBUS e t CATARRACTIS i n SVE- CIA GENERATIM, SPECIATIM VERO STRÔMSHOLMENS IBUS,

Transkript

1 DE CANALIBUS e t CATARRACTIS i n SVE- CIA GENERATIM, SPECIATIM VERO STRÔMSHOLMENS IBUS, - Ta QUAM CONS. A MP L ISS. FAC ULT. P H ILO S. UPS. PRÆSIDE M ao. ERIC. M. FANT, HIST. PROF. REG. ET ORD. SOC. REG. SCIEISIT. UPS. ET ACAD. REG. LITT. HUM. ANTIQU. ET HIST. STOCKH. MEMBRO. PRO GRADU P. P. MAGNUS SCHENSTRÔM, VESTMANNUS. IN AUDIT. GUST. MAJ. D. XXXI MAJ. MDCCXCVII. H. A. M. S, UPSALIÆ, Litteris Joii. F t. Eduan, Reg. Ac ad. Typogr.

2

3 KONUNGEN.

4 S T O XL Mj u C X Ï E KONUNG! B S t o r v e r k, börjadt och fo rtfa tt nncler E der K ongl. M a r ie s Högft Salige Herr Fa -

5 Fa d e r s årefutla regering, fam t fullbordadt under E der K o n g l. M a ^:ts Egen, är ämnet ß r den A f handlings fom hår i djupafte underdånighet nedlägges for E der K o n g l. M a ^ its fotter. Det vittnar, hvad Patriotismen kanåfiaclkomma ibland et folk, då den lifuas a f den förfla Medborgarens N åd och Höga Efter dôme. E der K o n g l. M a ^:t har i Nåder behagat åtaga Sig nårmafle Styrelfen a f R i kets fö r f a Upfoflrings - V erk, for at ifrån början bereda Sig uplyfie, trogne och tackfamme underfåt are. A t en cif cle Tnglingar, hvilka njuta detta ofkattbcira hägn, vågar i cljupafe underdånighet tillägna E der K o n g l. Ma $ :t det-

6 detta ofullkomliga fôrfôk, M a jt.t A llernådigfl cmfe Meddjupafte underfåtlig nåden framhärda «03R l l i 6 ï l W ï A IL ILJE IK IV i J ö I ß 5 Ï JE K O N U N G, K O N G L. M A J. ' T S Æ tr underdånig ft e och Tropligtigfte Underßte MAGNUS SCHENSTRÖM.

7 DE CANALIBUS ET CATARRACTIS IN SVECIA GENERATI M, SPECI AT IM VERO S TR ÖÅlSHO L ME NSI B US. Ï n irrftitutis & artibus aliarum gentium ad noftram p*- triam applicandis multa cautione opus eft, ex diverfa coeli folique indole petenda. Quot incolas alere posfit terra Svio-Gothica, ex inftituta ejusdem cum Anglia Galliaque comparatione, vulgo quidem confici folet atque determinarij fed in cenfum non veniunt innumera montibus paludibusque in Svecia oblica loca, quæ culturam vix admittunt longiorque frigoris tnora, quæ majorem alimentorum copiam atque nutriendi vim requirit. H oc aut multum fallimur, aut valebit etiaun de aperiunda per canales & fluvios apud nos navigatione\ urpote quae meridionalibus in plagis, fub quibus aquae gelu non conflringuntur, proficuae, atque faciles esfe posfunt; frigida autem fub ar to haud acquc bene procedunt. Planities aliarum regionum efficit, ut line gravioribus impeti fis multoque tabore ejusmodi transitus aperiri posfintj noflris vero in oris, quæ a mari in altitudinem continue asfurgunt, prae- I uptar atque frequentes cararra&a1largos, ut navigabiles reddantur, fumtus poftulant. Accedit, quod eo anni tempore, quo per per aquas transire licet, aliis negotiis occupentur incolae ; quod ad portus maritimos jam tum deve tas o- porteat esfe merces, cum primum per canales posfunt transportari, aliaque plurima, quæ attentionem merentur. Interim tamen nec hanc negleftam fuisfe apud nos ceconomiae publicæ partem, documento funt plures, qui vel incepti, vel faltim propofiri fuere, canales, quorum brevem in præfenei opella recenfionem fiflere nobis propofuimus. A 2. i.

8 ' Antiquisfimus Canalis in Svecia eft Catarraöa fuburbii Meridionalis Stockholmiæ, fi fides habenda Sturlon id i, in hiftoria R. O lavi S ancti ex editione Peting- (kbldii p. 37B ita disferenti: Per fretum Stock finden je in lacum Mœlerum penetraverat O laus j Svionum autem Rex catenas ferreas fuper hoc fretum extendit, difpöfitis etiam ibidem militibus prœpdiariis ad partem meridionalem Çf in caflello ad orientem ripam fito; fosfam vero per iftmitm Agnafit perduxit viamque ad mare pbi aperuit. Perforato hoc oßio Çf flumine a Aiœlero vehementius invehente O lavus in mare incolumis evifit. Hoc fretum poftea cognominatum efl Konung sfur d, quod majoribus navigiis navigabile non efl, m'i quam maxime inundantibus aquis. Quis autem hoc emisfarium pri us ponte aquarumque repagulis inftrtixerit, adeo nos later, ut ex omnibus, qui de urbe metropoli fcripferint, qui hujus rei meminerit, inveniamus neminem, pircrerquam quod primus areis urbisque Stockholmenfis Gubernator Supremus C la u d iu s Flem ing has inftruxisfie catarra&as memoretur. v. Stiprnm an hbfd. M im e p. 55. Sequiori aevo cura immortalis Polhem ii hoc opus non tam refe&um eft, quam de integro inftaurarum, de quo legi meretur Memoria Polhemii a Sam. K lin g en stiern a p Proximus huic ætate eft canalis ad Telgam meridionalem, quem Engelberrum, libertatis Sveciae vindicem, an pro navibus reducendis fodi fecisfe, au&or eft E ricus O lai, Hift. Svio-G. Ed. M essenii', p Ulnas longitudine continens, Mælerum lacum cum mari facile conjungere posfet. Integer tum mille orgyas complecteretur & una tantum opus haberet catarracta, lnce-

9 ceptum eft etjam hoc opus an. 1780, cum aquae Maeleri praeter folitum exuberarent, inter Maelerum & lacum Maren; inde tamen in mare poftea non fuit continuatum. Facile autem, fi perficeretur, minora navigia a Mælero prope Telgam australem in mare posfent transire. Tu- NELD Geogr. Fd. novislima T. 2. p. 52. $3. Quod autem ille adferr p. 48. de canali inter urbes Sudermanniæ Efkilstunam & Torshållam, Hjålmarum & Maelerucn lacus junfluio; nos quidem in dubium vocamus, nifi hoc nomine infigniatur fosfa prope Torshållam, qua majores catarra- las, fed fruftra, conati funt nautte evitare. 3- Mature admodum in patria cogitatum fuisfe de aperienda mare inter atque lacum Venerum navigatione, documento funt litteræ Epifcopi Lincopenfis, Johannis B rask ad Dom. T uronem Jo annis an editae, in a&is Bibliothecae Lincopenfis P. I. p ubi ita ille ratiocinatur: Item tycker o/s vål vara om Lôdefjô, och år ingen d e / dår vi håttre kunna möta de Lybfka med. Gud g ifvey de vore få befaße, at de kunde för/vara (ig fo r en ßalkehop. Sker det få, då (kall vara vårt fulla rå d, at upp /ka ll jlå ra s emellan W åtter ocb W anner f i r forlön och Köpmans gods (k u!/ fedan hlifver Sverige vål vid magt naß Guds hjelp, Jå at Qrejund cch W åndifke flåder kunna c/s icke trånga. Has litteras ab E rico Bonzelio Jun. affini fuo E manueli S vedenbofg datas & ab illo monftratas Regi C arolo XII, an Londini Gothorum degenti, anfam dedisfe catarrr&is Trollhåttenfibus ipfe teftatur B enzelius. Imperante R. E rico XIV etjam motam fuisfe de hac navigatione quæftionem, teftatur Tegel in ejus Hiftoria, Ed S tiernmann. p. n. ita disferens: Efter de Rewelfke btfruqtade fig för Konungen i D anmark, at ban fkulle vara dem afgunftig\ för det de hade g å tt K, E ric tilbanda, ocb för A 3 den

10 den fiu ll vilja fluta fundet til, förhindra dem Weßverfka feglation, fà g a f Kenuugen dem jådana fbrtr hfl ning före, at ban trbßade vå l fina ra d, uprâtta en bandil bår i Sverige >Jom väl fkulle vara Ja nyttig ocb profit h g, både för dem ocb de Svenfka,fom den de då bade genom Jur.det, oc4 / «//* vian endock med mindre farlighet ocb b eko fin ad, deslikes ocb fo r ringare kbp bekomma både falt ocb annat mer bvad man ifrån Weftvart plågar fo ra, om man icke drogo den långa våg om kring, hvilket i få måtto kunde fie, at når den genvåg komme på gång emellan Stockholm ocb E lfsborg år, då kunde man flteppa fttt g(ods igenom Målaren opp til Arboga, Jedan igenom ffålmer at Örebro, dår kunde man låta fora det utofver Littußigen ocb in i Wanner, fedan fram til Elfsborg, (jfr. Lönboms Uplysningar i Svenfia tlifl. P.»I. p. 58. ubi de legatione an R. Johannis IH ad Ducem Sudermanniæ C a r o l u m inter alia hunc in modum disferitur: T il det fifta b/ef H. F. /V. tilkårma gifvit om det nederlag, fom de Weft far er bafva tilbudit fig at vilja bafva i Nylôfa ocb at H. K. M. defshkes H. F. N. fam t alle undcrfåiarne bår i riket kunna med fruå fkepp ocb fkutor fora der as varor igenom fandet til Elfsborg, bvad f m icke kunde frantfordras ifrån Brette ôfver Edit ocb få neder å t Elfven ocb 1 få måtte bafva der fa ß båttre köp ån i de Öfterjjb ft åder, fådant fårftag fyntes H. F /V. icke cråd vara om det eljeß kunde något v iß ßailas i vår ket, biilket ocb kunde vara Riket til en profit, ocb rådde ocb begårade bvad beller denna handel med Holländare kunde fö? fig gå eller icke, at K. M. ville få för ordna låta, meniga riket til gagn ocb goda, at be la Wåftergbthland ocb Dahl eller o; b til det rninßa de näß omliggande Hår a der utmed E lf ver, måtte i fommar vål bygga ocb broa den ena mil våg, Jom ir emellan Akerftrbm ocb B råtte, at man kunde der framfotdra gods ocb vagnar ocb kårror for en fkålig hyra ocb lega, Jom hårtil fkedt år. Cum an Hollandorum Legati de feedere

11 + t r y * re cum Svecia Holmiæ agerent, ve ïigali Ôrefundico declinando proponebant, mim forte per lacus & flumina Sveciac Gothoburgum usque iter navibus inveniri posfet; id vero tum naturae locorum repugnare refponfum eft. P u fe n d o r f de rebus Svecicis p Itaque fepofitum eft hoc inftitutum, usquedum, ut fupra monuimus, a R. C a r o lo XII excitabatur magnoque P o lh e - mii ingenio committebatur txfequendum. Mortuo autem R ege an per XXX annos cesfavir usque ad annum î quo adhuc in vivis P olh ém iu s, fenio tamen confe- lus, operam ôc conftlia lua rei agendae commodavit. Quae ejus dein fuerint fata, ex oratione aulæ Regiae Marefchalli J om. J e n n in g s, coram Regia Scientiarum Academi» habita, facile eft colligere. $ 4- Ut hic Canalis nondum ad finem perduflus eft; ita; plures in patria fuere propoflti, quos mulro minores progresfus fecisfe conftat. In Comitiis Stockholmenflbus an, de aperiendo transitu inter mare Balticum & lacum 'Wåter cogitata fua protulit Epifcopus Linccpenfis A n d. O l. R h y zeliu s, quem ante CXXX annos meditatum fuisfe Johannem Oftrogothiæ Ducem perhibuit. Edita funr a Cei. G ô r v e l l in Mercurio Svetico 1757 p. 7. Canalem inter lacum Wånner & urbem Wermelandisc Philip» ftad an Disfertatione Academica piopofuir J o h a n nes H en r. de G e y e r sta m, quem tamen ne tentarum quidem fuisfe novimus. In Finlandia duo propcftti fuere Canales; alter e lacu Pejåne per pracfe hiras 1 avaftehus Sc Björneborg ad urbem Björneborg finui Boihmco adjacentem; alter ab urbe Tavbftehus ad urbtm Helfingforls in finu Fennico. Ille per canalem & catarractas Rikalenfes LII majores minoresve «quarum lapfus aquandos haberet3 hic XLVII1 Cararrsftas intra Xll milliarium>

12 fpatium requireret. Cfr. G adds underökning i bvai mån nya navigations leder och köpingar i Finland ar o nödiga, Åbo 1785» Fosfa Arbogenfis, quae Hielmerum cum Mæ. lero jungit, ad obitum R. G ustavi A dolphi XII catarractis erat inftructa, per quas navigia Örebroa deducebantur. Imperante vero C arolo XI numerus illarum ad IX reducebatur totumque opus perfectum ab an ad 1701, nottris temporibus anno 1776 renovatum fub aufpiciis Auguftisf. Regis G ustavi III, cura & labore Ampl. DireCtoris U lfstrôm. Cfr. H ülphers om Staderna i fve(lmanland, p. 45. B agges befkrifmng om Örebro p fequ. Cum autem altitudo catarractarum Trollhåttenfium ad 66 ulnas & IX pollices afcendat, Arbogenfes autem ad ulnas 41; Strôm sholm enfes, quarum nos in præfenti meditamur defcriptionem, 160 ulnas complectuntur. Earum v e ro H iltoriam, ut pluribus innotefcat, patria lingua animus eft fubjungere.